Ашаршылықтың алғышарты және себептері
1921-1922 жылдары Қазақстанды жаппай ашаршылық шарпып өтті. Ол – Азамат соғысынан кейін шаруашылықтың күйреуі салдарынан болған жағдай. Жағдайды азық-түлік салығы мен табиғи апат, қолайсыз ауа райы салдарынан орын алған жұт одан сайын ушықтырды. Ақмола өңірі Ресейдің жаңа астық өлкесі ретінде қарастырылып, жергілікті халықтың астығын Ресейге жөнелтіп отыруы ашттыққа ұшырауының бір себебі болды.
Бұл жерде патша өкіметі құлағанымен және ескі құрылыс жойылғанымен, Ресейдің ішкі өлкелерінен Қазақстанға шаруаларды қоныс аударудың жалғасқанын да ескеру керек. Жердің жетіспеушілігі байқалды. Уезге жерсіз мыңдаған келімсектердің жиналуы азық-түлік жағдайын одан бетер қиындатты. Жағдай қоныс аударушы шаруалар үшін уездің жабылғаны туралы қаулының шығуын да түзей қоймады. Уезге көшіп келуге тыйым салу туралы арнайы нұсқау да, қаруланған бөгеуші отрядтың болуы да жағдайды жақсарта алмады.
Тұқымдық дәннің аз болуы, жұмыс көлігінің болмауы және шыққан астықтарын бәрібір тартып алатынын білген көптеген шаруалар егістіктерін тастап кетіп отырды. Бұл егіс алқабының қысқаруына себепші болды. Мысалы, 1923 жылы Ақмола уезінде егістік жерлер 1917 жылмен салыстырғанда 2 есеге дейін қысқарған.
Егер 1921 жылы уезде 74 мың адам ашаршылыққа ұшыраған болса, 1922 жылы Ақмола губерниясында олардың саны 472 мың адамға жеткен, басым бөлігі Ақмола уезінің еншісінде еді.
Күрес қалай жүрді?
Ашаршылықпен күрес жаңа үкіметке сын болды. 1921 жылы 21 шілдеде Бүкілресейлік орталық атқару комитетінің аштықпен күрес жөніндегі комиссиясы құрылады, төрағасы болып М.Калинин тағайындалады, Қазақстанда мұндай комиссияны С.Меңдешев басқарады.
1921 жылы 1 қыркүйекте Казаковтың төрағалығымен ашаршылыққа ұшырағандарға көмек көрсету Ақмола уездік комиссиясы құрылады. Арнайы қор құрылады. Бірақ қор дұрыс жинақталмады. Өйткені бұл уақытта өлкеде азық-түлік салығын салу науқаны белсенді түрде жүріп жатқан болатын. Халықта азық-түлік қоры таусылуға жақын қалған болатын. Комиссия қалада 150 адамға арналған асхана ашты.
1922 жылы шілдеде бірқатар мүшелерін Ақмола облысының басқа уездеріне жібергендігінен комиссияның алғашқы құрамы өзгертіледі. Комиссия құрамына уезд басқармасының әртүрлі бөлімшелерінен Сухомлинов, Когутенко, Алеев, Демихов, Абубакиров, Телжанов, Болғанбаев секілді жауапты қызметкерлер кіреді. Осы құрамдағы комиссия тез арада Ақмолада – 8, Ақмола уезі бойынша 2 балалар үйін ашады.
Үй-жайсыз қалған ересек балаларды шаруалар үйіне, ауру келімсектерді қала ауруханаларына орналастырды. Бұл уақытта Ақмола уезіндегі ашаршылыққа ұшырағандар саны 121880 адамға жеткен. Аш адамдар уезден қалаға қарай шұбырып, қаладағы жағдайды одан әрі шиеленістірді.
Орталықтан, тіпті, шіркеудегі алтын және күміс заттарды алуға рұқсат етілген нұсқаулар келді. Олардан түскен қаржыға басқа аймақтардан нан сатып алынды.
Ресей мен Қазақстанның әртүрлі аймақтарынан аш адамдардың ағылып келуіне байланысты уезд бен губернияда ашаршылыққа ұшырағандардың саны артты.
Сол уақыттағы үгіт-насихат үндеухатының бірінде мынандай мәлімет бар: «Аштыққа ұшыраған халықтың саны күннен-күнге артып барады. Аштыққа ұшыраған босқын балалар, жетімдер мен жергілікті халықтың саны көбеюде. Аш адамдарды құтқару үшін мол қаржы, бүкіл халықтан жылу жинау қажет. Аштықпен күресті бір комиссияның мойнына арта салуға болмайды. Тек барлығымыз бірігіп, жаппай көмектескенде ғана аш адамдарды құтқара аламыз» деген.
