ايبىنى بولەك, ايدىنى ەرەك ءبىر ارنا

اكادەميك رىمعالي نۇرعالي جانە رۋحانيات ماسەلەلەرى

…ۋنيۆەرسيتەت اۋديتورياسى. ساباق كەستەسىندە – «ادەبيەت تەورياسى» ءپانى.
قىرىق قىز جانە جەتى جىگىت – 90 مينۋت توقتاۋسىز سويلەگەن وقىتۋشى-ۇستازدان كوز­دەرىن ايىرار ەمەس. كوڭىل ءدۇربىسى سولاي با­عىتتالعان. جان-جۇرەكتە رۋحانيات الەمىنە قۇشتارلىق باسىم. ءدارىس بارىسىندا اسىل ءسوزدىڭ ارعى-بەرگى كەزەڭدەرى, مادەني-رۋحاني ءنارى, اسەر-ىقپالى – ءبارى-بارشاسى كەڭىنەن قامتىلدى. اسىرەسە, ادەبيەت تەورياسىنداعى اعىم-باعىتتار مەن ءادىس-تاسىلدەر, ادەبي بايلانىس پەن دامۋ زاڭدىلىقتارى, ادەبي تۋىندى تابيعاتى مەن تاعىلىمى, كوركەم شىعارمانىڭ يدەيالىق-ەستەتيكالىق قۇرىلىمى مەن مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارى, پوەتيكا مەن ەستەتيكا ماسەلەلەرى, الەمدىك اقىل-وي الىپتارىنىڭ كوركەمدىك-ادىسنامالىق مەكتەپتەرى جۇيەلى ءسوز ەتىلدى. ارعى ارنالاردان – اريستوتەلدەن-ءال-فارابيگە, ابايدان-اۋەزوۆ الەمىنە دەيىنگى كەزەڭ, ەللادا ەستەتيكاسى, ريم, ءۇندىستان جۇرتىنىڭ مادەني-رۋحاني جادىگەرلەرى مەن ەسكەرتكىشتەرى, الىس-جاقىن ەلدەردىڭ ءبىلىمپاز-وقىمىستىلارىنىڭ ەڭبەك-مۇرالارى, الاش ارداقتىلارىنىڭ بەلگىلى-بەلگىسىز تۋىندىلارى, جازۋشى ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىق ۇدەرىس ماسەلەلەرىنىڭ قىر-سىرلارى جىپكە تىزگەندەي, قولعا ۇستاعانداي قالىپتا كوز الدىڭا كەلدى. ءدارىس تابيعاتى مەن مازمۇنى, تاقىرىپتىڭ باياندالۋىنداعى شەبەرلىك پەن شەشەندىك كوڭىلگە قونىمدى, جۇرەككە جىلى ۇيالايدى. اسەر-قۇشتارلىق, رۋحاني سۇرانىس ارناسىنان اسىپ, بارىنەن باسىم ءتۇسىپ جاتتى.سول ساتتە-اق, ۇستاز-وقىتۋشىنىڭ ادەبي-عىلىمي ءھام شىعارماشىلىق عۇمىربايانىنا قۇشتارلىق ارتتى. ىزدەنىس, ەڭبەكتەرىن وقىپ-تانىسۋعا دا مۇمكىندىك الدىق…

* * *
قىسقا شەگىنىس جاساساق, كەشەگى جۋرناليست-فيلولوگ, بۇگىنگى اكادەميك رىمعالي نۇرعالي “لەنينشىل جاس” (“جاس الاش”) گازەتىنىڭ سولتۇستىك وبلىستارداعى ءتىلشىسى بولا ءجۇرىپ ءباسپاسوز جانرلارىنا بەلسەنە قالام تارتتى. قازاق فولكلورىنىڭ نۇسقالارىن جينادى. اسەمدىك الەمى – ادەبيەتتەن, ونىڭ كوركەمدىك-رۋحاني قۋات-كۇشىنەن ءنار الدى. ومىرگە قۇشتارلىعى ارتتى. رۋحانيات الەمىنە, ونەر ولكەسىنە, ونداعى ورنەكتى ورىستەرگە, ۇلگى-ونەگەلەرگە قۇمارتتى. ەل اڭگىمەلەرى مەن كونە جىر, قيسسالاردان باستاپ الاشتىڭ قايراتكەر-قالامگەرلەرىنىڭ مۇرا-ميراستارىن, الىس-جاقىن ەلدەر ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقىدى. ءجىتى تانىپ-زەرتتەدى. وسى باعىتتاعى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋلەرىن, ويلارى مەن تولعانىستارىن باق جۇيەسى, كىتاپ ارقىلى قالىڭ كوپشىلىككە ۇسىندى.
