Мемлекеттігіміздің арқауы – мәңгілік ел

[wppa type=»slideonly» album=»47″ size=»auto»][/wppa]

«Бәйтерек түбіндегі басқосу» дәстүрлі дөңгелек үстеліндегі әңгімеміз бұл жолы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ұсынған «Мәңгілік Ел» идеясы төңірегінде өрбіді. Өз ойларымен ҚР ҰҒА академигі, антрополог-ғалым Оразақ СМАҒҰЛ, экономика ғылымының докторы, «Тұран-Астана» университетінің профессоры Орақ ӘЛИЕВ, саяси ғылымының докторы Нәубет ҚАЛИЕВ, ҰҒА корреспондент-мүшесі, Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің проректоры Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ, филология ғылымының докторы Шәкір ЫБЫРАЕВ және Мемлекет тарихы институтының қызметкері, жас ғалым Қанат ЕҢСЕНОВ бөлісті.

– Қазір қоғамдық пікір екіге жарылып тұр. Бір топ «Біз Мәңгілік елге айналдық. Енді соны ұстап, сақтауымыз,  келесі ұрпаққа аманаттауымыз қажет» десе, екінші топ «Біз Мәңгілік елге 2050 жылдың шамасында жетеміз. Бүгінде сол мақсатқа беттеп барамыз» дейді. Осы тұрғыда сіздер не айтасыздар?

 

Оразақ СМАҒҰЛ: «Мәңгілік ел» ұғымы еліміздің тарихында ежелден бар. Бұл термин Түркі қағанаты тұсында да қолданылған. Түркілер өздерінің ұлы мемлекетін «Мәңгі ел» деп атағаны тарихтан мәлім. Орхон ескерткіштерінде, Күлтегін жазбаларында да «Мәңгі ел» сөзі ұшырасады. Демек, бұл кездейсоқ келген этнотермин емес. Қазақтар – бағзы заманнан қалыптасқан ұлт. Біздің тарихымыз – өз бой-бітімімізде, өз сүйегімізде таңбаланып қалған. Кейбіреулер «қазақ деген болған емес, бұл – қолдан жасалған ұлт» дегенді айтып жүрді.  Мұның бәрі – шындыққа жанаспайтын, ғылыми дәлелсіз бос сөздер. Мықты болса, ғылыми дәлелдемелерін алға тартсын.

Мен «Қазақ халқының антро­пологиялық тарихы» атты кіта­бымда  қазақтың 4 мың жылдық эволюциялық биоәлеуметтік тарихын ғылыми негіздемелерге сүйене отырып  жазып шықтым. Осыдан 4 мың жыл бұрынғы жерімізде мекендеген көне тайпалардың қаңқа сүйектерін қазіргі қазақтардың қаңқа сүйектерімен салыстыра зерттей отырып, анықталған ұқсастықтар мен антропологиялық және генетикалық байланыстарды осы еңбегімде жан-жақты көрсеттім. Сондағы анықтағаным, қазақтардың тек өзіне ғана тән морфологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бар. Генетикалық жағынан қазақ жеке-дара ұлт екені дәлелденді. Осыдан 4-5 мың жыл бұрын қазақ жерінде өмір сүрген тайпалардың гендік ерекшелігінің  үштен бір бөлігі қазіргі қазақтардың бойында сақталып қалған. Демек, бүгінгі ұрпақтың атакіндігінде, өз елінде тұрып жатқанына 40 ғасырдан аса уақыт болды. Қазір айтылып жүрген «Мәңгілік ел» ұғымы қазақта ғасырлар бойы қалыптасты. Мыңжылдық тарихы бар еліміз қандай аласапыран заманда да өзін сақтай білді. Егер 4 мың жыл бойы өз құндылығымызды жоймай, ұлт ретінде өзімізді сақтап келсек, келесі мыңжылдықтарда да ұрпақтар сабақтастығы үзіл­мейтініне сеніміміз кәміл. Қазақ қазақ болып қалыптасқалы мәңгілік елдің түп негізі әлімсақтан берік қаланды деп ойлаймын.

 

Орақ ӘЛИЕВ: Философия ғы­лымында қалыптасу теориясы деген ұғым бар. Яғни кез келген нәрсе алдымен қалыптасу кезе­ңінен өтеді. Оның төрт сатысы бар. Әуелі белгілі бір зат өзінің атына сай болуы үшін оның абстрактілі алғышарттары қалыптасуы керек. Содан кейін абстрактілі ал­ғышарттар нақты алғышарттарға ұласады. Бұдан соң қалыптасу үдерісі басталады да, әлгі зат нағыз толысу шегіне жетеді. Оразақ ағамыз осы теорияны нақты ғылы­ми негіздермен дәлелдеп отыр. Қазақ халқының 40 ғасырлық тарихы бар деп жатырмыз. Демек, қазақтың нақты ұлт болып қалып­тасуына тарихи алғышарттар жасалды, ол кезеңдерден өтті. Енді біз теория жүзінде  «Мәңгілік ел» ретінде қалыптасу үдерісі сатысында тұрмыз. Әлі толыққанды деңгейге жете қойған жоқпыз. Өзіндік идентификацияның 13 деңгейі болса, біз соның бесінші-алтыншы сатысында ғана тұрмыз. Оның көптеген себептері бар. Біз ішкі және сыртқы қайшылықтарды жеңіп, әрі қарай кедергісіз дамуға жан-жақты жағдай жасай алғанда ғана мәңгілік қазақ елі болуға мүмкіндігіміз бар.

