(سوڭى. باسى №107 (4385) سانىندا)
بۇل بك(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1931 جىلعى «باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەر تۋرالى», 1932 جىلعى «باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەردىڭ پروگراممالارى مەن رەجيمى جايىنداعى» قاۋلىلارىندا دا اتاپ ايتىلدى. باعدارلاما جاساۋ مەن وقۋلىقتار جازۋ پروبلەماسى ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا تىرەلەتىن بولسا, وتىزىنشى جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ وقۋ قۇرالدارى ءارى وقۋلىق, ءارى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ مىندەتىن قاتار اتقاردى. وسى دارەجەدە كورىنگەن العاشقى ەڭبەك س.مۇقانوۆتىڭ 1932 جىلى شىققان «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» اتتى وقۋلىعى بولدى. بۇل الاش ارىستارى شىعارماشىلىعىنا ارنالعان تۇڭعىش مونوگرافيالىق سيپاتتاعى زەرتتەۋ بولۋىمەن قاتار, عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتى عىلىمي تۇرعىدا تەكسەرۋگە باستاما سالعان دا ەڭبەك ەدى.
1930 جىلدان باستاپ حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ادەبيەتتى مەنسىنبەۋشىلىك, جەتە باعالاماۋشىلىق بولدى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى ادەبيەت ءتى يدەيالىق-كوركەمدىك دارەجەسى تومەن, ەسكىشىل, ۇلتشىل ادەبيەت دەپ باعالاۋ ورىن الدى. ادەبيەت ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالدى. سول كەزدەگى ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ, ونىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى شىعارماشىلىعىنا دا ءدال وسى تۇرعىدان باعا بەرگەن ەڭبەكتىڭ ءبىرى – ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» اتتى ەڭبەگى. ءسابيت مۇقانوۆ ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق حالقىن ناداندىقتان سەرپىلۋگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوعارى باعالايدى. اقاڭنىڭ قازاق مەكتەبىنە, قازاق تىلىنە قوسقان ۇلەسىنە دە وزىندىك ءادىل باعاسىن بەرەدى. بىراق, ءسابيت مۇقانوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «الاش» پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانىن, سوۆەتكە قارسى كەزىندە ولەڭ, ماقالا جازعانىن كەشىرگىسى كەلمەيدى. «بىراق نەگىزىندە بايشىل احمەت وكتيابردەن كەيىن جالپى پرولەتاريات ۇستەمدىگىنە, ونىڭ ىسىنە, قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى بولدى. سوندىقتان توعجانوۆ عابباس جولداستاي «ەڭبەكشى بۇقارا – ءبىر كەزدە سارى ماسا بولىپ, ىزىڭداپ وياتقان احمەتتى قازاق ەڭبەكشىلەرى دە قادىرلەي بىلەدى, ءسوزىن وقىپ, سۇيسىنەدى» دەمەيدى, احمەتتىڭ ەڭبەگىن باعالايمىز, بىراق ونى قاستەرلەمەيمىز. ول كەزدە توڭكەرىسشىل بولعانمەن, قازىر ءبىزدىڭ تاپ دۇشپانىمىز» دەپ تاپتىق تۇرعىدان باعالايدى. ارينە, بۇل پىكىردىڭ زامان ىڭعايىمەن ايتىلعانى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.
قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا بۇل وقۋلىق حح عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىن, س.مۇقانوۆ شىعارماشىلىعىن تەكسەرگەن عىلىمي-زەرتتەۋلەردە ءارتۇرلى باعا الىپ كەلدى. ا.بايتۇرسىنۇلى, م.جۇماباەۆ, م.دۋلاتوۆ, ج.ايماۋىتوۆتاردىڭ مۇرالارىن الداعى ۋاقىتتا عىلىمي جولمەن زەرتتەۋ بارىسىندا دا ارتىق-كەم ايتقان پىكىرلەرى سارالاندى. ايتسە دە, وتىزىنشى جىلدارداعى ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋ ىسىندە وقشاۋ تۇرعان جانە ادەبيەت تاريحىندا بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى وراعىتىلىپ ءوتىلىپ كەلگەن ەڭبەكتىڭ ماقساتىنا جانە وبەكتيۆتىك سيپاتىنا, عىلىمي جەتىستىگى مەن قاتە-كەمشىلىگىنە نازار اۋدارماسقا بولمايدى. سەبەبى سول كەزدىڭ وزىندە-اق قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ەڭ ءبىر كۇردەلى كەزەڭىن داۋىرگە ءبولىپ زەرتتەۋگە باتىل قادام جاساعان, سول ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ باستى سيپاتتارىن اشۋعا تالپىنعان, «ءاربىر اقىننىڭ, جازۋشىنىڭ ءومىربايانىن, ءبىر-بىرىنەن وزگەشە ءادىسىن, اقىندىق كۇشىن, ءتۇرىن, شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىن, نە تۋرالى جىرلاعانىن» كورسەتۋدى باستى ماقسات تۇتقان ەڭبەك بولدى دەپ باعالاندى.
شىنىنا كەلگەندە, قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا وسى سيپاتتاعى وقۋلىقتاردىڭ جازىلۋىنا, ياعني قازاق ادەبيەتىن تاريحي كۋرس رەتىندە جۇرگىزۋگە العاشقى باستامانى دا س.مۇقانوۆتىڭ وسى وقۋلىعى جاسادى. سونىمەن قاتار, م.اۋەزوۆ, ح.دوسمۇحامەدوۆ, س.سەيفۋللين ەڭبەكتەرىنەن كەيىن ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋ سالاسىندا ءوز كەزەڭى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر مىندەتتى اتقارعان عىلىمي-زەرتتەۋ دارەجەسىندە دە كورىندى. بۇل ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا اۆتور بىرنەشە مىندەتتەر قويادى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىلارى: قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ, ماركستىك-لەنيندىك ادىسناماعا ساي ونىڭ حالىقتىق جانە تاپتىق سيپاتىن اشۋ بولعانىن انىق بايقاۋعا بولادى. بىراق, تەكسەرىپ وتىرعانى وسى داۋىردەگى «ۇلتشىلدىق ادەبيەت» بولعاندىقتان, اقىن-جازۋشىلاردان ۇلتشىلدىق سارىن ىزدەۋگە كوپ كوڭىل اۋدارىلىپ كەتكەن.
ءسابيت مۇقانوۆ ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاق حالقىن ناداندىقتان سەرپىلۋگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوعارى باعالايدى. اقاڭنىڭ قازاق مەكتەبىنە, قازاق تىلىنە قوسقان ۇلەسىنە دە وزىندىك ءادىل باعاسىن بەرەدى. بىراق, ءسابيت مۇقانوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «الاش» پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانىن, سوۆەتكە قارسى كەزىندە ولەڭ, ماقالا جازعانىن كەشىرگىسى كەلمەيدى
بۇل وقۋلىقتىڭ ۇلكەن دە باستى كەمشىلىگىن سول كەزدىڭ وزىندە ە.بەكەنوۆ: «كەمشىلىگى بار تەكسەرىس سىندار م.دۋلاتۇلى, م.جۇمابايۇلى, ع.قاراشۇلى, اسىرەسە س.تورايعىرۇلى, م.اۋەزۇلى تۋرالى سىننىڭ كەمشىلىگى كوبىرەك ۇشىرايدى. بۇل كەمشىلىكتەردىڭ كوبى يمپەرياليزم داۋىرىندەگى بايشىلدىق-ۇلتشىلدىق پەن سوتسياليزم داۋىرىندەگى بايشىل-ۇلتشىلدىقتى ايىرماي بىردەي باعالاپ كەتۋى, ۇلتشىلدىق نەدەن تۇرعاندىعى, جاڭا بايلار تابى ۇستەم تاپ بولۋعا اينالدى, جاڭاشىلدىق كۇشتى بولدى دەگەن سياقتى نەگىزگى كەمشىلىكتەردەن تۋعان كەمشىلىكتەر» دەپ بىرجاقتى بولسا دا اتاپ كورسەتىپ بەردى. سولاي دەگەنمەن, سىنشى س.مۇقانوۆ بۇل اقىن-جازۋشىلاردى سىناۋدا, ۇلتشىلدىعىن اشۋدا كەمشىلىككە سالىنىپ, «توڭكەرىسكە قارسى ىستەرىن كورسەتۋدىڭ ورنىنا, پرولەتاريات توڭكەرىسىن تۇسىنبەدىڭ دەپ وكپە ايتادى» دەگەن قورىتىندى شىعارعان.
