ەلوردادا 1700-دەن استام ادام اليمەنتىن تولەمەي ءجۇر, 790-ىنا ىزدەۋ جاريالاندى. تولەنبەگەن اليمەنت سوماسى 400 ملن-عا جۋىق تەڭگەنى قۇرايدى. جاقىندا قالا اكىمى التاي كولگىنوۆ: «ازاماتتاردى قابىلداۋ كەزىندە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن بالالارىن جالعىز تاربيەلەپ جۇرگەن ايەلدەر جۇبايلارى تاراپىنان ەشقانداي كومەك المايتىنىن ايتادى. كوپ جاعدايدا تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك وسال توبىنا جاتاتىندار كەلىپ ماسەلەسىن ايتىپ, كومەك سۇرايدى» دەگەن ەدى.
جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەيتىن اكەلەر اليمەنت تولەمەيدى, ءتىپتى ءوز بالالارىنىڭ جاعدايىن بىلۋگە دە تىرىسپايدى. ادامنىڭ وزىنە, بالالارىنا جانە وتباسىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك بولۋ كەرەك. مۇنى بارلىعى ءتۇسىنۋ قاجەت, جاعدايدى تۇبىرىنەن جونگە كەلتىرۋ كەرەك دەپ ايتتى. شاھاردىڭ مىڭ سان تىرلىگىن ارقالاپ جۇرگەن اكىم اليمەنتتى ءوندىرۋ ماسەلەسىنە ارالاسسا, وندا بۇل شىنىمەن دە كۇرمەۋى قيىن, كۇردەلى ءتۇيىن بولعانى دا.
قولدانىستاعى «نەكە جانە وتباسى» تۋرالى كودەكستىڭ 139-بابىنا سايكەس, سوت كامەلەتكە تولماعان بالالارعا ولاردىڭ اتا-اناسىنان مىناداي مولشەردە اليمەنت وندىرەدى. ەگەر ارادا ءبىر بالا بولسا, اليمەنت تولەۋشى جاعى ءوز تابىسىنىڭ نەمەسە وزگە دە كىرىسىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىن تولەۋگە ءتيىس. ەكى بالاعا ۇشتەن ءبىر بولىگى تيەسىلى. ءۇش جانە ودان دا كوپ بالاعا تاپقان تابىسىنىڭ تەڭ جارتىسىن ءبولىپ بەرۋى كەرەك. الايدا اليمەنت تولەۋدەن جالتاراتىن جاۋاپسىز اكەلەرگە بۇل زاڭ جازىلماعانداي. بۇعان بالاسىن ارقالاعان انالاردىڭ ارىزدانىپ, اكىمگە بارعانى سوزىمىزگە دالەل بولادى.
ەندى اليمەنتتىڭ ەكىنشى جاعىنا كەلەيىك. بۇرىندارى «اليمەنت اكە بولمايدى» دەۋشى ەدىك. قازىر ونسىز بالا ءوسىرۋ وڭاي ەمەس دەپ كۇمىلجيمىز. بۇرىندارى اجىراسقان ايەل بالانىڭ اكەسىنەن ءبىر تيىن دا الماي ءوزى جەتكىزۋگە بار كۇشىن سالاتىن. ونى ءوز تاڭداۋىنىڭ سالدارى دەپ ۇعاتىن. ول كەزدە ۇلكەندە دە, كىشىدە دە نامىس بولاتىن. «بۇرىندارى» دەپ جالعاستىرا بەرۋگە بولار ەدى. بىراق قازىرگى كۇندە انا مەن بالا قۇقىعىنا باسقاشا ءمان بەرىلە باستادى. ال وتباسىلىق ماسەلەلەر ەكەۋدىڭ اراسىنداعى داۋ عانا, قوعامنىڭ باس اۋرۋىنا اينالعالى قاشان.
الەم تاجىريبەسى العا وزىپتى
جالعىز ءبىزدىڭ ەل عانا ەمەس, الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە اليمەنت تولەتۋدىڭ ءتۇرلى امالدارىن ويلاپ تاۋىپ, جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقانداردى بۇعاتتاۋدىڭ بار امالىن جاساۋدا ەكەن. مىسالى, انا مەن بالانىڭ قۇقىعىن قورعاۋ, اليمەنت ءوندىرىپ الۋ ۇدەرىسى انگليا, گەرمانيا, اۆستريا, فرانتسيا, شۆەيتساريا سياقتى دامىعان باتىس ەۋروپالىق ەلدەردە ءبىرشاما جاقسى دەڭگەيگە جەتكەن. بۇل ەلدەردە اجىراسۋعا بەل بايلاعاندار سوتقا ءجۇگىنبەس بۇرىن, مۇددەلى تاراپقا ءسوزسىز اليمەنت تولەيتىنى تۋرالى كەلىسىمشارتتى راسىمدەيدى. يتاليادا, «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەگەندەي, جوعارىدا ايتىلعان كەلىسىمسىز جاستاردىڭ نەكەسى دە قيىلمايدى.