 

Нәубет ҚАЛИЕВ: Қазіргі тәуел­сіз Қазақ мемлекеті өзінің бағыт-бағдарын анықтау үстінде. Жиырма жылдан аса уақыт ішінде бірнеше тұжырымдамалар ұсы­нылды. Ең соңғысы – қалып­тас­қан мемлекет және оның жаңа стра­тегиясы. Осында Елбасы «Мәң­гілік ел» тұжырымдамасын ұсы­нып отыр. Сіздердің қойып жатқан сұрақтарыңыз еліміздің әр азаматының көкейінде тұр. Әлемде шындығында мәңгілік елдер болмаса да, мәңгі дейтіндей елдер бар. Мысалы, Қытай, Иран мәдениеті. Осы мемлекеттер адамзат жаралғалы өркениеттің бір-бір бағыты, тірегі болып келді. Солармен қатар,Түрік қағанаты немесе мемлекеті де бірде күшейген, бірде әлсіреген. Әлемдік саясатта алпа­уыт мемлекеттермен тайталасқан. Біздің ата-бабаларымыз мемлекет құрған, бақуатты, баянды өмір сүрген. Оны есепке алсақ, «Мәңгілік ел» атанып жүруімізге  заттық, материалдық, рухани негізіміз бар.

«Мәңгілік ел» ұғымын праг­матикалық тұрғыдан бүгінге бұрсақ, уақыт пен заман сынына төтеп беретін ел болу­дың бірінші сатысы – Қазақ елі деген ұғым сияқты. Мәңгілік елдің эволюциялық дамуының алғашқы кезеңі – Қазақ елі. Сондықтан, біз бүгінгі Қазақ елін нығайту мәселесіне келейік. Жаңа айтылғандай, мемлекеттің тіректері, ұстындары көп. Экономикалық, материалдық, әл-ауқаты – бірінші тірегіміз. Өйткені, адамның тіршілігі ең алдымен санасымен, деңгейімен, оның болашаққа көзқарасымен, бүгінгі материалдық-заттық сапасымен анықталады. Идеологиялық тұрғыдан тіл мәселесі де айтылып жатыр. Сонымен бірге, кейінгі оқиғалар көрсеткендей, Қазақ елінің маңызды бір тірегі – оның әлеуметтік қуаты мен қоғамдық бірлігі. Мысалы, ТМД елдерінде, әсіресе, Украинада өрбіп жатқан оқиғалар сол елдің қоғамдық бірлігінің, татулығының жоқтығын көрсетеді. Мемлекет құраушы жүйенің жоқтығын әшкерелеп берді. Сондықтан, Қазақ елінің тірегі – осы жердің иесі қазақ ұл­тының сапасы, оның мемлекетте алатын орны. Қазақ елінің беріктігі, мәңгілігі осы елдегі жүйе құраушы, мемлекет құраушы ұлттың үлес салмағымен өлшенеді.

Көп мемлекеттер мемлекеттік институттардың мықтылығына арқа сүйейді. Аристотель айтады: «Бар құрылымдардың ішінде ең мықтысы, әсемі – институт. Дүниедегі ең бақытты адам – өзінің тіршілігін мемлекетпен байланыстырған, сол мемлекеттің заңын мойындап, оған бағынған, мемлекетке қызмет ететін адам». Осы тұрғыдан алғанда, алдымызда тұрған ең бір маңызды мәселе – мемлекеттік институттардың нығаюы. Ол институттар қазақтың мақсат-мүддесіне еңбек етуі керек.

 

Шәкір ЫБЫРАЕВ: Бізде «Мәң­гілік ел» идеясының базасы толық жасақталды. Бірақ, мемлекетіміз соған дайын деуге әлі ертерек секілді. Өйткені, осы ұғымға сай болу үшін  атқарылатын жұмыстар көп. Қазір мұның алғашқы іргетасы қалана бастады деп айтуға болады. Екінші жағынан, бұл мәселені көтеретін кез келді. Тек қиялда, ойда жүрген аңсар-арман емес. Рас, бір кездері отар елге айналдық. Түрлі қиыншылықтарға ұшырадық. Халқымыздың бұл  идеядан кішкене алыстаған тұстары да болды. Бірақ, мүлдем жоғалып кеткен емес.

Ал, енді егемендігімізді алып, тәуелсіз мемлекетімізді құрып, дербес экономикамызды қалыптас­тырып жатқанда дәстүрлі ұғымның күн тәртібіне қойылуы – әрине, заңды құбылыс.

Енді осының алғышарттарына келсек. «Мәңгілік ел» туралы айтқанда «Оның негізгі сүйенетін тірегі қандай болу керек?» деген сауал туындайды.