ر.نۇرعالي زەرتتەۋلەرىنىڭ التىن ارقاۋى – م.اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى, ونىڭ ىشىندە العاشقى ىزدەنىس, ەڭبەكتەرى دەر ەدىك. الدىمەن ايتارىمىز, م.اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق قىزمەتىن, العاشقى شىعارماشىلىق كەزەڭىن دەرەكتىك-قۇجاتتىق تۇرعىدان, ءارى مىڭ سان سالىستىرۋلار نەگىزىندە تامىرشىداي تاپ باسىپ, تانىپ, تارازىلادى. قازاق قالامگەرى – “الەمنىڭ اۋەزوۆى” اتانعان تانىمال سۋرەتكەردىڭ حالىق اڭىزى نەگىزىندە جەتكەن “ەڭلىك-كەبەك” تراگەدياسىنىڭ جازىلۋ تاريحىن, بىرنەشە نۇسقالارىن ساناپ تا, تالداپ تا كورسەتۋمەن بىرگە, كوركەمدىك تالاپتار تۇرعىسىنان شەبەرلىكپەن, شەشەندىكپەن ءسوز ەتتى. ادەبيەت زەرتتەۋشىسىنىڭ اۋەزوۆ الەمىنە ەركىن ەنىپ, العاشقى ىزدەنىس-مۇراتتارىنان باستاپ ايقىن كوزقاراس, بەدەرلى قولتاڭبا, ورنەكتى ونەگە, ۇلگىلى ۇردىستەرىن شىعارماشىلىق مۇرا-ميراستارىمەن بايلانىستىرۋى, وسى باعىتتاعى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋلەر, تانىم مەن تالعام دەڭگەيى ءماندى, ماعىنالى بولىپ تابىلادى. ايتالىق, «الاش ۇراندى ادەبيەتتەگى مۇحتار اۋەزوۆ كوتەرگەن ازاتتىق يدەياسى» اتتى ماقالا // «زامان-قازاقستان»,1997, 22 تامىز// ءدۇبىرلى ءداۋىر, كۇردەلى كەزەڭنىڭ كورىنىستەرىن, اسىرەسە, الاش ارداقتىلارىنىڭ ەسىمى مەن ەڭبەكتەرىن قالىڭ كوپشىلىككە ۋاقىت تالاپتارى تۇرعىسىنان با­يىپتى باعالاپ, زەرتتەپ-زەردەلەۋلەرىمەن ءماندى بولىپ تابىلادى. ول تۋرالى: «ادىلىنە كەلگەندە, الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇلت مۇددەسىنە ارنالعان كۇندەلىكتى ارشىندى ءىس, قارىمدى ارەكەتتەرىمەن اينالىسا ءجۇرىپ, قۋعىن-سۇرگىن ازابىنا قاراماستان, ادەبيەت, پۋبليتسيستيكا, عىلىم, اۋدارما سالالارىندا وراسان باي مۇرا قالدىردى.
كەيىن قولدارىنان بيلىك كەتىپ, حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ ءبىر-اق جولى – وقۋ-اعارتۋ سالاسى عانا قالعان از ۋاقىت تىنىس شاقتا ۇلت تىلىندە عىلىمنىڭ بارلىق جۇيەسى بويىنشا وقۋلىقتار جازۋعا كىرىستى. الاش ۇراندى ادەبيەتتى جاساعان قالامگەرلەردىڭ جەكە باسىنا, شىعارمالارىنا ورتاق, ساپالى بەلگىلەر ولاردىڭ تاعدىرىن, مۇراسىن ءبىرتۇتاس قۇبىلىس رەتىندە قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى…» دەپ جازدى. كەزەڭ-ۋاقىت شىندىقتارىنا ەركىن ەنەدى. ۋاقىت تىنىسىنا دەن قويادى. تاريح پەن تانىمعا, تۇلعالار تاعدىرىنا, ەڭبەك-مۇرالارىنا ماڭىز بەرىلەدى. ءومىردىڭ بۇرالاڭ جولى, تاعدىرلار تالقىسى, ارعى-بەرگى كەزەڭنىڭ قيلى دا سىندارلى تۇستارى دايەك-دەرەك كوزدەرى مەن قۇجاتتىق ماتەريالدار ارقىلى ناقتىلى بايانداۋ, ءماندى تالداۋ-سارالاۋلارمەن بايلانىستى ءورىس الادى. كوزقاراس مۇراتى, تانىپ-تالداۋ مانەرى جۇيەلى, شەبەر, سەرپىندى سيپات الادى.
