Deldaldardyŋ degenı bola bere me?

Jeke käsıpker retınde tırkelıp, sauda-sattyq nemese qyzmet körsetu ısımen ainalysyp, tabys tapsaŋyz, qūzyrly organdardyŋ baqylauynda bolatynyŋyz aitpasa da tüsınıktı. Alaida rieltorlardy kımnıŋ baqylaityny belgısız.

ALAIаQQA ALDANYP QALMAŊYZ

Rieltor bolu üşın universitette oqudyŋ qajetı joq. Qalasa, kez kelgen qala tūrǧyny rieltor bola alady. Ol üşın adamdarmen jaqsy tıl tabysa bılse bolǧany. Keibırı bırer kündık şeberlık sabaqqa qatysyp, jyljymaityn mülık agenttıgınıŋ sertifikatyn aluy mümkın. Bıraq olardyŋ köpşılıgınde būl atymen joq. Adamnyŋ alasy da, qūlasy da bolatyny siiaqty rieltorlardyŋ arasynda da alaiaqtar jetıp artylady. Mysaly, Qaraǧandyda käsıbın döŋgeletken «Nūr-Sät-T» JŞS-tıŋ tılı maida pysyqailary bankte kepıldıkte tūrǧan päterler men kölıkterdı arzan baǧaǧa satyp äpermek bolyp, talailardy taqyrǧa otyrǧyzypty. Būl rieltorlyq kompaniiaǧa aldanyp qalǧandardyŋ arasynda 700 myŋnan 15 mln teŋgege deiın aqşa joǧaltqandar bar eken. Al Astana qalasy Işkı ıster departamentı baspasöz qyzmetınıŋ jetekşısı Sofiia Qylyşbekovanyŋ mälımetınşe, jyl basynan berı elordada rieltorlyq qyzmet boiynşa 5 alaiaqtyq derek tırkelıptı. Qazır tergeu amaldary jürgızılıp jatqan körınedı. Būl körsetkış ötken jylǧy bes aidyŋ qorytyndysymen salystyrǧanda bırşama azaiǧanyn aitady. «Päter satyp alu nemese jalǧa alu kezınde tūrǧyndar alaiaqtyŋ qūryǧyna ılıgıp qalmas üşın aldymen qyzmet körsetuşınıŋ qūjatyn körıp, onyŋ şyn mänınde rieltor ekenıne köz jetkızgen soŋ ǧana bailanysty jalǧastyru kerek» deidı S.Qylyşbekova.

