Keşe L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık hatşysy Marat Täjinnıŋ töraǧalyǧymen qazaqtyŋ ūlttyq tarihyn zerdeleu jönındegı vedomstvoaralyq jūmys tobynyŋ keŋeitılgen otyrysy öttı. Alqaly jiynǧa belgılı tūlǧalar, el basqaryp jürgen lauazymdy azamattar, ǧalymdar men zertteuşıler qatysty.
Jaŋa zaman jaŋa közqarasty talap etedı
Būl – töl tarihymyz üşın erekşe kün boldy. Qazaqtyŋ ūlttyq tarihynyŋ bary men joǧy tügendeldı. Qordalanyp qalǧan mäselelerdıŋ tüiını tarqatylyp, ūlttyq sananyŋ jetıluıne türtkı bolatyn talai jaittar aityldy.
Ūlttyq tarihty zerdeleu jönınde keŋınen tolǧaǧan QR Memlekettık hatşysy Marat Täjin bügıngı zaman tarih ǧylymynyŋ aldyna jaŋa talaptardy, basqaşa közqarasty qoiyp otyrǧanyn, tarihşynyŋ mındetı – ūlttyq tarihty qaidaǧy bır ämbebap zaŋdylyqtardyŋ qasaŋ qalyptaryna salyp jıbermei, ūlttyq tarihtyŋ «jandy aǧzasy» qalai damitynyn tüsınu qajettıgın alǧa tartty. Onyŋ aituynşa, tarihqa arqa süiemese, bolaşaq būldyr. Küllı älemde ruhani qūndylyqtardyŋ myltyqsyz maidany jürıp jatqan qazırgı künde tarihi jadyny saqtap qalu – özıŋdı özıŋ saqtap qaludyŋ jalǧyz joly.
Elbasy«Tarih tolqynyndaǧy halyq» atty tarihi zertteulerdıŋ arnauly baǧdarlamasyn jasaudy ūsynǧanyna toqtalǧan Marat Mūhametqazyūly onyŋ maqsaty – qazaq ūlttyq tarihynyŋ kökjiegın keŋeitu, ūlttyŋ jaŋa tarihi dünietanymyn qalyptastyru ekendıgın atap öttı. Osy baǧytta Memleket basşysynyŋ bastamasymen talai şaralar qolǧa alynǧan. Atap aitqanda, 2003 jyly Qazaqstan halqyna Joldauynda Prezident Nūrsūltan Nazarbaev būryn-soŋdy bolyp körmegen «Mädeni mūra» baǧdarlamasyn jariialady. Baǧdarlama jüzege asyrylǧan 2004-2011 jyldar aralyǧynda Qazaqstan tarihy men arheologiiasy jäne etnografiiasy boiynşa 26 arnauly zertteu jürgızılgen.
– Būl – tarihi jady men tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru jolyndaǧy auqymdy jūmystardyŋ basy ǧana. Qazırgı memleketımızdıŋ qalyptasqan belesınde bız öz tarihymyzdy bügıngı zaman ǧylymynyŋ biıgınen paiymdap, ūlttyq tarihtyŋ bölınbeitın beinesın qalyptastyruǧa tiıspız, – dedı Memlekettık hatşy.
Tarihşylardyŋ mındetı – şyndyqty būrmalamau
Ötken tarihymyzdaǧy būrmalanǧan, älı de zertteudı qajet etetın oqiǧalarǧa toqtalǧan Marat Täjin qazaq etnosynyŋ qalyptasuynan bastap, elımızdıŋ aumaǧynda meken etken ejelgı memleketter men qoǧamdastyqtar bırı qalmai, egjei-tegjeilı zerttelu kerektıgın basa aitty. Qazaq elınıŋ jiyrmasynşy ǧasyrdaǧy tarihi bet-beinesı de jete zerttelmei jatyr. Tarihty jazǧanda üstırt pıkır, tüsınıksız paiymǧa ūrynbau kerek. Kez kelgen tarihi oqiǧa naqty derektermen, aiqyn däleldermen sipattaluǧa tiıs.