Біріншіден, «Мәңгілік елдің» үлкен идеологиялық негізі болуы шарт. Идеологиялық негіз неден тұрады? Сөз жоқ, біріншіден, тіл мәселесі. Мемлекеттік тілді өз тұғырына қондыру керек.

Екіншіден, тарихи сананы қа­лыптастырғанымыз абзал. Біз – өз тарихымызбен мақтанатын елміз. Біздің тарих ұялатындай, ешбір тарихтан кем емес, қажет болатын болса, тіпті, әлемдегі ең алдыңғы қатарлы өркениеттердің сапында болған, кешегі ұлы түріктің ұрпағы, арғы дәуірлерде ұлы мәдениет жасаған этностың қазіргі жалғасы  дейтін тарихи сананы өзіміздің ғана емес, осы елде тұратын ұлт өкілдерінің де санасына сіңіруіміз керек.

Айтқым келгені, бұл қапелімде жел тұрса, дауыл соқса қисайып қалатын ел емес. Сондықтан, тарихи сананы тұғырына қондыру, осы бір оңтайлы, ұрымтал сәтті ұтымды пайдалана алуымыз керек. Мұның алғышартын Елбасының өзі қалап берді.

 

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: «Мәң­гілік Ел» ұғымының ақпараттық жүйемізде, қоғамдық-саяси ортада айтылып келе жатқанына біраз болды. Өз көзқарасымды білдірсем, бізде белгілі бір терминдерді, атауларды шатастырады. Осы жиырма жылдың өзінде елге әжептеуір белгілі азаматтарымыздың өзі «біз әлі халық емеспіз, ұлт емеспіз» деген қисынсыз әңгімелерді айтып жүр. Қазақтың сөздік құрамында ұлт, халық, ел деген сөздер болса, сонда біз белгілі бір ұғымдарымызды немесе терминдерімізді халықаралық ұғымдағы, халықаралық дәре­жедегі кейбір ұғымдармен, саяси­ланған дүниелермен қайта парық­тауы­мыз керек пе? Қазіргі парық­тауы­мыздың көбісі советтік заман­дағы марксистік-лениндік көз­қараста екені байқалады. Осыған кейде қарным ашады. Осыны ғалымдарымыздың өзі анықтай алмай келе жатыр. Тіпті, держава ұғымын білдіретін бір ғана «ұлыс» сөзін апарып, «народность» дегенге байлап бере салдық. «Ұлыстың ұлы күні жасасын!» дейміз. Наурыз мейрамы «народносттардың» күні емес қой енді. Айналып келгенде өз сөзімізге, өз ұғымымызға өзіміз қайшы келіп жатырмыз.

«Мәңгілік ел» атауына келсек, заман дамыған сайын өз атау­ларымызды, терминдерімізді анықтап алуымыз керек. «Мәңгі ел» дегенге «Егеменді Қазақстан» сияқты «лік» деген жалғауды жалғадық. Тахауи Ахтанов кезінде «Егеменді» сөзінен «ді» деген жалғауды алып тастатып еді. Саралап көрейікші, «ізгілікті ниет» емес, «ізгі ниет» қой; «түнгілік аспан» емес, «түнгі аспан»; «Астаналық ақшамы» емес, «Астана ақшамы». Естеріңізде болса, «көкекті» Горбачев үшін «сәуірмен» алмастырдық. Қазір Горбачевтың қайда екенін ешкім білмейді, бірақ сәуір сол қалпы тілдік қолданысымызға еніп кетті. Мұны айтып отыруымның себебі – «Мәңгі ел» деген ұғымды айтар кезде кешегі тарихымызды қаперден шығармайықшы.

Өз басым «Мәңгі ел» ұғымын – арқау деп есептеймін. Осыған ғалымдар өздерінің парасат-білімдерімен атсалысып жатыр. Орыстар «к несчастью» демекші, біздің бақытсыздығымызға қарай саясаткерлеріміздің көбісі тарихтан мақұрым. Әдебиетті оқы­майды. Сіздердің жазып жатқан нәрселеріңізді оқымайды. Сосын теле­дидардан, ақпарат құрал­дарынан өздері мәнісін ұғып бол­майтын сылдыр сөзді, жалаң ұран­ды айта береді.

Тәуелсіздігіміздің жиырма жыл­дығы ішінде бір сабақ ала­тындай кез келді деп ойлаймын. «Қазақстандық мемлекет, Қа­зақ­стан ұлты болайық» деген ой ортаға тасталды. Негізі, арғы жағындағы ой дұрыс, осы Қазақ­станды мекендеген, 17 миллион халықты біріктірейік деген ізгі ниет жатыр. Ал, енді «қазақстандық ұлт» идеясынан, шынын айту керек, жасандылығы көрініп тұр ғой. Қазір «Қазақ елі мен Мәңгілік ел ұғымдарын біріктірейік» деген пікірлер шаң беріп жатыр. Қарасақ, бұған басқа этнос өкілдері қарсы емес сияқты.

