Sanaly adam qai kezde de öz halqynyŋ, ūltynyŋ namys tuyn ūstauşy.
İä, ras, el abyroiy, ūlt namysy hanǧa da, qaraǧa da ortaq.
Sol namysty özınıŋ jeke ar-namysyndai biık qoiyp, qolyndaǧy tudy jyqpai, Maǧauinşe aitqanda, türegep tūryp basyn kestırgender, iılmei köz jūmǧandar qanşama?! Ondai alasarmaǧan, kerısınşe erlık biıgınen tüspegen jandardyŋ arasynda äiel-analar da az emes.
Solardyŋ bırı, köptıŋ bırı ǧana emes, tarihta esımı altyn ärıptermen jazylyp qalǧan, şartarapqa aty aŋyz bolyp tarap, talailardyŋ tereŋ tolǧanyp, tyŋ tuyndy jazuyna türtkı bolǧan tūlǧa – äigılı Süiınbike. HÜI ǧasyrdaǧy Qazan handyǧynyŋ patşaiymy.
Süiınbike kım?
Barlyq tarihşy, ädebietşı, jalpy közı qaraqty oqyrman joqqa şyǧara almaityn bır jäit, Süiınbike – bükıl türkı jūrtyna ortaq tūlǧa.
Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı, jazuşy Şärbanu Beisenova özınıŋ «Jūldyz» jurnalyna jariialaǧan zertteu maqalasynda Qazan handyǧyn otarşylardyŋ sūq qolynan qorǧau üşın jan aiamai qarsy tūrǧan patşaiymnyŋ şyqqan tegı, ösken ortasy, jalpy ömırı jaily bırşama baiandaǧan.
«Ol (Süiınbike. – red.) – XIV ǧasyrda Altyn ordanyŋ han taǧyna kımdı otyrǧyzyp, kımdı alyp tastaudy bır özı rettep, aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda ūstaǧan öte yqpaldy tarihi tūlǧa, el bastaǧan kösem, tu ūstaǧan qolbasy, söz bastaǧan şeşen Edıge bidıŋ ūrpaǧy. Bız mūny şejıreşılerdıŋ jazǧanyna süienıp aityp otyrmyz. Edıgenıŋ bır balasy Nūradyn. Nūradynnan – Uaqas, Uaqastan – Mūsa, Mūsadan Jüsıp tuady. Jüsıptıŋ köptegen ūldary bolǧan, sonyŋ arasyndaǧy jalǧyz qyzy osy Süiınbike eken» deidı Ş.Beisenova özınıŋ jazbasynda.
Öz zamanynda Jüsıp te bi bolyp, elınıŋ bırlıgı men yntymaǧy üşın söz bastaǧan, köptı sözıne ūiyta bılgen bedeldı tūlǧa bolǧan desedı. 1533 jyly on jetı jasqa tolǧan sūlu qyzy Süiınbikenı Qazan hany Janälıge ūzatady. Bilık üşın talas-tartys beleŋ alyp, handyqtan bereke ketken uaqytta Janälı han qaza tabady. 1535 jyly qazandyqtar Janälı hannyŋ jienı, Qyrym hanzadasy Sapagereidı jaŋadan han sailaidy.
«Sol kezdegı zaŋdylyq boiynşa, jaŋadan taqqa otyrǧan han jesır qalǧan hanymnyŋ ämeŋgerı bolyp sanalatyn. Sol dästürge sai, Süiınbike Sapagerei hanǧa tūrmysqa şyǧady, – deidı Şärbanu Beisenova maqalasynda. – Süiınbikenıŋ būl küieu jıgıtke köŋılı tolyp, jürek qalauyn tapqandai bır serpılıstı küi keşedı. Handyqtaǧy ülkendı-kışılı ısterge aralasa bastaidy. Sapagerei de zerek te sergek zaiybynyŋ bilıkke aralasuyn şektemeidı.
Osy tūsta taǧy da elden tynyştyq ketedı. Būryndary türkı halqynyŋ ūly memleketı – Altyn ordaǧa kırıptar bolyp, alym-salyq tölep kelgen Mäskeu kniazdıgı būl uaq küşke engen edı. Özın Russiia dep ataǧan orys memleketı otarlyq saiasatyn Qazan handyǧyn talqandaudan bastaudy közdegen bolatyn.
Qaharly İvan (İvan Groznyi. – red.) ülken daiyndyqtan keiın 1549 jyldyŋ küzınde Qazan handyǧyna şabuyldaidy. Sol tūsta Sapagerei han belgısız jaǧdaida qaza bolady. Būl jaiynda: «Aşyq soǧystyŋ ülken şyǧynǧa tüsetının aŋdaǧan Russiia Qazan handyǧyn ışten ırıtuge, ırıtkı jasauǧa köşedı. Handyqtaǧy ämırşılerdıŋ alauyzdyǧyn uşyqtyryp, zymiian ärekettermen han taǧyna özderınıŋ aitqandarynan şyqpaityn «quyrşaq» handy qoiudy oilastyrady. Elınen bezgen, namyssyz satqyndardyŋ kömegımen igı jaqsylardyŋ közderın bır-bırlep joiady. Osyndai opasyzdyqtyŋ saldarynan, kümändı jaǧdaida, Sapagerei mert bolady» deptı Şärbanu Beisenova özınıŋ zertteu maqalasynda.