ال, م.اۋەزوۆتىڭ ۇلت مۇراتى مەن رۋحانيات ىسىندەگى ەلەۋلى ەڭبەگى – قازاق پروزاسى مەن دراماتۋرگياسىن الەمدىك بيىككە كوتەرگەنىن ايرىقشا اتايدى. بۇدان باسقا – «ادەبيەت تاريحى», «حان كەنە», «قيلى زامان» تۋىندىلارى ۇلت تاريحىمەن بايلانىستى ءسوز بولادى. اتالعان تۋىندىلار تاعدىرلى تاريحىمەن, كوتەرگەن ماسەلەلەرىمەن, ەڭ نەگىزگىسى – ادام ءومىرى مەن ەڭبەگى, جانر مەن جاۋاپكەرشىلىك, كوركەم بەينەلەر مەن ءتىل مۇمكىندىكتەرى, شەبەرلىك پەن شەشەندىك سىندى بەلگى-ەرەكشەلىكتەر قالىڭ كوپتىڭ رۋحاني قاجەتىن وتەيتىندىگى دالەل-دەرەكتەرمەن جۇيەلى جەتكىزىلەدى. ءتۇيىندى تۇستا: «قازىرگى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە انىقتالىپ وتىرعانداي, مۇحتار اۋەزوۆ مۇراسى – ەلۋ تومنان اسىپ جىعىلاتىن تەلەگەي تەڭىز بايلىق, ونىڭ ىشىندە مىڭ سان ءسوز, سارىن, وي تولقىندارى تەربەلىپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەن اعىس ازاتتىق, تاۋەلسىزدىك, دەربەستىك يدەياسىن ارقاۋ ەتكەن قازاق حالقىنىڭ ارعى داۋىرلەردەگى, ءحىح عاسىرداعى, حح عاسىر باسىنداعى ارپالىستى كۇرەس جولىنا ارنالعان وتىز جاسىندا تۋدىرعان ءبىر زەرتتەۋ, ءبىر پەسا, ءبىر حيكاياتىمەن-اق مۇحتار اۋەزوۆ بۇگىنگى ەركىن قازاقستاندى جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر» دەپ با­يىپتى بايلام جاسايدى. قازىرگى كەزەڭ, ادەبي ۇدەرىس, دامۋ سيپاتتارى نەگىزگى نازاردا بولادى. قىسقاسى, الاش مۇراتى مەن مۇراسى, جازۋشى ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىق ۇدەرىس جايى, زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ ءىسى – كەشە-بۇگىن بايلانىسى, قازىرگى كەزەڭنىڭ تالاپ-تىلەكتەرى تۇرعىسىنان ءسوز ەتىلەدى.
ر.نۇرعالي ەڭبەكتەرى اراسىندا 1980 جىلداردىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ “ماعجان جۇماباەۆتىڭ, احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تۆورچەستۆولىق مۇراسى تۋرالى” قاۋلىسىنان كەيىنگى “الىپتار قايتا ورالعاندا” اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىنىڭ ورنى الابوتەن دەر ەدىك (“قازاقستان كوممۋنيسى”, 1989, №4,5,6) بىزدىڭشە, بۇل زەرتتەۋ الاش مۇراتى, ونىڭ قايراتكەر-قالامگەرلەرى حاقىنداعى العاشقى ىزدەنىس, بايىپتى تالداۋ, بايسالدى باعالاۋ, وڭدى كوزقاراستارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ماقالادا الاش الەمى, رۋحانيات مۇراتى, ونى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ جۇيەسى ءجىتى سارالانادى.
بىزدىڭشە, بىرنەشە بولىكتەن تۇراتىن ماقالادا («ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ماقتانىشى», «ءمولدىر سەزىم, بيىك پاراسات», «سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى دارىن») الاش ارداقتىلارىنىڭ (ا.بايتۇرسىنوۆ, م.جۇماباەۆ, ج.ايماۋىتۇلى) كەزەڭى مەن قىزمەتى, ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇرالارى, حح عاسىر باسىنداعى جازىقسىز جازالاۋ مەن ورىنسىز زورلىق-زومبىلىقتىڭ, قۋعىن-سۇرگىننىڭ, زارداپ كەساپاتتارىنىڭ سىر-سيپاتتارى كەڭ كولەمدە قاراستىرىلادى. الاش مۇراتى, ەل ارداقتىلارىن اڭساۋ, قالىڭ كوپشىلىكتىڭ ورتاق ماقسات-مۇددەلەرىنە قاتىستى كەلەلى دە كەمەل ويلار قوزعالادى. كەزەڭ, ۋاقىت سىرلارىنا ماڭىز بەرىلەدى. اقيقات جايتتار, شىندىق سىرلارى اشىلادى.
ورايلى تۇستا ەسكە الساق, ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن كەزەڭى, الەۋمەتتىك قىزمەتى – الاش قوزعالىسىمەن, «قازاق» گازەتىندەگى ەڭبەگىمەن, تاشكەنت, الماتىداعى ۇستازدىق ونەگەسىمەن, ودان كەيىن – ا.سامويلوۆيچ, ا.كونونوۆ, س.سەيفۋللينمەن, ت.ب. دەرەكتىك-قۇجاتتىق ماتەريالدارىمەن دامىتىلسا, ماعجاننىڭ ادەبي-شىعارماشىلىق مۇراسى ءار جىلدارى جارىق كورگەن كىتاپتارى (1912,1922,1923 ت.ت.), ونداعى بەينەلىلىك, سۋرەتتىلىك پەن سۇلۋلىقتى ارقاۋ ەتكەن ولەڭ-جىرلارى تالداۋ-سارالاۋلاردىڭ وزەگى ەتىلەدى. ال, ج.ايماۋىتۇلىنىڭ قىسقا عۇمىردا سوڭىنا باعالى دا ماڭگىلىك مۇرا قالدىرعانىن – اقىندىعى مەن اۋدارما سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى, ۇلتتىق پروزاداعى اسقاق داڭقىن تانىتقان – «كۇنىكەيدىڭ جازىعى», «قارتقوجا», «اقبىلەك», ۇزدىك درامالىق تۋىندىلارى – «قاناپيا-ءشاربانۋ», «مانساپقورلار», «شەرنياز», ۇستازدىق قىزمەتتىڭ رۋحاني ولجالارى – «كومپلەكسپەن وقىتۋ جولدارى», «پسيحولوگيا مەن ونەر تاڭداۋ», ت.ت. وزىندىك وزگەشەلىكتەرمەن, اسا كوركەم تەرەڭ يدەيالىعىمەن, تىلدىك-ستيلدىك سيپاتتارىمەن ءماندى دە جۇيەلى جەتكىزىلەدى. الاش مۇراتى مەن ونىڭ ارداقتىلارىنىڭ دارالىعى مەن دانالىعى, قايراتكەرلىگى مەن قالامگەرلىگى, تالانت تابيعاتى مەن تاعدىرلى تاريحتارى قىسقا-نۇسقا ۇلگىدە, شەبەر دە شەشەن سيپاتتا كەڭ ءورىس الادى.