 

Оразақ СМАҒҰЛ: Термин дегеннен шығады, осы біз әлі күнге дейін «расаны» «нәсіл» деп аударып жүрміз. Бұл – өте сауатсыз аударма. Раса – раса болып қалуы керек. Бұл – араб сөзі. Оны француз, орыс, ағылшын, немістер өз тілдеріне аудармай-ақ, раса деп алып жүр. Біз ғана кез келген терминді тәржімалағышпыз. Кезінде мен Қазақ энциклопедиясында расаны сол күйі қалдырдым. Ал, Конституцияда нәсіл деп кетті. Әлемде 200-ден аса ел бар. Солардың бірде-біреуінің конституциясы нәсілдік деңгейде ешкімнің құқығын қорғамайды. Ал біздің баяғы сол көңілшектігіміз қалмай келеді. Сондықтан, бұл терминді қолданарда дұрыс-бұрысын айырып алуымыз керек.

 

Қанат ЕҢСЕНОВ: «Мәңгілік ел»  бүгін ғана айтыла салған атау емес. Тарихымызға көз жіберсек,  түркі дәуірінде Тоныкөк абыздың айтқан сөзі бар екен: «Мәңгілік ел болып қалыптасуымыз керек. Біздің бектеріміз бен қағандарымыз өзге жұрттың алдауына түспеу керек. Аға буын қателессе, ол кейінгі жас ұрпаққа да қиындығын тигізеді. Сондықтан, біз шектес-шекаралас елдермен сарабдал саясат жүргізуіміз керек» деген.  2003 жылы шыққан Елбасының «Тарих толқынында» атты кітабында біздің қазақтың ата тарихы он екі асқарлы белеске бөлінген. Соның бір белесінде Түрік қағанаты туралы айтылған. «Мәңгілік ел» қалыптасты деп нақты көрсетілген.

«Мәңгілік ел» идеясының көтерілуі мен «Мәңгілік ел» қақпасының ашылуы өте орынды. Себебі, бұл жаһандық жағдайда елдігімізді, тұтастығымызды сақтау үшін аса қажет, үлкен идея деп білемін. Тіпті, мәңгілік ұлттық идея деп айтуға негіз бар.

«Мәңгілік ел» идеясы төңі­регінде біздің қазақ халқы титулды ұлт, ал біздің жерімізде мекендеуші өзге этностар сол ұлттың төңірегінде топтасып, әрмен қарай бейбіт өмір сүріп, саяси тұрақтылықты сақтауы керек. Ол үшін қазақ халқы бекем  болса  дейміз. Қай жағынан мықты болуы керек? Алдымен өз тілін құрметтеу, үйрету тетіктерін жетілдіруі қажет. Одан кейінгісі діл мәселесі. Біз салт-дәсүрімізді дәріптеген халықпыз. Салт-дәстүрін көздің қарашығындай сақтаған халықтың болашағы жарқын болатыны белгілі. Одан кейінгісі – дін мәселесі. Діни сауатты мамандар ислам дінінің негізгі қайнарларын дұрыс түсіндіріп, жастарды түзу жолға бағыттағаны абзал. Бір сөзбен айтқанда аталмыш идея уақытында көтеріліп отыр.

 

Шәкір ЫБЫРАЕВ: Мен мына мәселені баса айтқым келеді. Идея­ның негізгі қозғаушы күші – адам. Оның ішінде нақтырақ айтқанда, осы елдің иесі – қазақ. Жақында теледидардан Англияның ханшайымы «Біз британдық болғанымызды мақтан тұтамыз» дегенде бүкіл Лондон көшелері гуілдеп кеткенін көрдім. Мысалы, бір французбен отырсаң, ол да біз сияқты көп нәрсеге селқостау қарайтын қара­пайым адам сықылды көрінеді. Бірақ 10 француз қосылса, сапа басқа болып салады. Армяндар да солай. Кемшілігі бар, бірақ 10 армян қосылып кетсе, сапа бірден өз­геріп кетеді. Осы ретте айтайын, Ере­ван­ның тең жартысы – тастан салынған әдемі үйлер. Бірақ түнде жарығы жоқ. Неге бұлай десем, мұның иесінің бәрі шетелде жүрген армяндар екен. Олар өзі тұрмаса да, Ереванда бір үйіміз болуы керек деп есептейді. Яғни, бір тиын болса да өз еліне беруді ойлайды. Жалпы, Арме­нияны шетелдегі диаспорасы асырап жатыр.

Енді бізге оралайық. Қазақ қазақпен қазақша сөйлеу, болмаса қазақтың атына, намысына тиетін сөз айтылғанда үндемей қалмау сияқты елдігімізге сын, ұлттығымызды ұстап қалатын механизмді бізге ешкім әкеп бере алмайды. Мәңгі елде болатын бір-ақ тетік бар. Егер, әр қазақ, мейлі ол қолында билігі жоқ, қарапайым маман иесі болса да өзінің ұстанымынан айнымаса, біз Мәңгілік ел боламыз. Сол себепті, қазақтың әр азаматының сапасын көтеру – бірінші кезектегі мәселе.

 

– Сіздердің ойларыңызша, Қазақ елі деп атау дұрыс па, әлде Қазақ Республикасы десек дұрыс па?
әлде кейбіреулер
айтып жүргендей Қазақия атауына тоқтаймыз ба? Терминге байланысты пікірлеріңізді білдіре кетсеңіздер.