SANY BAR, SAPASY JOQ

«Rieltor» sözı aǧylşyn tılınen audarǧanda «deldal» degen maǧynany bıldıredı. Rasymen de qazırgı uaqytta qūjaty joq bolsa da, äiteuır adamdar arasynda deldal bolyp, auadan aqşa jasap jürgender köp. Būl tūrǧyda közımızben körgen jailardy aitaiyq. Elorda ırgesındegı «Lesnaia Poliana» tūrǧyn üi alabynda päter aqysy qalaǧa qaraǧanda 10-20 myŋǧa arzan. Sondyqtan būl eldı mekende qai kezde de päter ızdeuşıler qarasy qalyŋ. Rieltorlardan köz sürınedı. Sany köp bolǧanmen, köbısınıŋ qyzmet körsetu sapasy joǧary deu qiyn. Tanysymyzǧa päter ızdep, solardyŋ bırıne habarlastyq. Esımı – Janna. Ekı-üş päter körsetetın boldy. Onymen kelısken jerge barsaq, sol päterdı köruge bızden bölek 4-5 adam kelıptı. Olardy Jannanyŋ ärıptesı Saşa şaqyrǧan. Qos rieltordyŋ telefonynda maza joq. Älı de päter ızdegender bırınen keiın bırı kelıp jatyr. Sodan bas-aiaǧy 10-15 adam päter qojaiynyn taǧatsyzdana küttık. Būryn jetkender «bız bırınşı kelgenbız, sondyqtan bırınşı köremız» dep esıktıŋ tūtqasyn ūstap tūr. Qalǧandary olarǧa ala közderımen jaqtyrmai qarauda. Talas-tartys bolatyn siiaqty. Bızge būl päterdıŋ būiyrmaitynyn bılsek te, «aqyry kelgen soŋ jai köre salaiyq» degen oimen tūrmyz. Jarty saǧattan soŋ qojaiyn keldı. Qasynda jas kelınşek bar. «Myna kısı bırınşı köredı, eger ol ūnatpasa sızder qaraisyzdar» dedı päter iesı bır top jalǧa aluşyǧa. Älgı kelınşek üige kırısımen-aq «men alamyn» dedı. Jaŋaǧy onnan asa adam şydamai japatarmaǧai üige kırıp kettı. Aiǧai-şu. Qanşama uaqyt kütkenderdıŋ aiǧai şyǧaratyn jönı de bar. Bıraq būl jaǧdai üşın rieltorlar pysqyryp ta, ūialyp ta tūrǧan joq. Sodan Janna men Saşa bır top adamdy ertıp, taǧy ekı-üş päterge apardy. Negızı, körsetken päterlerı ünemı jalǧa berılıp kelgendıkten be, köp jyl jöndeu körmegenı bırden baiqalady. Tozyǧy jetken päterler de baǧasyna mülde sai kelmeidı. Mysaly, 26 şarşy metrlık aiadai bır bölmenıŋ özın qojaiyndary 70-75 myŋ teŋgege baǧalaidy. Oǧan qosa 10-15 myŋ teŋgedei ai saiynǧy kommunaldyq tölemaqysy taǧy bar. Al rieltordyŋ qyzmetı 15-20 myŋ teŋge tūrady. (Jalpy, satyp alu kezınde päter qūnynyŋ 1 paiyzyn, al jalǧa alu kezınde ai saiynǧy tölemaqynyŋ 10 paiyzyn bır rettık üstemeaqy retınde rieltorlardyŋ qaltasyna salasyz). Degenmen sondai päterlerge de, käsıbi deŋgeiı tömen rieltorlarǧa da tūrǧyndar tarapynan sūranys joǧary. Al jaldamaly päterge talasyp jürgennıŋ bärı – özımızdıŋ qaraközder. Olardyŋ osylai öz elınde baspanasyz jürıp, onymen qoimai, rieltorlarǧa jaltaqtap, jalǧa alatyn päterdıŋ özıne talasuy jürektı syzdatpai qoimady.

TABYS MOL, SALYQ QANŞA?

Bıraq basqa da aqparattarǧa nazar audarar bolsaq, jaŋaǧy rieltorlardyŋ ısın «qūmyrsqanyŋ ileuı» me dersıŋ. Nege deseŋız, qalada bırneşe kottedjı nemese jeke menşık keŋsesı bar qaltaly azamattar az emes. Al jyljymaityn mülıktı jalǧa beru iaki satumen olardyŋ özderınıŋ eşqaşan ainalyspaityny aitpasa da tüsınıktı. Būl tūrǧyda rieltorlardyŋ maŋdaiynan jel esıp-aq tūr. Öitkenı internettegı habarlandyrularǧa zer salsaq, Astanadaǧy jalǧa berıletın kottedjderdıŋ ai saiynǧy tölemaqysy 300 myŋnan bastap 2-3 million teŋgege deiın barady. Al satylymdaǧy kottedjder qūnynyŋ eŋ azy 10 mln (qala syrtyndaǧy qūrylysy aiaqtalmaǧan üiler) teŋge bolsa, han saraiyndai zäulım üilerdıŋ baǧasy 200-300 million teŋgege jetıp jyǧylady eken. Mūndaǧy rieltordyŋ qyzmetın eseptep körseŋız, taŋ-tamaşa bolmauyŋyz mümkın emes. Mysaly, 300 million tūratyn kottedj satylsa, jyljymaityn mülıktıŋ qojaiyny da, satyp aluşy da rieltorǧa bır-bır paiyz, iaǧni 3 millionnan 6 million teŋge aqysyn beredı. Bır ǧana sauda-sattyqtan osynşama qomaqty qarjy tabatyn deldal kottedjdı jalǧa beru kezınde de esebınen jaŋylmai, tabysyn eselei tüserı anyq. Seŋ soqqan balyqtai qalalyqtardyŋ köbı nege rieltor boluǧa qūmar desek, tabysy mol eken. Bıraq olar memleketke salyq töleuge qūlyqty ma? Ony talap etıp jatqan da eşkım joq siiaqty. Sebebı rieltorlar köbıne ekı tarappen de kelısımşartqa otyrmaidy. Barlyq jūmysty auyzşa, söz jüzınde atqarady. Satuşy men aluşyny jolyqtyrady, özara kelısıp ketpeuın qataŋ baqylaidy. Olar ūiǧarymǧa kelse, syiaqysyn sytyrlatyp sanap alady. Sonymen ıs bıttı. Al jalǧa bergenı üşın qojaiyn da, jalǧa aluşy da kelısımşartqa otyrǧandyqtan, qajetınşe salyq töleidı. Eger de kottedj nemese keŋsenı uaqytşa ielengender bırneşe jylǧa kelısımşartqa otyryp, 2-3 aidan soŋ jalǧa alǧan oryndaryn bosatyp jatsa, ekı jaqty bailanystyryp, aldyn ala aqysyn alyp alǧan älgı rieltor būl üşın mülde jauap bermeidı. 