Osylaişa üş-tört jasar ūlymen jesır qalǧan Süiınbike bilıktı öz qolyna alyp, Qazan handyǧyn täuelsız saqtap qalu üşın jan aiamai küreske şyǧady.
Osy tūsta aita keter bır jait, Sapagerei hannyŋ Süiınbikeden būrynǧy ülken hanymdarynan da ūldary bolǧan. Alaida, Sapagerei özınıŋ közınıŋ tırısınde Süiınbikeden tuǧan Ötemısgereidı mirasqorym, keleşek taq iesı dep tanyp ketken eken. «Sol sebeptı üş-tört jasar Ötemısgerei han taǧynyŋ mūragerı dep jariialanady da, ol kämeletke tolǧanşa onyŋ ısın atqaruşy (regentşa) bolyp Süiınbike taqqa otyruǧa mäjbür bolady. Qazan handyǧynyŋ bilıgıne Süiınbike osylai kelgen-dı…» deidı Şärbanu Beisenova.
Tektılık
Adamnyŋ qajyr-qairatynyŋ, namysynyŋ, mınezınıŋ synalatyn tūstary bolady. Süiınbikenıŋ tarih aldynda synǧa tüsıp, aŋyz anaǧa ainaluyna sebep bolǧan jaǧdailar da ol bilıkke kelgen tūstan bastap oryn alǧan.
Taǧy da tarih betterın paraqtasaq, Russiiamen aradaǧy bıraz uaqytqa sozylǧan soǧystan keiın äskeri küşterdıŋ teŋsızdıgınen, der kezınde jan-jaqtan kömek kelmeuı saldarynan Qazan handyǧy qūlaǧany belgılı. Basqynşylar elın qorǧau üşın küresken Qazan tūlǧalaryn tegıs tūtqynǧa alǧan edı. Tūtqyndar qatarynda Süiınbike men ūly Ötemısgerei de Mäskeuge jöneltıledı.
Taǧy da Şärbanu Beisenovanyŋ sözıne süiensek: «Süiınbikenıŋ öz basy köp qorlyq-zorlyq tartady. Bıraq täkappar jannyŋ ruhy synbaidy, Qaharly İvan aldynda basyn imeidı».
Orys bileuşısı boiynda türkı äielderıne tän tektılık bar, er mınezdı, sūlu, aqyldy Süiınbikenıŋ saǧyn syndyrudyŋ amaldaryn oilastyrady. Ony öltıruden tıksınse kerek. Söitıp, äuelı ūlyn tartyp alyp, Ötemısgereidı hristian dınıne engızedı. Şoqyndyryp, oǧan şırkeude moinyna krest taǧady. Aleksandr dep basqa at beredı. Al, Süiınbikenıŋ özın 1553 jyly Vasilii kniazdıŋ oŋ qoly bolǧan, talaidan berı orys äskerıne bolysyp, Qazan handyǧyna qarsy soǧystarda da közge tüsıp jürgen Şah-Älıge äieldıkke beredı.
Mūnyŋ bärı, ärine, arly äiel üşın qorlyqtyŋ, zorlyqtyŋ şegı edı. Alaida, Süiınbike basynan baq taiyp, qolynan bilık ketse de, elı Russiiaǧa otar bolyp, bodandyqqa tüsse de, öz boiyndaǧy ruhyn öltırgen joq.
Būl sözımızdıŋ bırneşe dälelı bar.
«Süiınbike köp uaqyt Sapagereidı joqtap, dauys salyp jylaumen bolady. Joqtaudyŋ sözın özı janynan şyǧaryp, eskı maqammen zarlap aitady eken. Qazan handyǧynda būryn äieldıŋ ondai dauys salyp, zarlap joqtau aityp jylau dästürı bolmaǧan körınedı. Han meşıtınıŋ imamy Qūl-Şärıp bastaǧan aqsaqaldar kelıp, toqtau aitsa da Süiınbike jarynyŋ qazasynan keiın köpke deiın ökınışın, küiıgın basa almai, ūzaq-ūzaq joqtau aituyn qoimaidy. Onyŋ qaisybırı bırneşe saǧatqa sozylatyn bolǧan. Ol joqtaulardyŋ keibır üzıkterı el esınde älı künge deiın saqtalǧan. Ony Süiınbike bäiıtterı dep tebırenıspen ataidy. Onyŋ keibıreulerın halyq jyrlary basylǧan jinaqtardan taptyq» – deidı Şärbanu Beisenova.