بۇل تۇجىرىمعا قاراپ, س.مۇقانوۆتىڭ عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك جۇمىس سالاسىندا تەوريالىق ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋى مەن «ۇلتشىل-الاشورداشىلدىققا» قارسى كۇرەستىڭ ىقپالىنان سىڭارجاق سوتسيولوگيالىق, سولاقاي سىنعا بوي ۇرا وتىرعانىمەن, تەكسەرىپ وتىرعان ءداۋىر ادەبيەتى مەن اقىن-جازۋشىلار تۋرالى بار مۇمكىندىگىنشە ءادىل باعا ايتۋعا تالپىنعانىن اڭعارامىز. س.تورايعىروۆ, م.اۋەزوۆ, ب.كۇلەەۆتەر تۋرالى ايتقان كەيبىر دۇرىس پىكىرلەردى بىلاي قويعاندا, «الاشوردا جىرشىسى, ۇلتشىل اقىن» دەي وتىرسا دا م.جۇماباەۆتى قازاقتىڭ تالانتتى اقىندارىنىڭ ءبىرى دەپ باعالايدى. «قازاقتىڭ ءتىلىن بايىتۋدا, ادەبيەتكە جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋدە ونىڭ ەڭبەگى كوپ. ابايدان كەيىن ءتىل ونەگەسىندە ماعجاننان اسقان اقىن جوق» دەي كەلە, ونىڭ قازاق پوەزياسىنىڭ كوركەمدىك الەمىنە قوسقان ەكى ەڭبەگىن اتاپ كورسەتەدى:
«1. اباي قازاق ادەبيەتىنە ەۋروپا تۇرلەرىن شەت پۇشپاقتاپ ەنگىزسە, ماعجان دەندەپ ەنگىزدى.
- العان تەمانىڭ پىكىرىن ءوربىتۋ رەتىندە كەيىنگى جازۋشىلارعا جول اشتى. ماعجان ولەڭدەرىنىڭ سىرشىلدىق (ليريكا) جاعى كۇشتى كەلەدى».
ال اۆتور ءوزىنىڭ وسى وقۋلىقتاعى سىڭارجاق سولاقايلىقپەن ايتقان قاتە تۇجىرىمدارى جايلى سول وتىزىنشى جىلداردىڭ وزىندە-اق ايتىپ قالىپ وتىردى. 1936 جىلى شىققان ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ العى سوزىندە: «ماعجان توڭكەرىسكە قارسى «الاشوردانىڭ اقىنى» بولعاندىقتان ودان كەيىنگى ۇلگى الۋدى وزىمە زالال دەپ ۇقتىم. بۇنىم سولاقايلىق ەدى» دەپ جازا كەلە, «ۇلتشىلدارمەن يدەولوگيا مايدانىندا كۇرەسكەندە مەنىڭ بىرنەشە قاتە سىلتەگەن كەزدەرىم بولدى» دەپ اشىق ايتتى.