سونداي-اق, ر.نۇرعاليدىڭ ىزدەنىس-كوزقاراستارىنىڭ بىرقاتار جيىنتىق ۇلگىسىن, ۇستازدىق-عالىمدىق قىرلارىنىڭ ۇزاق جىلدارعى تاجىريبەسىن, زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ مۇراتتارىن «ادەبيەتتانۋ مەن ادەبيەت سىنىنىڭ مەتودولوگياسى (1960-1990 ج.ج.)» اتتى ماقالاسىنان دا تەرەڭ تانۋعا بولار ەدى. //كوكەيكەستى ادە­بيەتتانۋ. استانا, ەۇۋ, 2008. – 5-32 بەتتەر//.
ادەبيەت زەرتتەۋشىسى العاشقى تۇستا ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ مەن ادەبي سىننىڭ كادرلىق الەۋەتى, باعىت-ارنالارى, جەمىستى كەزەڭى – 1960-1990 جىلدار ارالىعىن ايرىقشا اتايدى. اسىرەسە, الىس-جاقىن ەلدەر تاجىريبەسىن, ادىستەمەلىك تاسىلدەر مەن ءتۇرلى مەكتەپتەردىڭ ۇلگى-ونەگەلىك قىرلارىن ءجىتى سارالاپ, جۇيەلى دامىتقانىن, بايلانىس-ساباقتاستىققا ماڭىز بەرگەنىنە دەن قويادى. اتالعان كەزەڭ ارالىعىنداعى تاقىرىپتىق ەرەكشەلىكتەر, جانرلىق-كوركەمدىك ماسەلەلەر, وسى باعىتتاعى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ ءىسى, ۇجىمدىق جيناق, كىتاپتارعا تالداۋ جاساپ, ۇتىمدى-ۇنامدى تۇستارىنا ءمان بەرەدى (6 بەت).
اقيقاتىن ايتۋ كەرەك, ادەبي مۇرا مەن ونى زەرتتەۋ, جيناۋ مەن جاريالاۋ ءىسى, جازۋشى ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىق تاجىريبە تاعىلىمدارى, اۋدارما مۇراتى مەن ادەبي بايلانىس, جانرلار جۇيەسى مەن ونداعى اعىم-ادىستەر, كوركەمدىك-ەستەتيكالىق سيپاتتار, ءتىل مەن ستيلدەگى الۋان بەلگى-ەرەكشەلىكتەر, ت.ت. ادەبي ۇدەرىس, سالىستىرۋ مەن ساراپتاۋلار ارقىلى كەڭ ءورىس الادى. ادەبيەت جانرلارى مەن ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرى – م.اۋەزوۆتىڭ 12 جانە 20 تومدىق شىعارمالار جيناعى, ءا.تاجىباەۆتىڭ پوەزيا تۋرالى تەوريالىق ءھام تاجىريبەلىك ۇلگى-ورنەكتەرى («ءومىر جانە پوەزيا»), ءى.وماروۆتىڭ ادەبيەت پەن قوعام بايلانىسى توڭىرەگىندەگى تولعام-تولعانىستارى, ز.سەرىكقاليۇلىنىڭ پولەميكالىق-پروبلەمالىق ماقالالارىنىڭ ماڭىزى, ز.احمەتوۆ زەرتتەۋلەرىندەگى ادە­بيەتتىڭ پوەتيكالىق ەلەمەنتتەرى, كوركەمدىك قۇندىلىقتارى, قۇرىلىم-ورنەكتەرى, ز.قاب­دولوۆتىڭ وقۋلىقتارى مەن ءار جىلدارداعى كىتاپتارىنداعى كومپوزيتسيالىق پرينتسيپتەر, ونەردىڭ كوركەمدىك تابيعاتى, ت.ت. نازار اۋدارىلادى. ۇلتتىق ءسوز ونەرىنىڭ ۇلى مۇراتى – ادامدىق ءىستى ارداقتاۋ, ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىك يىرىمدەرى بار قىرىنان كورىنىس بەرەدى. سونداي-اق, س.قيراباەۆ, ت.كاكىشەۆ, ر.بەردىباي, م.بازارباەۆ, ت.ب. ادەبيەتتانۋ مەن سىن سالاسىنداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى, جاس قالامگەرلەر مەن شىعارماشىلىق باعىتتاعى ادەبيەتشى-عالىم, سىنشىلار ىزدەنىسى, «ۋاقىت جانە قالامگەر», «ءسوزستان» سەكىلدى جيناقتار, ادەبيەت تەورياسى مەن پوەتيكا دامۋىنا قاتىستى كوزقاراس مۇراتتارى, عىلىمي ويلاۋ مەن كوركەمدىك ويلاۋ جۇيەسى, ادەبي ۋاقىت پەن قابىلداۋ پسيحولوگياسى, ەستەتيكالىق اسەر, سىر-سەزىم يىرىمدەرى, ت.