Astanadaǧy Ūlttyq akademiialyq kıtaphananyŋ «Kıtap mūrajaiynda» tarihymyzǧa, ädebietke, mädenietke, önerge, jalpy ärtürlı salaǧa qatysty, ötken zamandardan syr şertetın qoljazbalar men sirek kıtaptar jinaqtalǧan. Gazetımız atalmyş kıtaphanamen bırge «Sirek kıtaptar söileidı» aidaryn aşyp, oqyrmandarymyzdy osyndai kıtaptarmen tanystyrudy bastaidy. Mūndaǧy maqsatymyz – qūndy mūraǧa ǧalymdardyŋ, zertteuşılerdıŋ nazaryn audaru. Alǧaşqy tanystyratynymyz – HIH ǧasyrdyŋ ortasynda HH ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen ǧūlama Qūrbanǧali Halididıŋ «Tauarih-i hamsa-i şarqi» – «Şyǧystyŋ bes tarihy» eŋbegı.
Qazaq tarihyna qatysty asa qūndy jädıgerdıŋ bırı – Qūrbanǧali Halididıŋ «Tauarih-i hamsa-i şarqi» (Şyǧystyŋ bes tarihy) (1910) isı türkı qauymynyŋ ziialylary men oqymystylary ornyqtyruǧa ūmtylǧan şaǧatai jazba mūralarynyŋ negızındegı «ortaq tılde» jazylǧan. Eŋbekte arab pen parsynyŋ ǧylymi terminderı barynşa erkın qoldanylǧandyqtan, būrynǧy basylymdary qysqartylyp ne baiandalyp qana berılgen.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ janyndaǧy «Otyrar kıtaphanasy» ǧylymi ortalyǧy men Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynyŋ sirek qory bölımı bırlese otyryp jüzege asyrǧan būl joba tarihşynyŋ qoljazba mätınınıŋ barynşa dūrys oqyluyn qamtamasyz etu maqsatynda qolǧa alyndy.
Qoljazba mätını – Qazan, Almaty basylymdarynyŋ mätınderımen salystyryldy. Aiyrmaşylyqtary men tüzetuler, avtordyŋ özı ne audarmaşylar tarapynan jasalǧan qysqartular ajyratyldy. Qoljazba men Qazan basylymynyŋ köşırmesı, qoljazbanyŋ transkripsiiasy men qazaqşa audarmasy qarastyryla ūsynyldy. Būl osy eŋbekke nazar audarǧan mamandar men ǧalymdardyŋ mätını jäne grammatikalyq qūrylymy asa kürdelı eŋbektıŋ tört nūsqasyn salystyra qarastyryp, ǧylymi pıkır topşylaularyna däiek ızdeuge septıgı tisın degen ızgı tılekten tudy.
Bırınşı kıtap. – Almaty: «Qazaq ensiklopediiasy», 2017. – 328 betten tūrady.
Qoljazba men kıtabi basylymdy salystyra otyryp, transkripsiiasyn jasaǧan, tüsınıkterın jazǧandar jäne qazaq tılıne audarǧandar – filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Tūrsyn Jūrtbai, gumanitarlyq ǧylymdar magistrı, şyǧystanuşy Bauyrjan Mūstafaev jäne türkıtanu magistrı, şyǧystanuşy Şyŋǧys Begımtaev.
Tarihi qūny zor jädiger jazbalardyŋ biri – 1910 jyly Qazan qalasyndaǧy «Örnek» baspasynan jaryq körgen Qūrbanǧali Halididıŋ «Tauarih hamsa» («Şyǧystyŋ bes eliniŋ tarihy») atty tarihi mūrasy.
Qūrbanǧali Halidi «Tauarih hamsany» arab, parsy, türık jäne qytai jazbalaryna süiene otyryp, ǧylymi tūrǧyda qazaq, tatar, monǧol jäne qytai halyqtarynyŋ tarihyn jazady. Äsırese, qazaq halqynyŋ ädet-ǧūrpy, salt-sanasy, «qazaq» etnonimınıŋ şyǧuy, Şyǧys Qazaqstan jerın mekendegen
qazaq rularynyŋ tarihy jönınde keltırılgen derekter nazar audararlyq. Biraq, keŋes ükımetı kezınde halyq közinen tasada ūstalyp, ǧylymi ainalymnan tys qalǧandyqtan halqymyzdyŋ qolyna keşıgıp baryp tidı. Būlai deitinimiz, osy atalmyş kitapty şaǧatai jazuynan (eski özbek tili) B. Tötenaev pen A. Joldasov tūŋǧyş ret qazaq tiline audaryp, 1992 jyly ǧana «Qazaqstan» baspasynan «Tauarih hamsa» («Bes tarih») degen atpen şyǧartty.