 

Орақ ӘЛИЕВ: Қазақ елі атауы дегенде есіме мына жәйт түседі. Осыдан тоғыз жылдай бұрын мен «Қазақстантану» атты теориялық-әдістемелік семинар құрғаным бар. Араға бір жыл салып, оның атауын  «Қазақ елін тану» деп жазып жүрдік. Содан  қаншама жыл өтті. Меніңше, «Қазақ елінен» артық атау жоқ. Тек осы стратегиялық атауды мемлекетімізге қашан телуіміз  керек? Мәселе сонда.

 

– Сонда, мемлекетіміз Қазақ елі деп қашан аталуы керек?  Бүгін бе, ертең бе, әлде межелі 2050 жылы ма?

 

Орақ ӘЛИЕВ: Бұл мәселені жан-жақты таразылап, әбден сүзгіден өткізіп алуымыз керек. Алдымен мемлекетіміз неге Қазақ елі болып аталуы керек? Оның мән-маңызы қандай? Артықшылығы неде? Осының бәрін халықтың құлағына сіңіріп, ұлттық тұрғыдан, ғылыми, идеологиялық жағынан ешкім қарсы уәж айта алмайтындай негіздеп алуымыз қажет. Жалпы кез келген мәселенің екі жағы бар. Біріншісі, идеологиялық жағы болса, екіншісі, оның ғылыми тұрғыдан зерттелуі. Біз белгілі бір терминнің қаншалықты дұрыс екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп шығамыз. Ал, оны қолданысқа енгізер сәтте саяси-идеологиялық, әлеуметтік жағдайдың ырқынан асып кете алмайтынымыз анық. Қазақ елі атауы да осы тәріздес.

 

Шәкір ЫБЫРАЕВ: Президент Жолдауында «Мәңгілік ел» идеясы айтылғаннан кейін, көп ұзамай «Қазақ елі» деген ұғымды ортаға шығарды. «Қазақстан Рес­публикасы» деген атаудың орнына Қазақ елі дегенді қолданайық» деген орынды пікір айтты. Мұның астарында үлкен идеологиялық мән жатыр. Бүкіл патриоттық, идеологиялық болмыс, ақпараттық  қорғаныс осы ұғымға сыйып кетеді. Әрі-беріден соң, «Қазақстан»  дегеннің қайдан келгені белгісіз. Батыс Еуропа елдерінде мұны Ауған­стан, Пәкістан елдері қатарын­дағы мемлекет  деп қарайды. «Стан» – парсының сөзі. Бізге «Қазақ елі» ұғымы әлдеқайда  жақын.

«Ел» – ежелден келе жатқан түр­кінің сөзі. Ес жиып, етек жап­қанда, ел болғанда қолданылған сөз. Соны қайтадан орнына келтіріп, «Қазақ елі», «Мәңгілік ел» деген егіз ұғымды қатар алып жүруге болады. Мұның астарында идеологиялық негіз жатыр деп ойлаймын.

Екіншіден, «Мәңгілік ел» ұғы­мы­ның байланатын бір қазығы – экономика. Экономикамыз әлсіз, шаруашылығымыз, әлеуметтік жағ­­дайымыз төмен болғанда біз бола­шағы баянды ел бола алмаймыз.

Шүкір, бүгінде ел экономикасы қоңды. Бірақ, алдымызда үлкен міндеттер тұр. Біз шикізат шығаруды тежеңкіреп, өндеуші елге айналуымыз керек. Жапондар сияқты жоқтан бар жасайтын, немістер секілді сапалы бұйым ойлап табатын мемлекетке айналуымыз қажет. Күндердің күнінде шикізат қоры таусылғанда, «Мәңгілік ел» ұғымы да бұлыңғыр тартпас үшін біз шын мәнінде ғылыми қамтымды, интеграциялық-инновациялық жүйеге негізделген экономиканы дамытуды жолға қоятын кез келді. Сол арқылы тұтынушы емес, өндіруші елге айналғанда ғана алға сенімді қадам басамыз.

Үшіншісі, мемлекеттің қорғаныс механизмі. Біз «Мәңгілік ел» деп шауып жүргенде кез келген саяси шиеленіске қорғаныс қабілетіміз әлсіз болатын болса, алып күштің тақымында кете баруымыз мүмкін. Сондықтан, қорғаныс қабілетімізді арттыру керек. Бұл әлгі қару ұстап, аңғал батыр  секілді оңды-солды қылыш сермеу емес. Біз қорғаныс қабілетімізді энтикалық, географиялық, саяси шарттарды үнемі бақылауда ұстап, реттеп отырғанда нығайтамыз. Мұның этникалық сипатын жоғалтып алсақ, тағы қауіп бар. Географиялық шартымызды ұмытып кетсек, тағы да тығырыққа тірелуіміз мүмкін. Айналамыздағы саяси шараларды ұмытып кетсек, оның да салқыны тиеді. Сондықтан, этно, геосаяси шарттарды үнемі таразыға салып, оң мен солды аңдап отырғанымыз абзал.

