Selinograd qalasyndaǧy oblystyq ölketanu muzeiı Keŋes ökımetı ornaǧan alǧaşqy jyldarda (1923 j.) ūiymdastyrylǧan. Onyŋ jetı zalynda 50 myŋǧa juyq eksponat bar.
Muzeide XV-XIX ǧasyrlardyŋ arasyndaǧy qazaq halqynyŋ äleumettık ömırı, tūrmysy men mädenietı turaly jan-jaqty körsetıledı. Äsırese, halyq şeberlerı jasaǧan oiu-örnek, zergerlık būiymdar közdıŋ jauyn alady. Kümıs jalatqan er-tūrman äbzelderı: üzeŋgı, tartpa, qūiysqan, ömıldırık jäne asyl tastary jarqyraǧan bılezık, jüzık, şolpy, zermen kestelegen sändık sülgı – Ortalyq Qazaqstan qazaqtarynyŋ tūrmys mädenietın naqty beinelei alady.
Qazaq halqynyŋ basyndaǧy auyr kezeŋ XVIII ǧasyrdaǧy joŋǧar şapqynşylyǧy Esıl öŋırıne de ülken zardabyn tigızdı. Muzeide sol kezdegı şaiqastardyŋ kartasy ılıngen bölmede halyq batyrlarynyŋ bırı kigen temır sauyt tūr.
Muzei ırgetasy 1832 jyly qalanǧan Aqmola (Selinograd) qalasynyŋ ötken tarihy jönınde de keŋınen äŋgımeleidı. Qala gerbınıŋ suretı tūrǧan keŋ zalda qalanyŋ köşe şamy, onyŋ ūlyqtary men äkımderınıŋ qyzmet därejesın körsetetın belgılerı, mörlerı oryn alǧan.
Aqmola XIX ǧasyrdyŋ soŋynda azdap jeŋıl önerkäsıp damyǧan, muzeide Aqmola sabyn jasau zauytynyŋ mörı jäne onyŋ şyǧarǧan sabyn türlerı sol küiınde tūr. Qala ırı sauda ortalyqtarymen tyǧyz bailanys jasapty. Onyŋ aşyq järmeŋke tauarlary: samauryn, şäi qūtylary, tıgın maşinalary, köptegen mata türlerı Reseidıŋ jeŋıl önerkäsıbı jönınde tüsınık beredı. Mūnda kapitalist A.Kuznesovtyŋ farfor zauytynyŋ jekelegen būiymdary bar.
1912-1917 jyldar aralyǧynda qalada bırneşe orta oqu orny bolǧan. Aqmola äielder men erler uchilişesınıŋ maqtau gramotalary, kuälıkterı ölkenıŋ sol kezdegı aǧartu jūmystary jönınde bırşama mälımetter beredı. Sonymen qatar, būl jerden ūly aǧartuşy Y.Altynsaringe qatysty tarihi qūjattardy köruge bolady.
Eldegı agrarlyq daǧdarysqa bailanysty patşa ükımetınıŋ 1889 jyly orys şarualaryn qonystandyru tärtıbı jönınde zaŋ şyǧarǧany belgılı. Būl zaŋ 1906-1912 jylǧy Stolypin reaksiiasy kezınde qatty küşıne endı. Qazaqstanǧa Volga boiy men Ukrainadan myŋdaǧan orys şarualar keldı. Olardyŋ qazaq dalasyndaǧy tūrmys-tırşılıgı, şaruaşylyǧy jaiynda muzei erekşe äser beredı. Orys mūjyǧynyŋ şärkeiı men şalǧy-oraqtary qonys audaruşylardyŋ ömırın är qyrynan körsetıp tūr.
Olardyŋ tuǧan jerınen aiyrylyp, bosqynǧa ūşyrauyn «Qonys audaruşynyŋ ölımı» atty kartina ılıngen būryş jaqsy tüsındıredı.
Būl zaldaǧy bırşama eksponat XX ǧasyrdyŋ bas kezındegı qazaq, orys halyqtarynyŋ dostyǧy men mädenietıne arnalǧan. Körermender ekı ūlt ūl-qyzdarynyŋ arasyndaǧy mahabbat pen süiıspenşılık syryn şertken ataqty «Dudarai» änınıŋ avtory Mariiam Jagorqyzynyŋ (Mariia Egorovna Rekina) qazaqşa kiımmen tüsken portretımen jüzdesedı. Taǧy bır erekşe eksponat klassikalyq kürestıŋ asqan şeberı, osy ölkede 1871 jyly düniege kelgen, «qazaq dalasynyŋ batyry» ataǧyn alǧan küş atasy Qajymūqan Mūŋaitpasovtyŋ (Qara İvan) tamaşa chempiondyq nagradalarynyŋ bırı – oǧan Türkiia memleketı bergen arab, türık jazularymen örnektelgen ädemı kubogy erıksız qyzyqtyrady. Sondai-aq, paluannyŋ 48 altyn, kümıs medalmen alqa taǧyp tüsken som müsındı suretı bar.