Дәрмені кеткен жұрт аман қалудың жолын ойластырды. Ақмола уезінде малсыз қалған қазақ ауылындағы ашаршылық өте қорқынышты болатын. С.Меңдешев: «далалардағы қыстақтарда қазақтар отбасылармен бірге үн-түнсіз көз жұмып жатыр» деп жазды. Ашаршылыққа ұшыраған адамдар қалаға топтап ағылып жатты. Ақмола аш балалар мен жетімдерге толып кетті. Халық жеміс ағаштарының тамырын, ағаш жапырақтарын, өңделген мал мен жабайы аң терілерін қайнатып жеп жатты. Жер-жерде мысықтар мен иттерді, адамдарды жеу оқиғалары да кездесті.
Аштықпен күрес мақсатында Ақмола губерниясының төтенше комиссиясы салықтардың бірнеше түрін енгізді. Біріншіден, ай сайын қызметкерлер мен жұмысшыларға нан өнімдерін өткізу міндеттелді (кімде-кім 60 қадақ ұн алса, оның 2 қадағын, ал 80 қадақ алса, 3 қадағын беріп отырды). Екіншіден, барлық кәсіпорындар ай сайын еңбекақының 5 пайыз мөлшерінде салық төлеп отырды. Үшіншіден, қаладағы барлық моншаларға салық салынды. Төртіншіден, «тыйым салынған жерлерде темекі тарту және шекілдеуік шағу айыбы 25000 сомға дейін көтерілді». Бесіншіден, «Бикс» және «Лото» ойындарын ойнау салығы 15000000 сомға дейін артты. Салықтан қашқандар мен оны уақытында өтемегендерге едәуір айыппұл салынды.
1922 жылы 15 сәуірде уезд бен қалада «адам етін жеуге дейін жеткен ашаршылық» орын алған соң, ашыққан халыққа көмек көрсету мақсатында үш апталық шаралар ұйымдастырылды. Ашаршылыққа ұшыраған аудандарды жағдайы анағұрлым оңды аудандарға бекіту ұсынылды.
Панасыз балалар үшін балалар үйі мен жетімдер үйі ашылды. Мысалы, 1922 жылы қазанда Ақмолада күніне 500 адамға түскі ас дайындайтын асхана ашылды. 1923 жылы ауқатты адамдардың қаржысына 70 балаға арналған жетімдер үйі ашылды. Аш балаларға киім тігуге маталар бөлінді.
Ашаршылық зардаптары қандай?
1923 жылға қарай ашаршылықтың зардаптарымен күрес басталды. Аш адамдардың теміржолдарда ақысыз жүруіне тыйым салынды. Ал өзінің тұрғылықты мекеніне кері қайту үшін уездік қордан ақша алуға рұқсат берілді. Өте қысқа мерзімде Ақмоладан Қазақстанның басқа уездеріне, облыстары мен аймақтарына 15000-ға жуық адам жіберілді.
Ашаршылыққа ұшыраған адамдардың бір губерниядан екінші губернияға еркін түрде жүруіне тыйым салынды. Бұл шара «жұқпалы індеттің таралуының алдын алуға және теміржол бекеттерінде адамдардың топтасуына жол бермеуге» байланысты қабылданған еді.
Жағдайы жақсырақ губернияларға аш адамдарға бір реттік қана көмек көрсетіп қоймай, жүйелі түрде жағдай жасап тұру ұсынылды. Әрбір қала, село, ауыл Ақмола қаласы мен уезіндегі ашаршылыққа ұшыраған халықтың белгілі бір бөлігін қамқорлығына алуы тиіс болды.
Біртіндеп аштық бәсеңси бастады. Жергілікті үкімет ашаршылықты тоқтата алды. Бірақ жекелеген аймақтарда аштықтың белгілері келесі жылдары да байқалып жатты. 1923 жылы ақпанда комиссияның қарауына балалар үйіндегі 105 бала, шаруалар үйіне тұрақтаған 4-70 жас аралығындағы 125 адам қарады. Балалар үйі көпес Козулиннің үйіне, шаруалар үйі көпес Қосшығұловтың үйіне орналасты.