Елбасы айтқандай, «Қазақ елі» – көнеден келе жатқан ұғым. Біз кейде қызықпыз, «анау не дейді, мынау не дейді» деп жұрттың пікіріне алаңдап тұрамыз. Егер осы жалтақтықтан, жершілдіктен, енжарлықтан арылмасақ, кесек мәселені шеше алмаймыз.

Бір нәрсені ескерейік. Еліміздегі нөмірі бірінші саяси тұлға – Президент. Ол кісі жан – жағын  өлшеп, ойланып барып  айтатыны анық. «Мәңгілік ел» де, «Қазақ елі» де сол кісінің аузынан шыққан көшелі сөз. Мұны бүкіл қоғам, көпшілік болып үдетіп алып кетуіміз керек. Біздің рухымызға, іштегі ой-мүддемізге толық сәйкес келіп отыр. Енді қоғам соны кәдімгі өз баласындай мәпелеп, әрі қарай жетілдіруі тиіс.

 

Нәубет ҚАЛИЕВ: Әлемде демо­кратиялық мемлекеттердің екі-ақ формасы бар. Монархия және республика. Егер біз өркениетті, қазіргі заманғы демократиялық ел болғымыз келсе, әсіресе, дәл қазіргі жағдайда, ТМД елдеріндегі ахуал, саяси дүрбелең басылмайынша Қазақ Республикасы деген атау қала бергені дұрыс. Республика деген сөз – демократиялық мемлекеттің айқындаушысы. Дәл қазіргі сәтте осы қолайлы. Біз не көрмедік? Осыған да тәубе дейік. Бірден Қазақ елі деп жалаулатпай-ақ, Қазақ Республикасы деген өркениетке жақын, қалыптасқан, этнос өкілдері де мойындайтын  атауға асығыстықпен нұқсан келтірмегеніміз дұрыс.

 

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Ұмыт­пасам, соңғы Конституциямызды қабылдар кезде Елбасымыздың өзі сұхбат беріп, «Біздің Респу­б­ликамыздың аты–Қазақ Республикасы болады. Ауызекі тілде Қазақстан болып қатар аталып жүре берсін» деп айтқан. Оған басқа емес, өзіміздің Парламентіміздегі сыйлы деген азаматтар қарсы шығып, «Қазақстан Республикасы» болсын деді. Мұрат Әуезов кейінгі сұхбатында «Біз «Республика» деген сөзге акцент бердік. «Республика Казахстан звучит» деп сол кездегі жіберілген есемізді ақтағандай сыңай танытады.

Мен атаумен, терминологиямен ойнағанды аса дұрыс көрмеймін. Қазақ елі – Мәңгілік елді қазіргі кезеңде біріктіру үшін шығып жатқан ой, идея деп есептеймін. Ал, енді мемлекеттің атауына келсек, Қазақ Республикасы деген атауды қолдаймын. Жақшаның ішінде Қазақ елі деп жазылсын. Әлемдік тәжірибеде ондай бар.

Бәріңізге  түсінікті классика деген дүние бар. Оның қазақша ұғымы үлгі дегенге келеді. Сол сияқты біздің тарихи дәуір­леріміздегі мемлекеттік құры­лымды қарасақ, нағыз классикасы – Алаш автономиясы, Алаш зиялыларының еңбегі. Біз­дің қазіргі иммунитетіміздің әлсіреп қалғаны – Алаштың рухы жоқтығынан. Мемлекеттік билікте де, сапада да, елді басқаруда да. Бізде Алаш қайраткерлерін бірыңғай ұлтшыл қылып көрсетті. Қазір Алаш десе, әлі күнге дейін ұлтшылдар деп ойлайды. Алаш үкіметіндегі 25 портфельдің 10-ы басқа ұлттарға берілген. Қырғызды қазақ емес, басқа ұлт ретінде есептеп отыр. Сонда, тіпті, тең жартысына, 11 ұлтқа саяси ерік беріп отыр. Мұның қай жері ұлтшылдық?

Ал, енді бір айтатыным, дәл қазіргі таңда Астанада Алаш рухы, Алаштың парасаты қалай көрінеді? Біз осындай сауалдарға жауап беруіміз керек сияқты. Меніңше өте әлсіз, өте көмескі.

 

Оразақ СМАҒҰЛ: Осы сіздер қан­дай анықтамалықтарға сүйене­сіздер?

Меніңше, қазіргі ғалымдар 19-шы ғасырдың аяғы мен 20-шы ғасырдың басындағы К.Каутскийдің этномәдени терминдерге берген анықта­маларынан арыла алмай жүр. Отаршылдық дәуірдегі барлық батыс елдерінің көнерген анықтамалығы бүгінгі заманауи көзқарасқа мүлде сәйкес келмейтінін көп азаматтар естен шығарған. Ал, шығыс елінің анықтамалары туралы әлі ешқайсымыз аузымызға алған жоқпыз. Ескі ұстанымнан арылатын кез жеткелі қашан. Тәуелсіздік туын желбіреткелі жиырма жылдан астам уақыт өтті. Бірақ әлі күнге дейін жалтақтаумен келеміз. Біз кімнен қорқамыз?! Осы елдің о бастағы иесі – өзіміз, қазақтар емеспіз бе?! Бұл – өз жеріміз, өз еліміз. Сондықтан, қазақтың ұлттық мүддесіне қатысты кез келген мәселені мемлекеттік деңгейде орындауға міндеттіміз. Ол үшін өзге этностар не дейді екен деп жалтақтаудың қажеті жоқ. Кірме этнос өкілдерінің біздің ұлттық мәселемізге қарсы шығуға тіптен хақысы жоқ. Қазақ елі деп аталуы керек болса, ол туралы өзгеден рұқсат сұраудың қажеті шамалы. Ешкімнен қорқып-үрікпей, мемлекетімізді  Қазақ елі деп ата­ғанымыз дұрыс.