ت. ءتۇرلى تاجىريبە, الۋان-كورىنىس, ساباقتاستىق پەن سالىستىرۋلار نەگىزىندە كەڭ ارنا الادى. ءاربىر ادەبيەتشى عالىمنىڭ ىزدەنىس كوزقاراس مۇراتتارىنان باستاپ ءبىلىم- عىلىم جۇيەسىندەگى, زەرتتەۋ باعىتتارىنداعى باستى ارنالار مەن ۇستانىمدار ناقتىلى كورسەتىلەدى. ەرەكشەلىك بەلگىلەر, ىزدەنىس ارنالارى, قولتاڭبا مانەرى, ت.س.س. ءجىتى دە سەرگەك, سەرپىندى بەرىلەدى. وسى رەتتەن كەلگەندە: «سان عاسىرلىق تاريحى بار كوركەم ادەبيەتتى زەرتتەۋدىڭ عۇمىرنامالىق, مادەني-تاريحي, سالىستىرمالى-تاريحي, سالىستىرمالى سوتسيولوگيالىق, پسيحولوگيالىق, گەرمەنەۆتيكالىق, پىشىندىك, تۇزىلىمدىك ادىستەرىنىڭ ءوز ورايلارىندا بەرەتىن مۇمكىندىكتەردىڭ وراسان زور ەكەندىگىن ءار ۋاقىتتا, ءار توپىراقتا, ءار ءتۇرلى ماتەريالدى تالداپ جيناقتاعان دارىندى وقىمىستىلاردىڭ قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرى مەن ىرگەلى ەڭبەكتەرى كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن. زەرتتەۋشى دۇنيە­تا­نىمى, دارىنى, تاجىريبەسىنەن كۇش-قۋات الاتىن ىزدەنىس ءداۋىردىڭ الەۋمەتتىك-قوعامدىق, ەستەتيكالىق-كوركەمدىك داستۇرلەرىنىڭ ارناسىندا تۋعان جەكە شىعارمانى, قۇبىلىستاردى باعالاۋ ءۇشىن قولايلى دەگەن تالداۋ ادىسىمەن جۇمىس ىستەمەك, شىندىعىنا كەلگەندە, بىردە-ءبىر ءادىس باسقا ءتاسىل-امالداردى جوققا شىعارىپ تاستاي المايدى» دەگەن كوزقاراس تۇجىرىمداردان ارعى-بەرگى كەزەڭدەردىڭ تاريحى مەن تاعىلىمى, كوركەمدىك مۇراتتار مەن ەستەتيكالىق تالاپ-تالعام, دامۋ ۇدەرىستەرى مەن ساباقتاستىق سىرلارى تەرەڭ تانىلادى (32 بەت). تاقىرىپ تابيعاتىن جان جاقتى اشۋ, باستى ماسەلەلەرگە ءمان بەرۋ, جاڭالىق جەتىستىككە كوڭىل ءبولۋ, كوركەمدىك ەستەتيكالىق مۇراتتارعا تابان تىرەۋ سىندى سيپاتتار ۇنامدى, تاعىلىمدى تۇستارىمەن ايرىقشا ماڭىزعا يە بولادى.
ماقالا مۇراتى دا وسى.
ر.نۇرعالي قازاق, ورىس تىلدەرىندە “تراگەديا تابيعاتى” (1968), “تراگەدي م.اۋەزوۆا” (1967), “تالانت تاعدىرى” (1969), “قازاق دراماتۋرگياسى” (1974), “ونەر الدى – قىزىل ءتىل” (1974), “ونەردىڭ ەستەتيكالىق نىساناسى” (1979), “پوەتيكا درامى” (1985), “تەلاعىس” (1986), “ارقاۋ” (2 تومدىق, 1991), «ايعاق», «سىرلى ءسوز» (2000), ت.ت. ۇلت ادەبيەتىندەگى ءادىس, جانر, ستيل, پوەتيكا ماسەلەلەرىن, ءداستۇر مەن جالعاستىق ديالەكتيكاسى, دراماتۋرگيا جانرلارىن كوركەمدىك-تەوريالىق تۇرعىدان تانىپ-تالداعان كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازدى. بۇل ەڭبەكتەردە ۇلتتىق ءسوز ونەرى, ونىڭ ارعى-بەرگى تاريحى مەن باستى وكىلدەرى, ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ەستەتيكالىق پرينتسيپتەرى, كوركەمدىك پەن كەمەلدىلىك, جانر مەن شەبەرلىك, ستيل سيپاتتارى, اۋدارما جانە ونىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارى, كەلەلى ماسەلەلەرى الۋان سالىستىرۋ, تالداۋلار ارقىلى جۇيەلى, نانىمدى ءسوز ەتىلەدى. زەردەلى زەرتتەۋشىنىڭ ىزدەنىس-كوزقاراستارىنان ۇلت مۇراتى, رۋحانيات الەمى, جەكەلەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ وزىندىك وزگەشەلىكتەرى بايىپتى, سەرگەك سارالانادى.