–Bızge ötken däuırdı därıpteudıŋ qajetı joq, baiaǧy bır tärtıptı aŋsai bermei, jiyrmasynşy ǧasyrdaǧy qiynşylyqqa toly tarih turaly aşyq aitu kerek. Sol tärtıptıŋ tūsynda ata-babalarymyz qalai ömır sürgenın bız jaqsy bılemız. Sondyqtan, totalitarlyq memlekette «ūlt mäselesın şeşudıŋ» bar şyndyǧyn aşyp körsetu – tıkelei tarihşylardyŋ paryzy, – dedı Marat Mūhametqazyūly.
Ol töl tarihymyzdy zerdeleudegı basty köŋıl audaryluǧa tiıs jaittarǧa da toqtala kettı. Jaŋa tarih mäselelerı boiynşa zertteulerdıŋ taqyryp aiasyn keŋeitu qajet. Memlekettık qūrylystyŋ qazaqstandyq modelı, Memleket basşysy tūlǧasynyŋ ūlt tarihynyŋ jaŋa belesındegı rölı ǧylymi tūrǧydan paiymdaluy tiıs. Pänaralyq zertteulerdı jüzege asyruda da sılkınıs bolǧany jön. Ol üşın zertteuşılık jäne jūmys täsılderı tügelımen jaŋartyluy kerek. Täuelsız memlekettıŋ negızın qalaǧan Ūlt köşbasşysy qyzmetınıŋ bırqatar qyrlaryn ǧylymi tūrǧyda taldanuy da basty mäselenıŋ bırı.
Tarihi sananyŋ äljuazdyǧy – ūltqa töngen qater
Būdan keiın mınbege Memleket tarihy institutynyŋ direktory Bürkıtbai Aiaǧan köterılıp, qazırgı zaman tarihyn zerdeleu ädıstemelerınıŋ negızderıne toqtaldy. Tarih – halyqtyŋ ūlttyq sanasyn qalyptastyru, memlekettık ideologiiany nasihattau, jas ūrpaqty patriotizm ruhyna tärbieleu qyzmetterın atqaratynyn aita kele, ol täuelsızdık tarihyn jazuda Elbasynyŋ eŋbekterın, söilegen sözderın basşylyqqa aludyŋ maŋyzy airyqşa ekendıgın atap öttı. Ǧalymnyŋ aituynşa, būl eŋbekterde elımızdıŋ täuelsızdık belesterı kezeŋ-kezeŋımen tolyq qamtylǧan jäne onda elımızdıŋ odan ärı ösıp-örkendeuıne baǧyt-baǧdar berılgen. Endıgı mındet – qabyldanǧan memlekettık baǧdarlamalar aiasynda naqty ıspen ainalysu. Bürkıtbai Gelmanūly tarih salasyn zerdeleudegı keibır kürmeulı mäselelerge de toqtala kettı. Aitalyq, tarih ǧylymynda qazaq memlekettıgı siiaqty taqyryptar boiynşa ortaq tūjyrymdar älı qalyptasa qoiǧan joq. Mysaly, memlekettılık tarihy, onyŋ däuırlenu kezeŋı turaly ärkım ärtürlı boljam aitady. Keibır zertteuşıler memlekettılıktıŋ bastau kezeŋın türkı qaǧanatynan bastasa, ekınşısı – Aq orda kezeŋınen bastau aldy deidı. Mıne, osyndai mäseleler tūrǧysynan tarihşylardyŋ bırauyzdylyǧy qajet. Sondai-aq, ruhy biık halqymyzdyŋ batyrlyǧyn, elın, jerın qyzǧyştai qorǧaǧan ūltjandylyǧyn älemge tanytu maŋyzdy. Ol üşın ǧalymdar ǧylymi ainalymdaǧy qūjattar men materialdardy tolyǧymen igerıp aluǧa tiıs.