الىسقا بارماي-اق, بەلورۋسسيادا اليمەنت تولەۋگە ءتيىس تاراپ جۇمىسسىز بولعان جاعدايدا سوت ورىنداۋشىلارى سوتقا جۇمىسقا تۇرعىزۋدى سۇراپ, ۇسىنىس بەرەدى. ءتىپتى سوت تاۋىپ بەرگەن جۇمىستىڭ جالاقىسى اليمەنت الۋشىنىڭ الاشاعىن جاپپايتىن بولسا, باسقا جۇمىس تالاپ ەتۋگە قۇقىلى.
يزرايلدە دە مۇلدەم باسقاشا. ەگەر بورىشكەردىڭ تۇراقتى جۇمىسى بولماسا نە اليمەنت تولەۋدەن قاشقاقتاپ جۇرسە, وندايدا بۇل مىندەتتەمەنى مەملەكەت موينىنا الادى. قالاي دەيسىز عوي؟ مۇندايدا اليمەنتسىز قالعان انا بيتۋاح لەۋمي دەگەن ۇلتتىق قامسىزداندىرۋ قىزمەتىنە شاعىمدانا الادى. اتالمىش قىزمەت بالانىڭ ۇلەسىن ءوزى تولەيدى. ال ۋكراينادا قاۋقارسىز اكەلەرگە ۋاقىتشا مەملەكەتتىك كومەك تولەنەدى. ونىڭ كولەمى بالانىڭ كۇنكورىسى قاراجاتى كولەمىنىڭ 30 پايىزىنان تومەن بولماۋى ءتيىس.
اقش پەن كانادادا اليمەنتتى سۇراۋ باسقاشا. بۇل ەلدەردە جاۋاپسىز تاراپتىڭ كولىگىن تارتىپ الىپ, جەكە كاسىبىنە شەك قويا الادى. ال انگليادا تۇراقتى مەكەنجايىنان الىستاپ كەتۋگە رۇقسات جوق. ولار ۇنەمى اتقارۋشى ورگانداردىڭ كوز الدىندا ءجۇرۋى ءتيىس. ءتىپتى بولماي جاتسا, اۆستريا مەن شۆەيتساريادا جاۋاپسىزداردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعاپ, ءبىر ايدان بىرنەشە جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرادى ەكەن.
قۇقىق قورعاۋشىلار ەسكەرتەدى
2019 جىلى ەلوردانىڭ جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قاراۋىندا اليمەنت تولەمەگەندەر بويىنشا 17576 قۇجات بولدى. ونىڭ ىشىندە 1716 بورىشكەر اليمەنتتى مۇلدەم تولەمەگەن. بۇگىندە 4053 قۇجات قاراۋدان ءوتتi. ونىڭ 154-ءى ورىندالدى, 925-ءىنىڭ اتقارۋشىلىق ءوندىرىسى توقتاتىلدى, 3000 ءىس ءوندىرىپ الۋشىلارعا ورىندالماي قايتارىلدى. جەكە سوت ورىنداۋشىلار قاراۋىندا 13523 قۇجات قالدى. اتقارۋشىلىق ءىس جۇرگىزۋ ورگاندارىنىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەسىنە سايكەس 6692 قۇجات ۋاقىتىندا ورىندالۋدا, 747-ءسى ۋاقىتشا توقتاتىلعان. سونىمەن قاتار اليمەنت ءوندىرۋ تۋرالى 1716 اتقارۋشىلىق ءىس جۇرگىزۋ پروبلەمالى بولىپ سانالادى. ياعني بورىشكەرلەر ءتيىستى اليمەنتتەردى مۇلدە تولەمەيدى. تاعى 4368 قۇجات بويىنشا تۇراقسىز تولەم جۇرگىزەدى. قالانىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كامەلەتكە تولماعان بالالارىنا اليمەنت تولەۋدەن جالتارۋ اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە اكەلەتىنىن ەسكەرتەدى.
جاۋاپكەرشىلىك بولۋى ءتيىس
بىزدە قالاي؟ «اتقارۋشىلىق ءىس جۇرگىزۋ جانە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس, مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشىلارى اليمەنت وندىرۋدەن بوساتىلىپ, بۇل مىندەتتەر بۇدان بىلاي جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ قۇزىرىنا بەرىلدى. اليمەنت ءوندىرۋ بويىنشا اتقارۋشىلىق قۇجاتتاردى قازىرگى تاڭدا جەكە سوت ورىنداۋشىلار اقىسىز تۇردە قابىلدايدى. ويتكەنى اتقارۋ ءوندىرىسىن جۇرگىزگەن جەكە سوت ورىنداۋشىعا مەملەكەت تاراپىنان ناقتى مولشەردەگى سىياقى كوزدەلگەن. بۇل دا از سەكىلدى.