Şyqqan tegı tatar bolǧanymen, Qūrbanǧali qazaq işinde ösıp, halqymyzben bıte qainasyp, sanaly ǧūmyryn dın men ǧylym jolyna arnaǧan, el tarihyna eŋbegı molynan sıŋgen tūlǧa. Qūrbanǧalidıŋ äkesi Halid Qazan ueziniŋ Urnaş-Başi degen jerinen şyqqan tatar saudageri eken, kezinde saudamen ainalysyp, qazaq jerin köbirek aralasa kerek. Halid ömiriniŋ bırazyn Taşkentte ötkizip, 1840 jyldar şamasynda Aiagöz öŋirine qonys audarady. Qūrbanǧali osy Aiagözde 1846 jyly düniege keledi (keibır derekterde 1843 jyly tuǧan). Aiagözde Halid otyz jyldai tūrǧannan keiin Baqty şekaralyq aimaǧyna, taǧy biraz jyldan soŋ Qytaidyŋ Şyŋjaŋ provinsiiasyndaǧy Şäueşek qalasyna oryn tebedi. Qūrbanǧali sauatyn 1850 jyly qyzyljarlyq köpes Mūrtaza Maqsūtov salǧyzǧan Aiagöz medresesinde aşyp, keiinnen Semei medreseleriniŋ birinen däiekti däris alady. Onyŋ medresede arab, parsy, türki tilderin meŋgere tüsui bolaşaqta tarihty, äsirese, Şyǧys elderiniŋ tarihyn zertteuine köp septigin tigizedi. Qūrbanǧali Halididıŋ ekı kıtaby belgılı. Onyŋ alǧaşqy şyǧarmasy «Tarih-i järiä-i jadidä» («Tarihtyŋ jaŋa jazbalary») degen atpen 1889 jyly Qazan qalasynda türik, tatar tilinde jaryq köredı. Kölemi 71 betten tūratyn būl şaǧyn kitapta ǧalym Qytaiǧa qaraityn Şyǧys Türkistannyŋ geografiialyq erekşelıkterıne, tarihyna şolu jasaidy, tūrǧyndarynyŋ tūrmys-tirşiligi turaly baiandaidy.
Q.Halididıŋ «Tauarih hamsa» («Şyǧystyŋ bes tarihy») atty kölemdı, asa qūndy tarihi şyǧarmasyn onyŋ ūzaq jyldar jürgızgen ızdenısı men orasan zor eŋbegınıŋ, tabiǧi talantynyŋ arqasynda düniege kelgen tuyndy dep aituǧa bolady. Q. Halidi «Tauarih hamsany» jazu barysynda şejıreler men halyq auzyndaǧy aŋyz-äŋgımelerge ǧana süienbei, ǧalymdardyŋ tarihi eŋbekterindegı derekterdı paidalanǧan. Özınıŋ aituynşa, at-Tabari, Jüsip Balasaǧūn, İbn-Haldun, Äbilǧazy jäne t.b. ǧalymdardyŋ eŋbekterimen qosa, europalyq şyǧystanuşy ǧalymdardan V. Radlov, A. Valabern, N. Katanovtardyŋ da eldiŋ tarihyna qatysty eŋbekterinen keregın alǧan.
Qūrbanǧali Halidi qazaq auyldary men osy ölkeniŋ qalalaryn derek jinau üşin arnaiy saparmen jii aralap, barǧan jerinde el tūrmysyn jetik biletin adamdarmen tanysyp otyrǧan, köpşılıgımen hat arqyly habar alysqan. Auyzşa derekterge asqan jauapkerşilikpen qarap, olardaǧy mälimetterdi basqa jinaqtaǧan materialdarmen salystyryp baryp kıtabyna engızgen.