ر.نۇرعاليدىڭ ماعىنالى ءومىرىن, جەمىستى جىلدارىن وقۋ-عىلىم سالاسىنان بولەك الىپ قاراستىرۋعا استە بولماس ەدى. ءار جىل سايىن جاڭارىپ-تولىعىپ, جاس شاكىرتتەرگە جول تارتىپ كەلە جاتقان “قازاق ادەبيەتى” اتتى وقۋلىقتاردىڭ (11-سىنىپقا ارنالعان) تۇراقتى اۆتورى.
سونداي-اق, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتتى. “قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى”, “جازۋشى شەبەرلىگى”, “الاش ۇراندى ادەبيەت”, “م.اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىق شەبەرحاناسى”, “دراما پوەتيكاسى” اتتى جالپى, ارناۋلى كۋرستاردان تاعىلىمدى دارىستەر وقىدى. بۇل تۇستاردا ۇستاز-عالىمنىڭ ءبىتىم-بولمىسىنان بيىكتىك پەن بىلىمپازدىق, كىسىلىك پەن ىرىلىك, تالاپشىلدىق پەن تالانتتىلىق, بايقامپازدىق پەن تەرەڭدىك, مەيىرىمدىلىك پەن قامقورلىق, جان-جاقتىلىق سىندى بەلگى-ەرەكشەلىكتەر تانىلاتىن-دى.
ر.نۇرعالي قالامىنان ء“دان”, “پوليگون اڭگىمەلەرى” اتتى نوۆەللالار جيناعى مەن “اتشابىس ەرتەڭ”, “جارتاستاعى قاراعاي”, “وق” سەكىلدى پوۆەستەر تۋدى. بۇلاردىڭ بارىنەن دە ەلىن, جەرىن سۇيگەن ارلى ازاماتتىڭ كوڭىلىن جارقىن, جۇرەگىن اشىق ۇستاپ, قالامىن وتكىر ۇشتاعان بيىك تۇلعاسى تانىلار ەدى. قالامگەردىڭ ىزدەنىس ىزدەرى مەن كوركەمدىك-رۋحاني قۇندىلىقتارىنان ايقىن قولتاڭبا مەن كوزقاراس, وبرازدار جۇيەسىندەگى ناقتىلىق پەن بەدەرلىلىك, ءتىل-ستيل سيپاتتارىنداعى بايىپتىلىق پەن قالىپتاسقان ۇلگى-ورنەكتەر سەنىمدى اسەر قالدىرادى.
ر.نۇرعالي اۋدارما ونەرىندە دە وزىندىك ورنەك جاساپ, ءونىمدى ەڭبەكتىڭ ۇلگى-ونەگەسىن كورسەتتى. ولاردىڭ قاتارىنداعى – پ.براگيننىڭ “17 جايلى حيكايا”, ل.تولستويدىڭ ء“ازازىل” پوۆەستەرى مەن ن.پوگوديننىڭ “سالتانات جىرى”, ا.كەشونوۆتىڭ “سوڭعى شاقىرىم” درامالارى مەن بىرنەشە كوركەم فيلمدەردى ۇلت تىلىندە جاتىق تا تارتىمدى سويلەتكەنى جانە بار. بۇل ەڭبەكتەردە دە ۇلتتىق-رۋحانياتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزگە ساي ەركىندىك پەن كەڭدىك, كوركەمدىك ورنەكتىڭ الۋان ۇلگى-بەلگىلەرى بار. بۇل جايتتاردان, ارينە ر.نۇرعاليدىڭ رۋحانيات الەمىنە ەركىن ەنىپ, ونىڭ كەلەلى دە ءتۇيىندى تۇستارىن تامىرشىداي تاپ باسىپ, زەرتتەپ-زەردەلەۋدىڭ نەگىزىندە كەڭ كولەمدى ىزدەنىس, كەشەندى بارلاۋ-سارالاۋلار جاسالدى. الاش الەمى مەن ونىڭ اقيقاتى ايتىلدى. قايراتكەر-قالامگەرلەردىڭ ءومىرى مەن ونەگەسى كورسەتىلدى. جانر مەن شەبەرلىك, ستيل سيپاتتارى زەيىندى زەردەلەنەدى.
ر.نۇرعالي ۇلتتىق باسىلىم – “قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى” باس رەداكتسياسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ ىستەگەن جىلدارى قازاق, ورىس تىلدەرىندە “قازاق سسر” (4 تومدىق), “ول كىم ؟ بۇل نە؟” (3 تومدىق), “قاراعاندى”, “شاڭىراق”, “اباي” اتتى ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمدار مەن كوپتەگەن انىقتامالىق-سوزدىكتەردىڭ جارىق كورۋىنە جول اشتى. ۇلت جاناشىرى, بىلىكتى باسشى ەكەندىگىن كورسەتتى. بۇل باسىلىمدار مەن انىقتامالىق سوزدىكتەر باي دەرەك كوزدەرىمەن, مول ماتەريالدارىمەن, تانىمدىق-تاعىلىمدىق قىرلارىمەن قازىرگى كەزەڭدە الەۋمەتتىك-قوعامدىق ءھام رۋحانيات الەمىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى.