Ǧalymnyŋ sözın jalǧastyrǧan Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory Hankeldı Äbjan täuelsızdık pen memlekettılıktıŋ bırden-bır nyşany – töl tarihtyŋ bary men joǧyn boiamasyz, tek aqiqat biıgınen zerdeleu ekendıgın, ötkennıŋ täjıribesı men taǧylymy qanşalyqty ädıl zerttelıp, oqytylsa, halyqtyŋ tarihi sanasy da sonşalyqty oŋ qalyptasatynyn jetkızdı. Ol tarihi sananyŋ kemeldıgı – bolaşaqqa berılgen kepıldık, al, äljuazdyǧy – ūlttyq qauıpsızdıkke töngen qatermen para-par ekendıgın aita kelıp, tarihty oqytu, zertteudegı keibır olqylyqtarǧa toqtaldy. Ǧalymnyŋ sözınşe, elımızde 5-şı synyptan bastalyp oqytylatyn tarih sabaqtary 10-şy jäne 11-şı synypta qaitalanyp oqytylady. Al, joǧary oqu oryndarynda berıletın tarih därısınıŋ teoriialyq ädıstemelık bazasy öte älsız. Onyŋ bırden-bır sebebı – pedagogtyŋ şamadan tys jüktemesınde eken. Mysaly, nesielık jüie boiynşa, pedagogikalyq jūmystyŋ kölemı 350 saǧatty qūraidy. Bıraq, ıs jüzınde būl oryndala bermeidı. Keibır oqu ornynda pedagogtyŋ jüktemesı 700 saǧattan asyp ketedı eken. Osyǧan bailanysty oqytuşy 6-7 pän boiynşa sabaq ötkızıp, ülken jüktememen jūmys ısteuge mäjbür. Būl tarihty tereŋ oqytuǧa mümkındık bermeidı.
– Bız älemdegı jäne eldegı jaŋǧyrtu qarqynyna ılese almai qalatynymyzdy moiyndauymyz kerek. Äleumettık käsıbi tūrǧydan kemeldenıp, jetıludıŋ ornyna, osydan 15-20 jyl būrynǧy bılım qorymen jüretın ärıptester bar. Ökınışke qarai, mūndai tarihşylardy ǧylymi-zertteu instituttarynan da kezdestıruge bolady. Ejelgı jäne ortaǧasyrlyq tılderdı bıletın tarihşylarymyz da joqtyŋ qasy. Osydan bolar, keiıngı kezde käsıbi tarihşy bolmai-aq, özektı taqyryptarda tom-tom kıtaptar jazatyndar köbeidı, – dep qynjylys bıldırdı ǧalym.
Täuelsızdık pen tarih tamyrlas. Tarihsyz täuelsızdıktıŋ qadır-qasietı aşylmaidy. Osyndai qorytyndyǧa kelgen tarihşy-ǧalymdar ūlttyq tarihqa tereŋ den qoia bastaǧanyn aŋǧartty.
Tarihty oqytudyŋ bırtūtas memlekettık standarty bolu kerek
Alqaly jiyndy tüiındegen Memlekettık hatşy Marat Täjin jūrtşylyqtyŋ nazaryn basty mäselelerge audardy. Olardy şeşu üşın aldymen orta mektepter men joǧary oqu oryndarynda tarihty oqytudyŋ qazırgı zamanǧy jäne ǧylymi bırtūtas memlekettık standarty jasaluy kerek. Būl standart zamanaui zertteu täsılderı men oqytu ädısterıne negızdeluı tiıs. Jūmystardy bırneşe bölıkke bölıp qarastyru qajet. Bırınşısı, ūlttyq tarih qoǧamdyq ǧylymdardyŋ arasynda negızgı salaǧa ainaluy tiıs. Ekınşı, Qazaqstan tarihynyŋ ortaq tūjyrymdamasy jasaluy kerek. Üşınşı, qazaqstan turaly elımızdegı jäne şet memleketterdegı tarihi materialdardy jinaqtap, jüielep, jıkteuge basa nazar audaryluy tiıs. Törtınşı, Ortaaziialyq nomadtyq örkeniettı zertteuge airyqşa män berılgen jön. Besınşı, tarihi sapaly oqulyqtardy daiarlau mäselesı.
Ūlttyq tarihymyzdy zertteu töŋıregınde aitylǧan mäseleler men tūjyrymdardyŋ negızınde kölemdı baiandama äzırlenıp, ol 1-şı jeltoqsanǧa deiın Memleket basşysyna joldanatyn boldy.
Qymbat TOQTAMŪRAT