RİELTORLAR TURALY ZAŊ KEREK

Resmi derekterge süiensek, Astananyŋ özınde 100-den asa jyljymaityn mülık agenttıgı tırkelgen. Al ondaǧy rieltor sanyn esepteu tıpten mümkın emes. «Olx», «Kryşa» internet portaldaryndaǧy habarlandyru boiynşa klient retınde habarlassaŋyz, janyŋyzdy jūlyp jep, satylatyn nemese jalǧa berıletın päterlerın oŋdy-soldy jarnamalaityn köleŋkelı biznespen ainalysatyndarǧa tılşı ekenıŋızdı aitsaŋyz, bırden sūhbat beruden jaltarady. Al pıkır bıldıruden taisaqtamaityn, qūjaty bütın rieltorlar sirek. Solardyŋ bırı – bırneşe jyldyq täjıribesı bar, «Za Jilem» jyljymaityn mülık agenttıgınıŋ mamany Jasūlan Qūttybaev. Onyŋ aituynşa, rieltorlar – eşqai qūzyrly organǧa qaramaidy, özderı basybaily «bölek memleket». Eger qandai da bır aryz-şaǧym bolmasa, qūqyq qorǧau organdarynyŋ da jyljymaityn mülık agenttıkterınıŋ jūmysyn qadaǧalauǧa qūqyqtary joq. Tek Almatyda respublikalyq rieltorlar qauymdastyǧy bar körınedı. Bıraq būl qauymdastyq ta rieltorlardyŋ jeke ısıne şüilıkpeitın tärızdı. «Qazırgı taŋda elımızde rieltorlarǧa qatysty zaŋ joq» deidı Jasūlan. Demek älı de deldaldardyŋ däurenı jürıp, köleŋkelı ıspen ainalysatyn alaiaqtar talaidy taqyrǧa otyrǧyzuy äbden mümkın. Sonymen qatar eŋbek adamdarynyŋ taban et, maŋdai terımen tabatyn jyldyq tabysyn janyn qinamai-aq bır künnıŋ ışınde qaltasyna basatyn deldaldar salyq töleudı qaperıne de ılmei, ary qarai da tairaŋdai beredı degen söz. Sondyqtan tentektı tezge salǧandai auyrdyŋ üstımen, jeŋıldıŋ astymen jüretın rieltorlardy jügendep, alaiaqtardyŋ aiylyn tartu qajet. Zaŋ şyǧaruşy organdar osy mäselenı tezırek bırjaqty etse degen ūsynys-tılegımız bar.

Nūrdäulet KÄKIŞTEGI