Uaqyt öte kele, qaiǧysyn jeŋıp, sabyrǧa kelgen Süiınbike Sapagerei jerlengen handar qorymyndaǧy biık jotanyŋ üstıne körnektı belgı tūrǧyzudy qolǧa alady. Söitıp, sol töŋırektegı ataqty ūstalardy şaqyrtyp, küidırılgen qyzyl kırpışten örıp mūnara tūrǧyzudy tapsyrady.
Bügınde Qazan qalasyndaǧy körnektı eskertkışterdıŋ bırıne ainalǧan jetı qabatty mūnara sol Süiınbikenıŋ saldyrǧan mūnarasy bolatyn. Qazırgı künı ol «Süiınbike mūnarasy» atalady.
Süiınbikenıŋ jasynan bäiıtter jazatyny bolǧan. Atadan qanǧa sıŋgen qasiet bolsa kerek, daŋqty äiel söz önerınen alys emes edı. Toryqqanda, qinalǧanda, jalpy adam balasy bastan keşetın aituly sätterde Süiınbike de bäiıtter jazyp, jan jūbatqan…
Mäskeude şoqyndyrylyp, Aleksandr atalǧan Ötemısgerei alty jastan asqanda qaitys bolady. Iаǧni, Russiia bilıgı balany jastai öltırtkızıp jıberedı. Sol tūsta Süiınbike:
Ǧarıp balam Ötämeş
Alty jasqa endı jettıŋ,
Päni dünieden öttıŋ.
Söitıp menıŋ bır qaiǧymdy kemıttıŋ – dep, zar eŋıreidı…
Balasyn kım ölımge qiiady deisıŋ?! Işten şyqqan perzentınıŋ ajal qūşqanyn qūptau analarǧa tän mınez be? Joq, ärine. Alaida, Süiınbike ūlynyŋ dünie salǧanyn «bır qaiǧysynyŋ kemıgenıne» balaidy. Nege?
«İä, onyŋ mänısı tereŋde. Süiınbikedei naǧyz mūsylman äielı üşın balasynyŋ şoqynǧany auyr jaza edı. Al, ol qaiǧyny ömır boiy köterıp jüru balasy üşın de azaptyŋ azaby ekenın bükıl jan düniesımen ūǧynǧan ana balasynyŋ sodan azat bolǧanyna «bır qaiǧym kemıdı» demeske lajy joqtai» deidı būl jönınde Şärbanu Beisenova.
Süiınbike kımge ülgı?
Rasynda, qajet kezde qol bastaǧan, el bastaǧan äiel-analar az emes. Tūmar, Qyzai, Aibike, Gauhar, Sapura, Abaq, taǧy basqa esımder tarihta ötken daŋqty äielderdıŋ qūrmetıne qoiylǧan. Al, Süiınbikenıŋ taǧdyry otarşyldyqqa qarsy şyǧyp, elınıŋ azattyǧy üşın jan aiamai küresıp ötken Bopai hanşa Qasymqyzynyŋ taǧdyryna ūqsas ekenın aitu läzım. Elın azattyq üşın ündep, qūldyqqa könbeuge, otarşyldarǧa qarsytūruǧa şaqyrǧan Bopai hanym ömırge alty ūl äkelıp, alty balasymen bırge qyran-kestı maidandarda erlık tanytqan desedı. Süiınbikenıŋ de mūraty sol edı.
Ar-namysty biık ūstau, eŋsesı biık, sanaly, azat ūrpaq tärbieleu tūrǧysynda būl esımderdıŋ qai-qaisysy da bügıngı qazaq qyzdarynyŋ qasterlısıne ainaluǧa tiıs. Älbette, Süiınbike de.
Būl jönınde Şärbanu Beisenova bylai deidı:
«Süiınbike turaly talai şyǧarmalar jazylǧan. Tatar halqy da, türıkter de, tıptı, orys qalamgerlerı de Süiınbikenı jazdy. Bızdıŋ ǧalym-jazuşy aǧamyz Mūhtar Maǧauin aitqandai, Noǧailynyŋ köptegen rulary kezınde Qazaq handyǧy dep atalatyn jas memlekettıŋ qūramyna engen. Sondyqtan bız Noǧaily däuırınıŋ aqyndaryn, oişyldaryn: Sypyra jyraudy, Asan qaiǧyny, Qaztuǧandy, Şalkiızdı, Dospambettı qazaq aqyndary desek, Süiınbike de tübı bır türkınıŋ aiymy bolyp şyqpai ma? Ärı ūlt azattyǧy jolyndaǧy alǧaşqy qūrban asyldarymyzdyŋ bırı emes pe?»
Al Süiınbikenıŋ arǧy atasy Edıgenı kım qazaqqa jat dei alady?!.
P.S. Qazan handyǧy qūlap, bodandyq būǧauyna tüsse de, tatarlar saǧy synǧan halyq emes. Tarihynda Süiınbikedei tektı arularynyŋ esımı bar halyqtyŋ älsız boluy äste mümkın emes.
Näzira BAIYRBEK