جالپى س.مۇقانوۆتىڭ ادەبيەتشى, زەرتتەۋشى رەتىندەگى تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋ جولى مەن عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك وي-پىكىرىنىڭ ءوسۋ ەۆوليۋتسياسىنان قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تۋ, جەتىلۋ جولىنداعى جەتىستىكتەر مەن قاتەلىكتەردى انىق كورۋگە بولادى. بۇعان س.مۇقانوۆتىڭ ءسال كەيىنىرەك جازعان: «ول كەزدە مەن ساياسي شالا ساۋاتتى ەدىم, عىلىمعا شالاعاي ەدىم, مەنىڭ ول كەزدە ساياسي ءبىلىمىم دە, جالپى ءبىلىمىم دە باستاۋىش كولەمدە عانا ەدى. سوندىقتان مەن ەسكى ادەبيەت مۇرالارىنا سىن كوزبەن قاراي وتىرىپ, ولاردىڭ پايدالى جاعىن الۋ دەگەندى بىلمەدىم, سوۆەت ادەبيەتى بۇرىنعى بۇقاراشىل ادەبيەتتىڭ زاڭدى جالعاسى, ىلگەرى ورلەۋى ەكەنىن ۇقپادىم» دەگەن پىكىرى – ايقىن دالەل. وقۋلىققا ءتان سيپات, ادەبي-تەوريالىق تالداۋ, ادەبي-تاريحي تۇرعىدا زەرتتەۋ عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك ارناسىندا باس قوسىپ, ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرعاندىقتان ەڭبەك مونوگرافيالىق مانگە يە بولعان.
س.مۇقانوۆ ءوز وقۋلىعىنا «ءى بولىم. ۇلتشىلدىق, بايشىلدىق ءداۋىر» دەپ ات قويىپ, ايدار تاعۋىنا قاراعاندا, حح عاسىر باسىنان وتىزىنشى جىلعا دەيىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن «ۇلتشىلدىق, بايشىلدىق ادەبيەت» جانە «پرولەتارلىق ادەبيەت» دەپ ەكىگە ءبولىپ زەرتتەۋدى ماقسات تۇتقانى بايقالادى. وسى ويىن اۆتور «حح عاسىر ادەبيەتىن تەكسەرىپ وتىرعاندىقتان, بىزگە قازاق ادەبيەتىندە جيىرماسىنشى عاسىردا بايشىل ادەبيەتكە قارسى تۋعان پرولەتاريات ادەبيەتىن, ونىڭ وركەندەۋ ءداۋىرىن جازۋ كەرەك ەدى. ءبىز بۇل جولى ونى ىستەگەنىمىز جوق. بايشىل ءداۋىر مەن پرولەتارشىل ءداۋىردى قوسىپ كىتاپ قىلساق, ەڭ الدىمەن, ۇلكەن ءىس بولار ەدى. ەكىنشىدەن, اسىعىستىق ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان ادەبيەتىمىزدەگى پرولەتاريات ءداۋىرىنىڭ وركەندەۋىن الدىڭعى كۇننىڭ مىندەتىنە قالدىردىق» دەپ اشىق جازدى.
بۇل پىكىرگە تەرەڭىرەك ءمان بەرەتىن بولساق, 1920-جىلداردىڭ باس كەزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ قازاق تاريحىن اۋىزشا جانە جازبا ادەبيەت دەپ قانا بولە العان عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك وي-پىكىر م.اۋەزوۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆ ەڭبەكتەرىندە «حV-ءXVى عاسىرلارداعى ادەبيەت جانە ءXVىىى-ءXىX عاسىر اقىندارى» دەگەن ادەبي-تەرميندىك ۇعىممەن تولىقسا, س.مۇقانوۆتا «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» دەگەن داۋىرگە تارماقتالعان. ادەبي مۇرانى زەرتتەۋگە دەگەن وڭ باعىتتاعى كوزقاراس 1925 جىلدان باستاپ ءورىس الا باستاعانىن ەسكەرەتىن بولساق, قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تۋ كەزەڭىندە ادەبيەت تاريحىن داۋىرگە ءبولىپ تەكسەرۋ جولىنداعى جاڭا قادام ەكەنىن اتاپ ايتپاۋعا بولمايدى.
«حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنە» باعا بەرگەندە قازاقستاندا «ۇلتشىل-الاشورداشىلارعا» قارسى كۇرەس تەك قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا عانا ەمەس, مادەنيەتتىڭ بارلىق سالالارىندا جۇرگەنىن جانە ونى تۋدىرعان س.مۇقانوۆ ەمەس ەكەنى ەستە ۇستالۋى قاجەت. ادەبيەتتەگى «ۇلتشىل-الاشورداشىلاردى» اشكەرەلەۋ سول كەزدەگى بارلىق ماقالالاردا, ع.توعجانوۆتىڭ, ە.بەكەنوۆتىڭ ت.ب. ەڭبەكتەرىندە, م.قايىپنازاروۆتىڭ باياندامالارىندا عانا ەمەس, قازاقستان ولكەلىك پارتيا ۇيىمىنىڭ قاۋلى-قارارلارىندا دا ايتىلىپ قالىپ وتىرىلدى. ەندەشە, بۇل كۇرەستىڭ س.مۇقانوۆ وقۋلىعىندا كورىنۋىن سول داۋىردەگى يدەولوگيالىق كۇرەستىڭ اسەرىنەن, زامان اعىمىنان دەپ تۇسىنگەن ءجون. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا بۇل وقۋلىقتى ءارتۇرلى عىلىمي اسپەكتىدە قاراستىرعان ە.بەكەنوۆ, ت.نۇرتازين, ت.كاكىشەۆ, ر.بەردىباەۆتار جەكە دارىنداردى باعالاۋداعى كەمشىلىكتەرىن عىلىمي تۇرعىدا تالداي كەلىپ, العاشقى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ دەپ باعالايدى.
س.مۇقانوۆتىڭ اسىرە تاپتىق قاعيداتپەن جانە كەڭەستىك يدەولوگيا جازىلعان بۇل زەرتتەۋىندەگى الاش ارىستارى تۋرالى وي-پىكىرلەرى مەن تۇجىرىمدارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. احاڭ تۋرالى «قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزىن جاساپ, قازاق مەكتەبىنىڭ ىرگەسىن قالاعان العاشقى ادام – احمەت. احمەتتىڭ بۇل تاريحي ەڭبەگى باعالانباي قالماق ەمەس» دەگەن باعاسى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ۇلت ۇستازىنا بەرگەن باعالاۋلاردان الىس ءتۇسىپ جاتقان جوق.
ف.ع.د., ءسابيتتانۋشى عالىم ك.احمەت وسى «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» تۋرالى: «بىرىنشىدەن, ادەبيەتكە ءوزىنىڭ قولتاڭباسىمەن كەلگەندەردى تاريح بەتىندە حاتتاۋ بولسا, ەكىنشى ادەبيەت تۇگىلى, تاريحقا قايتىپ ورالار-ورالماسى بەيمالىم دارىنداردىڭ س.تورايعىروۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتان باسقاسىنىڭ, ءتىپتى جەكە ماقالاعا ارقاۋ بولماعان عۇمىربايانىن, شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ, تەكسەرۋ, كەيىنگە قالدىرۋ, اتتارىن ءوشىرىپ الماۋ ماقساتىن كوزدەگەن» دەپ ويلايمىز جانە سول كەزدەگى تانىم-بىلىككە نەگىزدەي جازباسا ەڭبەگى ەش بولاتىنىن سەزدى, جاريالانبايتىنىن ءبىلدى. سوندىقتان سوتسيولوگيالىق وي مەن ءسوزدى ەركىن قولداندى» دەپ جازۋىندا ۇلكەن شىندىق جاتىر.
«حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» ەڭبەگىنىڭ «ۇلتشىلدىق-بايشىلدىق ءداۋىردىڭ اقىن-جازۋشىلارى» دەپ اتالاتىن بولىمىندە ۇلتتىق ادەبيەتتانۋدا بۇرىن-سوڭدى بولماعان مونوگرافيالىق پورترەت جاساۋ ارقىلى زەرتتەپ-زەردەلەۋ ءۇردىسىن العاش رەت ەنگىزدى. ا.بايتۇرسىنۇلى, م.دۋلاتوۆ, ع.قاراشەۆ, م.جۇماباەۆ, س.تورايعىروۆ, ب.كۇلەەۆ, ج.ايماۋىتوۆ شىعارماشىلىعىنا تۇڭعىش رەت عۇمىرنامالىق جانە عىلىمي تەوريالىق تالداۋ جاسادى.