 

Орақ Әлиев: Өзгелер «буын­сыз жерге пышақ ұрма­сын» дей­сіз ғой…

 

Оразақ СМАҒҰЛ: Ия. Тағы бір қосарым, «Мәңгілік ел» атауымен Астанада үлкен символикалық арка жасап қойдық. Бұл түркі әлемінде бұрын-соңды болмаған айрықша тарту дер едім. Енді сол арка орналасқан көшеге «Мәңгілік ел» деген атау берілсе… Алыс-жақыннан ат терлеткен адамдарға елімізді танытудың тамаша жолы болар еді.

 

Қанат ЕҢСЕНОВ: «Қазақ елі» атауына келсек, ұлттық мұрағатта жұмыс істегенімде қазіргі заман тарихын қайтадан қарап шықтым. Шынында, бір кездері елдегі жағдай қиын еді. Халқымыздың үлес салмағы елу пайызға да жетпейтін.

БҰҰ шарты бойынша тұрғы­лықты жерінде үлес салмағы 50 пайыздан аспайтын халық тәуелсіздік алуға толықтай құқылы емес. Бірақ, соған қарамастан біз өзге ұлт өкілдерімен қойын-қолтық араласып, өмір сүріп отырмыз. Тәуелсіздігімізді жарияладық.

Жалпы, жиырма жылдықты екі негізгі кезеңге бөлуге болады. Біріншісі – сындарлы 10 жыл. Екіншісі – жаңа әлемдегі Қазақстан.

Менің ойымша, «Қазақ елі» мемлекетіміздің  нақты атауы. Дәл қазір осы атауды береміз бе, бермейміз бе? Ол жағын ойлануымыз керек. Неге? Өйткені, бұл төңіректе біраз қауіптер де жоқ емес. Мысалы, елімізде 17 млн халық бар. Оның 10 миллионы – қазақ. Ал,  шетте жүрген қазақтың саны – 5 млн шамасында. Қазақтың үштен бірі шетте жүр. Ал, іште қазақпен бірге тұратын 7 млн этнос өкілдері таразы басын теңшейтіндей халде. Сондықтан, «ертең Қазақ елі атанғанда басқа ұлттар наразылық білдіріп, осы татулығымыздан айрылып қалмаймыз ба?» деген қауіп қыр астынан қылтияды. Ғалымдарымыз, қоғам қай­рат­керлеріміз жақсылап ойлан­ғаны жөн. Асығыс шешім қабылдап жіберсек, ертең оның соңы қалай болатыны белгісіз.

Конституцияда «Мемлекеттің басты байлығы – халық» деп көрсетілген. Сол халық саны жағынан аздығымыз – біздің әлсіз тұсымыз. Қазақты өз жерінде елдің тұтастығын сақтайтын  титулды ұлтқа айналдыру, демо­гра­фиялық жағынан сапалы өр­кендетуге мемлекеттік деңгейде жағдай жасау – кезек күттірмейтін мәселе. Егер 50 миллионға жетсек, маңдайымыз жарқырап, айдарымыздан жел есетін халыққа айналып, сөзіміз де нық, айқайласақ та даусымыз талайға жетер еді.

 

– Астанаға Мәңгілік елдің бас қаласы болуы үшін не жетпей жатыр деп ойлайсыздар?

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Астана солтүстікке көшкенде ономас­тикалық комиссия құрамында болған едім. Сонда сол жағалау­дағы көшелерге Сақ, Ғұн деген атауларды береміз деген бастама көтерілді. Бірақ, қалалардың аттарын, елдік құрылымдарының аттарын қояйық деген ұсыныс қолдау тауып кетті. Ал, Астана «Мәңгі Ел» идеясының, мұратының үлкен темірқазығы болуы керек деп ойлаймын. Астанада мәдениетіміздің барлық бөлігі, қатпарлары көрініс табуы керек. «Мәңгі Ел» ескерткішіміз, қақпамыз да сияқты. Бірақ, арғы тарихымызды ұмытпайықшы. Астана дегенде Кенесары еске түседі. Осы екі жылдың бедерінде Кенесары сарбаздарының сүйегі ескі қорымда жатқандығы анықталды. Соны жастарымызды тәрбиелеу үшін әспеттеуіміз керек.

 

– Басқосуымыз Нау­рыз мере­кесінің қарсаңында өтіп жатқаннан кейін мынандай сұрақ туындап отыр: бұл мерекені біз қаншалықты мемлекеттік деңгейде тойлап жүрміз?