بۇل ايتىلعاندار, ءسوز جوق, ر.نۇرعاليدىڭ قوعامدىق-قايراتكەرلىك, عالىمدىق قىرلارىن, ەل الدىنداعى پارىزى مەن قارىزىن ارلى ازاماتقا ءتان ادال اتقارىپ كەلە جاتقانىنا مىسال, دەرەك بولا الادى.
وسى ءجايتتاردى ايتىپ, بايانداعان تۇستاردا اعىلشىن فيلوسوفى ف.بەكوننىڭ: “ پوەزيادا – تاپقىرلىق, ماتەماتيكادا – ويلىلىق, جاراتىلىس عىلىمىندا – تەرەڭدىك, فيلوسوفيادا – پايىمدىلىق, لوگيكا مەن شەشەندىكتە – ايتىسا بىلۋشىلىك قاجەت” دەگەن باعىت, ۇستانىمدارىندا زور ماڭىز, ۇلكەن دە تاعىلىمدى شىندىقتار بار. بۇل, ارينە, اكادەميك ر.نۇرعاليدىڭ ادامي ءبىتىم-بولمىسىن – بيىك تە بەدەرلى, قايراتكەرلىك-قالامگەرلىك كوزقاراس, ۇستانىمدارى – ايقىن دا بايىپتى, ۇستازدىق-عالىمدىق قىرلارى – بىلىمپازدىق پەن تەرەڭدىكتەن تۇراتىنىن ايقىن اڭعارتادى. قىسقا قايىرعاندا, اكادەميك ر. نۇرعالي ءوز زامانىنىڭ تۇعىرلى تۇلعاسى, ءبىلىم-عىلىم كوكجيەگىندەگى بيىك بەلەس, رۋحانيات تامىرشىسى.
اكادەميك ر.نۇرعاليدىڭ ەڭبەك-مۇرالارىندا اسىل ءسوزدىڭ ارنالى اعىستارى, ۇلت مۇراتى مەن رۋحانيات ماسەلەلەرىنىڭ ءتۇيىندى تۇستارى سەرگەك سانا مەن سەرپىندى ويلار ارقىلى قۋاتتى باستاۋلارعا, كوركەمدىك-ەستەتيكالىق قۇندىلىقتارعا يە بولىپ, زەردەلى دە زەيىندى زەرتتەۋلەر جۇيەسى نەگىزىندە جاڭا باعىت, سونى ساپا, كەڭ ءورىس الدى.
اسىلى, اكادەميك ر.نۇرعالي ۇلت رۋحانياتىندا, ءبىلىم-عىلىم جۇيەسىندە, قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ماسەلەلەرى بويىنشا ىرگەلى ىزدەنىستەر جاساپ, ايقىن كوزقاراس پەن بەدەرلى قولتاڭبا قالدىردى. وزىندىك باعىتىن ايقىنداپ, عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىردى. اسىل سوزدەن سىر ۇقتى. سىرلى الەمى اعىندى اعىس قۇرادى. اعىستىڭ ارنالى, كەڭ ءورىستى, تەبىرەنىستى دە تولقىندى بولعانىن اركىم-اق قالايدى.
الايدا, ءومىر-وزەننىڭ دە شەت-شەگى بار. ۋاقىت تاڭباسى دا ءوز بەدەرىن ءتۇسىرىپ, سالماعىن سالادى. مۇنىڭ ادام الەمىنە, ءبىلىم-عىلىم ءھام رۋحانيات ءىسىنىڭ كورنەكتى وكىلىنە تىكەلەي قاتىسى, ارتار جۇگى, تۇسىرەر سالماعى از بولماسقا كەرەك. تابيعي قۋات, ەرەن ەڭبەك, شىعارماشىلىق ەركىندىك وسى تۇستاردا قاجەت-اق.
جۇردەك ۋاقىتتىڭ دا مەجەلى جەرى, شەت-شەگى بار. جىل مەزگىلدەرىن, كۇن-ءتۇندى, ەرتەلى-كەشتى, ءتىپتى شەكارانى دا تانىپ-تۇستەپ, تالعاپ توقتاماسى جانە انىق. ۋاقىت كەرۋەنىندە توقتاۋ جوق. الايدا, ءومىر ولشەۋلى. ادام عۇمىرى تىم قىسقا. جاراتىلىس, تابيعات سىيى – وسى.
جات ەلدە, شەت جەردە سىر بەرسە شە؟!

* * *
اكادەميك ر.نۇرعاليمەن سوڭعى ءتورت جارىم جىل بەدەرىندە ۇستازدىق قىزمەتتى قاتار جالعاستىرىپ, الدەنەشە رەت كەزدەسىپ, سۇحبات قۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءومىردىڭ بۇرالاڭ جولىنان ءوتىپ, ءبىلىم-عىلىمنىڭ تەرەڭ يىرىمدەرىنە ەركىن ەنىپ, بەل-بەلەستەرىنە دە ەرەن ەڭبەگىمەن كوتەرىلگەنى ءجۇرىس-تۇرىسىنان, ءسوزى مەن ىسىنەن ايقىن اڭعارىلاتىن ەدى.