قورىتا ايتقاندا, س.مۇقانوۆتىڭ «XX عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعى عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك وي-پىكىردىڭ ادەبيەت تاريحىن تەكسەرۋدە تەرەڭدەي تۇسۋىنە اسەر ەتكەن, قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ادەبيەت تاريحىن داۋىرگە ءبولىپ زەرتتەۋدەگى ىزدەنىستى جالعاستىرعان, XX عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتىڭ كورنەكتى دارىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىن تەكسەرۋدى قولعا الۋ قاجەتتىگىن كورسەتىپ بەرگەن, مەكتەپتەردە ادەبيەت ءپانىن تاريحي كۋرس رەتىندە جۇرگىزىلۋىنە باستاما سالعان ەڭبەك دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىز. بۇعان «1988 جىلى احمەت, ماعجان, جۇسىپبەك مۇراسىن زەرتتەۋ جونىندەگى كوميسسياننىڭ وڭ قورىتىندىسى نەگىزىندە تاڭدامالى شىعارمالارىن شىعارۋ تاپسىرىلدى. مىنە, وسى شەشىمدى جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە, اسىرەسە, م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى, ح.ابدۋللين, ب.دارىمبەتوۆ, م.اتىموۆ, ق.كەرەيقۇلوۆ, ر.تۇرىسبەكوۆتەر 1932 جىلعى س.مۇقانوۆتىڭ «XX عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» زەرتتەۋىن الدارىنا جايىپ قويىپ, وڭتايلى تۇستاردان جول تاۋىپ, ارىستاردىڭ شىعارمالارىن دايىنداعاندارىن بىلەتىندەر دە, كورگەندەر دە بار. سوندا سابەڭنەن باسقا قايراتكەرلەردەن الاش ارداقتىلارى تۋرالى قانداي ەڭبەك, قانداي شىعارما تابىلدى؟ باس شايقاپ جوق دەۋگە تۋرا كەلەدى» دەگەن پىكىردى قوسساق ءسوزىمىز سالماقتانا تۇسەتىنى انىق.
وسى كەزەڭدە جارىق كورگەن وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىق-حرەستوماتيالار تەك ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋ مەن داۋىرگە بولۋدە عانا ەمەس, جالپى ادەبي-تەوريالىق, ادەبي-تاريحي, عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك وي-پىكىردىڭ ءوسۋ, كەمەلدەنۋ, ءداۋىر تالابىنا ساي ماركستىك-لەنيندىك ءادىسنامانى يگەرە وتىرىپ تەرەڭدەۋ جولىن دا كورسەتەدى دەگەن ماسەلەلەردىڭ بەتى اشىلىپ, قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن عىلىمي ارنامەن جازۋ قاجەتتىگىن تانىتقان ءساتتى ىزدەنىستەردىڭ ءبىرى بولدى. قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تۋىپ, قالىپتاسۋ پروتسەسىنە وسىنداي ءماندى پەدوگوگيكالىق ەڭبەكتەردىڭ قانداي سەپتىگى تيگەندىگىن ايقىندالا ءتۇستى. سونىمەن, وسى تاراۋداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىقتاردى قاراستىرعاندا, قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ مەكتەپتىك كۋرسى جاسالىپ, ادەبيەتتانۋ عىلىمى تۋىپ, وركەن جايدى دەگەن تۇجىرىمدى قورىتىندىعا كەلەمىز. ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان قالام قايراتكەرلەرىنىڭ مەكتەپتى وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتۋ, وعان جۇيەلى كۋرس جاساپ بەرۋ تەك مادەني-الەۋمەتتىك تۇرعىدان عانا ەمەس, عىلىمي-پەداگوگيكالىق جاعىنان دا ايرىقشا اتاپ وتەتىن جانە قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تۋىپ, ەندى قالىپتاسۋ كەزەڭىنىڭ باستالعانىن تانىتاتىن سوتسيولوگيالىق-ەستەتيكالىق ءماندى قۇبىلىس بولدى.
جاندوس سماعۇل,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