 

Оразақ СМАҒҰЛ: Жыл басы Наурыз – күн жылынып, жаз­дың жақындағанын сезініп көңілденетін әдемі бір кезге сәйкес келе­ді. Күн мен түн те­ңеліп, табиғат пен жан-жануар түлеген шақ – кім-кімге де ұлық мереке. Бүгінде осы ұлт­тық мерекеміз мемлекеттік дең­гейде ұлықталып келеді. Дәл Наурыз кезінде басқа мерекеден көбі­рек демалыс жария­ланудың өзі ұлыстың ұлы күніне деген құрмет болса керек. Әрине, Қазақ еліндегі наурыздың өзіндік ерекшелігі бар. Оны  тойлау деңгейі күннен-күнге жоғарылап келе жатқанын атап өту қажет. Әрине, кемшіліктер жоқ емес. Бірақ «көш жүре түзеледі». Болашақта Наурыз мерекесі салт-санамызға терең сіңіп, нағыз жаңа жыл мейрамына айналады деген үміттемін.

 

Орақ ӘЛИЕВ: Наурыз мерекесі маған бала күнімнен таныс. Өзім 1945 жылы дүниеге келдім. Мен туып-өскен Сыр өңірі есімді білгелі Наурызды тойлап келеді. Оларға компартияның адуынды әмірі де әсер ете алмаған. Ауылдық деңгейде болса да біздің жақтың Наурызы керемет өтетін еді. Балалық шақтан санама сіңіп қалған Наурыз мейрамы кейін мемлекеттік деңгейде өткізіле бастағанына ерекше қуандым. Бүгінде ұлыстың ұлы күні туралы, оның шығу тарихына байланысты көптеген зерттеу еңбектер бар. Алайда, біз зерттеуге көбіне дәстүрлі білім мен ғылыми білім тұрғысынан келеміз. Наурыз дегеніміз – өз алдына үлкен ұғым. Сондықтан, бұл мейрам білімнің жеті түрі тұрғысынан зерттелуі керек деп есептеймін. Оның шығу тарихы, мифологиялық жағы, діни және көркемдік тұрғысынан жан-жақты сарапталуы қажет. Бүгінде Наурызды ұлықтауда кемшіліктер көп. Сол кем-кетікті түзетудің жолдарын қарастырып, ұлық мейрамның қадір-қасиетін әр адамның жүрегіне жеткізетіндей шараларды қабылдау керек. Әйтпесе, біздің Наурыз бірнеше киіз үй тігу мен көже таратудан әрі аспай келеді.

Нәубет ҚАЛИЕВ: Сыр елі секілді жылы жақтарда Наурызды  осы мезгілде атап өтуге болады, ал, солтүстікте, ақ қар, көк мұзда тойлаған мерекенің сәні қалай? Меніңше ғимаратта өткізген тиімді. Сосын әр ұжым да бұл мерекені өз деңгейінде тойласа екен. Кейбіреулер ойлайды: Нау­рыз – киіз үй тігіп, көже ішетін мереке деп. Олай емес, оның идеологиялық, тәрбиелік жағын ұмытпауымыз керек. Наурызға келгенде әр адам бір ән әкеліп, өлең айтып ұлттық дәстүрді дәріптеп, көрініс ретінде қойылса көп көңіліне қонар еді.

 

Шәкір ЫБЫРАЕВ: Бес жыл бойы Түркияда Наурыздың конференциясын өткіздім. Түркі дүниесінен  түрлі ғалымдар келіп, олардың зерттеулерімен кеңінен таныстым. Осыны біз қалай тойлаймыз? Менің қазіргі тойлауға  көңілім толмайды. Киіз үй тігіледі. Оның ішіне таңдаулы кісілер ғана дәм татып, қалғаны сілекейін шұбыртып қайтады. Жалпы, мұндайды қою керек. Көпшілік мерекеге айналдыру үшін ең қолжетімді тамақ – кө­жені  үйіп-төгіп пісіріп, сол көже­ден ішпеген адам қалмауы керек. Түгел тойып ішу керек. Екінші шарты, қыстан бері көрмеген кісілер бір – бірімен көрісіп, жақсы тілектерін айту керек. Ренжіп, өкпелеп жүрген адамдар татуласқаны абзал. Осы күні басқа да ұлттың өкілдері әдемі тілек айтып, бірігетін, іш кірнесін ақтара сырласатын күн.  Бізде осы жағы ескерілмей жатады.

Мерекені әсіре саясиландырып, күрделендіріп, бесігімізге дейін көшеге алып шығуды қоятын кез келді. Ең бастысы,  мазмұнын жоғалтпай, негізге алуымыз керек

 

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ: Наурызды ескіше тойлап жүрміз және этнографияны айта береміз. Киіз үй мынау, шаңырақ мынау деп. Жаңа нәрсені айтуымыз керек қой. Бабаларымыз «о заман да бұ заман» дегенде жаңа нәрсені айтқан шығар деп ойлаймын. Мәселен, өз ұжымымызда Нау­рызды «Астана көктемі» деген атпен нағыз көктем шыққан сәуір айында тойлаймыз.

 

Дайындағандар:
Аманғали Қалжанов, Қымбат Тоқтамұрат, Гүлмира Аймағанбет