قايسىبىر تۇستاردا:
– سەن جاس بولساڭ دا, ءىسىڭ مەن ەڭبەگىڭ ارقىلى العا وزعان ازاماتتاردىڭ ءبىرىسىڭ عوي. ادەبيەت تاريحىن, الاش مۇراتىن ەركىن مەڭگەردىڭ. ارحيۆ كوردىڭ. ونىڭ دەرەك, ماتەريالدارىن پايدالانۋ مەن جەتكىزۋدىڭ جولىن جەتىك بىلەسىڭ. ءبىلىم-عىلىم ءىسىن دە قيىندىقسىز مەڭگەردىڭ. ونىڭ كوريفەيلەرىمەن دە ەتەنە ارالاستىڭ. بىرگە ەڭبەك ەتتىڭ (مىسالى, م.قاراتاەۆ, س.قيراباەۆ, ت.كاكىشەۆ, م.بازارباەۆ, ر.بەردىباەۆ, ز.احمەتوۆ, ب.قۇنداقباەۆ, ا.قىراۋباەۆا, ءا.نارىمبەتوۆ, ءا.نۇرشايىقوۆ, ت.ب. اتاپ ايتتى – ر.ت). ولاردىڭ ءومىرى دە تەپ-تەگىس, داڭعىل دەۋگە كەلمەيدى. ولاردىڭ ءوزىن دە, ءسوزىن دە ەستە ساقتاۋدىڭ ءار الۋان ارەكەتتەرىن ويلاستىرعان ءجون, – دەگەندى ەسكە سالاتىن. ەڭبەك ەلەۋسىز قالماۋى كەرەك قوي,- دەگەندى دە ەكپىنسىز, ەمەۋرىنمەن جەتكىزەتىن-ءدى. تالاپ پەن تالعام دا, سالماق پەن سىر دا ايقىن اڭعارىلاتىن.
– مەنىڭ ومىرىمدە دە بۇرالاڭ تۇستار, كەدەرگى-كەمشىلىكتەر كوپ-اق. ونىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ ءبىلىم-عىلىم ىسىنە دە قاتىسى مول. ايتالىق, ءبىر عانا كانديداتتىق, دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعاۋ تۇستارىندا قيلى كەزەڭ, قيىندىقتار كوپ كەزدەستى. «تراگەديا تابيعاتى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىم باسىلعان تۇستا – الاش مۇراتىن, ونىڭ وكىلدەرىن ماداقتاعان دەگەن ايىپ-جالامەن ا.قاراسارتوۆ ءارتۇرلى ايلا, امالدار جاسادى. ۇرماي-سوقپاي كەدەرگى كەلتىرگەندەر دە كەزدەستى. وسى تۇستا قازاق عىلىمىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى – ب.كەن­جە­باەۆ, م.عابدۋللين, ت.نۇرتازين, گ.لوميدزە, ي.سۇلتانوۆ, ت.ب. دەمەپ, قول ۇشىن بەردى. ونى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس. ءار كەز-اق ايتىپ, جا­زىپ تا ءجۇرمىن. كوڭىلگە كولەڭكە, جۇرەككە سال­ماق تۇسىرگەن تۇستارىن قالاي جادىڭنان شىعارارسىڭ؟!
ەلگە قىزمەتتى ءبىلىم-عىلىم ىسىمەن بىرگە ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمدار شىعارۋ ارقىلى دا دامىتا ءتۇستىم (مىسالى, «اباي», «يسلام», «بوزداقتار», «شاڭىراق», «نەگەش», «الماتى», «قاراعاندى», ت.ت.). ونىڭ قالىڭ كوپكە, ۇلت رۋحانياتىنا ۇلكەن ۇلەس بولىپ قوسىلعانىن اركىم-اق بىلەدى. ۇلتتىق يدەيا, ەلدىك مۇددەنىڭ ءبىر كورىنىسى وسى ەدى.
بۇدان باسقا 1949 جىلى اتوم بومباسىنىڭ العاشقى سىناعىن 20 شاقىرىم جەردەن بايقاپ ەدىك. 1954 جىلعى سۋتەگى بومباسىنىڭ سىناعى دا كوز الدىمىزدا ءوتتى. ونىڭ دا كەرى اسەرى كوپ بولدى. كوڭىلدى كەڭگە سالعىڭ-اق كەلەدى. ۋاقىت تاڭباسى اڭعارىلىپ قالادى. كوز, اياق اۋىرادى. جۇرەك شانشيدى…
«جۇرەككە ءاجىم تۇسپەيدى» دەگەندى ءار كەز-اق ايتامىز. الايدا, ماڭگىلىك ەشنارسە جوق ەمەس پە؟
سول جۇرەك سىر بەردى…
جات جەردە…
تىم الىستا…

راقىمجان تۇرىسبەك,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى, پروفەسسور