Qazaqstannyŋ Semei, Omby, Petropavl qalalary siiaqty Aqmola da 1890-1897 jyldary aidaudaǧy sosial-demokrattardyŋ kesımdı merzımın öteitın jerı boldy. Muzeide Harkovten kelgen sosial-demokrat Bekariukovtıŋ, «Oŋtüstık orys jūmysşylar odaǧynyŋ» müşesı A.M.Bogomolestıŋ jäne listoktar taratqany üşın Qorǧannan jer audarylǧan ūsta A.Ufimsevtıŋ suretterı bar. Olar mūnda patşa ökımetıne qarsy astyrtyn jūmystar ūiymdastyryp, saiasi üiırmelerge jetekşılık jasaǧan. Būl bölımde 1900 jyly şyqqan bolşevikterdıŋ «İskra» gazetınıŋ №1 sany tūr.
Eksponatqa bai muzeidıŋ ülken bır zaly Aqmola oblysynda Keŋes ökımetınıŋ qalai ornaǧanyn äŋgımeleidı. Revoliusionerler: S.Seifullin, Ä.Maikötov jäne N.M.İrchenko siiaqty kommunisterdıŋ jūmysşy-şarua ökımetın ornatu jolyndaǧy qajyrly küresı keŋınen baiandalady. Aqmola revkomynyŋ belsendı müşesı bolǧan S.Seifullinge arnalǧan jeke būryşta revoliusioner-aqyn paidalanǧan «Sİ-235» radioqabyldaǧyşy, qalam men siia sauyty jäne keiıngı jyldary alǧan medal, ordenderı bar.
Ūly Otan soǧysy jyldaryndaǧy aqmolalyqtardyŋ maidandaǧy jäne tyldaǧy erlıkterı sol auyr kezeŋdei köz aldyna keledı. Körermender Leningrad tübındegı şaiqasta A.Matrosovtyŋ erlıgın qaitalaǧan jauynger İ.Skurdinnıŋ jäne 310-atqyştar diviziiasynyŋ barlauşysy S.Qarametdinovtıŋ, Ukrainany azat etuge qatysqan general-maior A.F.Naumovtyŋ erlıgımen tanysyp, olardyŋ paidalanǧan jeke zattaryn köredı. Maidanda şyqqan gazet, jurnaldardyŋ qiyndylary, plakattar jäne äskeri kiımder men keibır qaru ülgılerı sūrapyl soǧystyŋ jandy aiǧaǧyndai.
KPSS Ortalyq Komitetınıŋ 1954 jylǧy köktemde ötken Plenumy «Elımızde astyq öndırudı odan ärı arttyru turaly, tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru turaly» qauly qabyldady. Kommunistık partiianyŋ tyŋ köteru jönındegı ūly ideiasy osy dokumentte jan-jaqty körınıs tapty. Muzeidıŋ tyŋ igeruge arnalǧan ülken ekı zaly ūlan-ǧaiyr daladaǧy alǧaşqy dübırlı eŋbektı sol şabytty küiınde körsetuge arnalǧan. «Dala oianyp keledı» atty dioramada şetsız-şeksız, qyrtysty dala beinelenıptı. Onyŋ däl ortasynda ǧūmyrynda türen tısı tiıp körmegen, midai jazyq jerdı taspadai tılıp soqaly traktor keledı. Būǧan qarama-qarsy alǧaşqy tyŋ igeruşılerdıŋ şatyrlary tūr. Oŋ qabyrǧadaǧy tūtasqan qalyŋ suret būl ölkenıŋ tarihynda bolmaǧan ūly eŋbektıŋ bastamasyn tek körermenderge ǧana emes, bükıl düniege jariia etıp tūrǧandai. Ölkenıŋ mäŋgı tynyştyqta jatqan marǧasqa dalasyna tūŋǧyş borozda salǧan türen türlerı, alǧaş sebılgen tūqym sūryptary, mehanizatorlardyŋ kiımderı men tehnikalyq aspaptary, tyŋger jastardyŋ komsomoldyq joldamalary, taǧy basqa tolyp jatqan eksponattar tyŋ igeruşılerdıŋ teŋdesı joq eŋbegın barlyq jaǧynan molynan baia ndaidy.
Qazaqstannyŋ alǧaşqy milliardy beinelengen qabyrǧa-stendı de ölke diqandarynyŋ 1956 jyly Otan qoimasyna qanşa pūt astyq qūiǧany ırı-ırı sifrlarmen aişyqty etıp jazylǧan. Oblysta ösırıletın bidai sūryptarynyŋ buma-buma masaqtary da köz qyzyqtyrady. Aty aŋyzǧa ainalǧan tyŋ tarlandary M.E.Dovjik, L.İ.Kartauzov, V.Raguzov jäne Şortandydaǧy Bükılodaqtyq astyq şaruaşylyǧy institutynyŋ direktory, VASHNİL-dıŋ akademigı A.İ.Baraevtyŋ eŋbekterı jönındegı jüielı stendıler men olar paidalanǧan jeke zattar tyŋnyŋ tarihi ruhyn äserlı jetkızıp tūr.