Ақмолаға босқындар топтарының жиналуы әртүрлі жұқпалы аурулардың таралуына әкеліп, жұмыссыздықты күшейтеді деп есептеді. Одан бөлек, Ақмолада мемлекеттік аппаратта және зауыт, фабрикалар жұмысшылары қатарында қысқартулар жүріп, жұмыссыздық деңгейі өсті. Жұмыссыздар сол кездің тілімен айтқанда, «өз еңбегін кәдеге жаратар мүмкіндіктері болмаған соң шашырап, азғындап кетуде». Олардың көбінің баспанасы да, ішер тамағы да, тіпті паналайтын жылы жерлері де болмады.
Жергілікті үкімет жұмыссыздарды қоғамдық жұмысқа пайдалану арқылы бұл жағдайдан шығудың жолын тапты, бірақ ол жұмыстар маусымдық, қысқа мерзімдік болатын.
1922-1923 жылдары қыста ашылған уақытша түнейтін баспаналар қаржының жоқтығынан жабылып қалды.
Тыйым салынғанына қарамастан, қазақтардың жинақы мекендеген аудандарына Ресейден шаруа-келімсектердің келуі жалғаса берді. Сондықтан орын ауыстыруларға тыйым салынғандықтан, енді ешкімге қайта көшіп кетуге және жер телімін беруге көмек көрсетілмейтіндігі туралы түсіндіру жұмыстары жүргізілді.
1924 жылғы аштық
Аштықтың жаңа лебі 1924 жылдың басында қайта сезілді. Ақмола уездік атқару комитеті бұл жағдай туралы бірден Орынборды хабардар етті. Мысалы, 1924 жылы 1 сәуірде Ақмола, оған жақын аймақтар мен қазақтар көп тұратын Қарағанды, Нұра, Захаровск, Асан қайғы, Сарыарқа, Сарысу, Қорғалжын болыстарында ашаршылық орын алды. Ашаршылыққа ұшыраған қазақтар саны 12 мың шамасында болды. Жүз шақты өлген адам тіркелді. Сол кездердегі мәліметтерде: «аштыққа ұшыраған келімсектер топ-тобымен Орталық атқару комитетіне келіп көмек сұрауда» делінген.
Қазақ ауылдарына аштықтың нақты деңгейін көзбен көріп келу үшін Алғазин, Омаров және Болғанбаев жіберіледі. Олар жергілікті байлардан ашыққандарға қаражат жинай алатын беделді адамдар болуға тиіс болды. Мысалы, Бағаналы ауданында қазақтардың 50 пайызы аштыққа ұшырады. Ол жерге 2000 пұт тұқым жіберілді.
Алынған мәліметтер бойынша Ақмола уезіндегі аштыққа ұшырағандар саны 1924 жылы 17 мамырда 30 мың адамды құрады. Губерниялық атқару комитеті өлкелік орталықтан бірқатар оңтүстік аудандарды аштыққа ұшыраған аймақтар деп тануды сұрады. Петропавловскіден артық қалған астық жіберілді. Оның 70 пайызы Ақмола қаласы мен Ақмола уезіне жіберілді. Ақмоладан аштыққа ұшыраған аудандардағы жағдайды анықтау үшін Филинов пен Жанғазин жіберілді. Ал губерниялық атқару комитетінің мүшесі Стародубцев Орынбор мен Мәскеуден қосымша көмек сұрау үшін аттанады. Ол 15000 сом қайтарымды, пайызсыз қарыз ақша мен Мәскеуден аш балаларға көмек ретінде берілген 6000 сом әкеле алды.
Қосымша тексеріс барысында анықталғандай, «ашаршылыққа ұшырағандардың негізгі көпшілігі қазақтар екен. Қазіргі уақытта олардың қолында ештеңе жоқ». Екі жүзге жуық қазақ балалары асырауға алынды. Осындай тәсілмен кеңес өкіметі 1921-1922 жылдары және кейінгі болған ашаршылықтың бетін тез арада қайтаруға тырысты. Осылайша, кеңес өкіметі 1921-1922 жылдары ашаршылық пен оның зардаптарымен күресті.
Айта кетер жайт, Қазақстанда да, Ақмола уезінде де тура 10 жылдан кейін жағдай қайталанды. Бірақ бұл жолы қанішер Голощекин мен оның орталықтан келген жақтастарының қолдан жасаған ашаршылық зұлматының бетін қайтару мүмкін болмады. 1931-1932 жылдардағы ашаршылықтан қазақ халқының 50 пайызы және 200 мыңға жуық өзге этнос өкілдері қырылды.
Зиябек ҚАБЫЛДИНОВ,
Ш.Уәлиханов атындағы
тарих және этнология
институтының директоры