Tyŋ tösıne qonǧan kosmonavtar V.F.Bykovskii men V.V.Aksenovtıŋ oblys diqandaryna eskertkış retınde tartqan ǧaryş eksponattary muzeidıŋ soŋǧy zalyna ornalastyrylǧan. Sondai-aq, būl zalda ölkenıŋ ǧylymi-tehnika jäne öner salasyndaǧy bügıngı jetıstıkterı jaiynda tartymdy eksponattar bar.
Selinograd ölketanu muzeiı – ǧylymi negızde jüielı türde ūiymdastyrylǧan. Ol Esıl öŋırınıŋ sonau alǧaşqy qoǧamdyq qūrylys suretterınen bastap, aspanynda kosmos kemesı jüitkıgen qazırgı zamanǧa deiıngı ūlan-ǧaiyr däuırden syr şertuımen erekşelenedı.
R.S. Aqmola el ortalyǧyna ainalǧan soŋ, būl muzei jaŋa respublikalyq mekeme qūramyna engızıldı.
Oraz QAUǦABAI
ÄLEM QAZAǦY ELEŊ ETTI
Astanany köşıru jönındegı şeşım (1994) jer şaryna tarydai tarap ketken qazaqtardy da eleŋ etkızdı. 1994 jyly qazan aiynda men AQŞ-ta Niu-Iork qalasynda ıssaparda boldym. Onda tūratyn Küntuǧan, Äbduähit atty qazaqtar jäne Halifa Altaidyŋ ılık-jaqyndary menen elorda köşetın Aqmola öŋırı jönınde, onda tūratyn tūrǧylyqty halyqtar jaiynda, ölkenıŋ tabiǧaty men jer-suy töŋıregınde köp sūrady. Jazylǧan qandai kıtap, şejıre, tarih bar dep äbden qazbalady. Europada oqyp, bılım alǧan älem astanasy atanǧan Niu-Iorkta tūratyn qandastarymyzdyŋ bolaşaq elordaǧa bailanysty bärın bılgısı keletın sergektıkterı men tılektestıkterı ūnady. Äbduähittyŋ üiınde Qaraötkel – Aqmola – Selinogradtyŋ ejelgı tarihy men Tyŋ ölkesınıŋ qazırgı jaǧdaiy turaly äŋgımelep berdım. 1983 jyly Selinogradta ıssaparda bolyp, qalany aralap, oblystyq ölketanu mūrajaiyna kırıp, «Ölkenıŋ örnektı şejıresı» atty maqala jazǧanymnyŋ sonda paidasy tidı. Atalǧan maqala 1984 jyly 2 nauryzda «Qazaq ädebietı» gazetıne jariialanyp, oqyrmandy eleŋ etkızgen edı. Mūrajai mūraǧattary boiynşa jazylǧan maqaladaǧy şejıre, derek, tarihi oqiǧalardy nege ekenı belgısız jattap alǧan bolatynmyn. Söitıp, amerikalyq qazaqtarǧa ol kezde Aqmola atalatyn qala jönınde bıraz mälımet berdım. BŪŪ-ǧa Semei poligonynyŋ qasıretı jönınde onyŋ Qauıpsızdık keŋesıne petisiia tapsyryp, şeru aksiia ötkızgen bızdı onşaqty kün üiıne jatqyzǧan Altai jaqtyŋ qazaǧy Äbduähit «Köş körıktı bolsyn» dep tılek tılegenı jadymda mäŋgı jattalyp qaldy. Dünie jüzınıŋ eluden asa elınde bolǧan biznesmen Äbduähit qaitar künı «Oraz, bauyrym, Aqmola turaly jazǧan maqalaŋdy jäne taǧy da basqa qalamgerlerdıŋ eŋbekterı bolsa tauyp, jinap qoi. Men qūdai qalasa, kelesı jyly Qazaqstanǧa baramyn, aldymen özıŋdı tauyp alamyn» dep, mekenjaiymdy tolyq jazyp alǧan edı. Ökınıştısı, Äbekeŋ Qazaqstanǧa keludı josparlap jürgende aiaq astynan qaitys boldy. Qazany 1996 jyly YStambūlda jürgende estıdım. «Ölkenıŋ örnektı şejıresı» atty maqalanyŋ köşırmesın oǧan daiyndap qoiǧan edım. Būiyrmady.
Astananyŋ 20 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda Ortalyq mūrajaiǧa, Ūlttyq akademiialyq kıtaphanaǧa būdan 35 jyl būryn jazylǧan osy maqalany özım arnaiy baryp, tapsyrdym. Astanaǧa bailanysty jazylǧan eŋbekter, zertteuler men anyqtamalyqtar, kıtaptar qazır jetıp artylady. Men jazǧan maqalanyŋ artyqşylyǧy sol – būdan 35 jyl būrynǧy öndırıstık qala men ölkenıŋ sol kezdegı körınısı men damuy köz aldyŋa keledı. Sondyqtan şeteldık qazaqtar üşın kezınde kerek bolǧan, būdan 34 jyl būryn «Qazaq ädebietı» gazetınde jariialanǧan maqalany elordalyq basylymǧa ūsynudy jön kördım.