ەلوردا اكىمدىگى ادىلەت مينيسترلىگى, رەسپۋبليكالىق جەكە سوت ورىنداۋشىلار پالاتاسى بىرلەسكەن ءىس-قيمىل جوسپارىنا قول قويۋىنىڭ دا سەبەبى سوندىقتان. بۇل پروبلەمالى اليمەنت سانىن ازايتۋ, اليمەنتىن قاساقانا تولەمەيتىندەردى انىقتاۋدا قاجەتتىلىك ەدى. ەندى اليمەنت ءتولەۋدەن جالتارعانداردى انىقتاۋدا, قارىزدارىن وندىرۋدە جانە دە مالىمەتتەر دەرەكقورىن بىرىكتىرۋدە مەملەكەتتىك ورگاندار ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەتىن بولادى. ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك ورگاندار اليمەنتىن تولەي الماي جۇرگەندەردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى قولعا الادى. سونداي-اق ءىس-قيمىل جوسپارىندا بورىشكەرلەردى ىزدەستىرۋدە جۇمىلدىرۋ, قارىزىن وتەگەنگە دەيىن جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىپ, مۇلكىن الىپ قويۋ, بورىشكەر اكەلەردىڭ قازاقستان اۋماعىنان شىعۋىنا شەكتەۋ قويۋ قاراستىرىلىپ وتىر.
ارينە, بەلگىلى ساناتتاعى اۋقاتتى, قازاقشا ايتقاندا, الدىندا مالى بار جاۋاپسىز اكەلەرگە بۇل ايتىلعانداردىڭ كۇشى بار.
ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز, مۇلدەم قاۋقارسىزداردىڭ ماسەلەسىن سۋدىڭ بەتىنە شىعارۋ بولىپ وتىر. اقشا سۇراساڭ قالتاسى تەسىك نە ناقتى جۇمىسى جوق, دۇنيە داۋلاساڭ, باسىندا تۇراعى جوق, الىپ قويايىن دەسەڭ استىندا كولىگى جوقتاردى نە ىستەيمىز؟ ولاردىڭ كوبىندە باسقا وتباسى بولىپ, باسقا بالاسى ءوسىپ جاتۋى مۇمكىن. ءتىپتى تاپقان تابىسى ءوزىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە, قارا باسىن اسىراۋعا جەتپەسە شە؟! ونىڭ نەسيەسى نەمەسە يپوتەكاسى بولسا تاعى قانداي امال بار؟
مۇندايدا اكەلىك پارىزىن اقشامەن ەمەس, بالانىڭ ءوسىپ-جەتىلۋىنە اناسىنىڭ جۇمىس ءىستەۋىنە مۇمكىنشىلىك جاساپ, بارىنشا قولعابىس بەرۋ ءجون بولار.
بالانىڭ قۇقى ءبىر بولەك, كەيبىر كەلىنشەكتەر اليمەنتكە سۇيەنىپ, ونى تىرشىلىك كوزىنە اينالدىرىپ, وزدىگىنە تالاپتانبايتىن دا جايتتار كەزدەسىپ قالادى. مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟
ءسوز باسىندا ايتتىق اليمەنت اكە بولمايدى دەپ. راس, ول سولاي. ۋىستاپ اليمەنت تولەنگەننىڭ وزىندە دە بالانىڭ جاقسى ازامات بولىپ قالىپتاساتىنىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرمەيدى.
وسىنى ەسكەرگەندە, وتباسىنىڭ ءتۇيىندى تۇستارىن الدىمەن ەكەۋارا شەشكەنى جاقسى. وتاۋ قۇرىپ, بالالى بولماس بۇرىن, اسىرەسە قىزدارىمىز كىمنەن بالا تۋامىن, ونى قالاي جەتكىزەمىن دەپ ويلانعانى جاقسى بولار ەدى. جىگىتتەر دە تاڭداعان قالىڭدىعىنا سەنىمدى بولىپ, ون ويلانعانى ابزال. اجىراسقان كۇندە دە ءجۇز شايىسىپ, بەت كورىسپەي كەتپەي, بالانىڭ جايىن بارىنەن بيىك قويعان ابزال.
…بىردە ءبىر بالامەن سويلەستىم:
– اكەمدى جەك كورەمىن, – دەيدى.
– نە ءۇشىن؟ ساعان جاساعان جاماندىعى بار ما؟
– جوق.
– وندا نەگە بۇلاي دەيسىڭ؟
– ءويتكەنى انام ونى جامان دەگەن.
مىنە, ءبىر اليمەنتتىڭ استارىندا كوپ نارسە جاتىر. اليمەنت تولەنسە دە, تولەنبەسە دە, اۋىرتپاشىلىعىن تارتاتىن – ورتاداعى بالا. «اليمەنت اكە بولمايدى» دەگەننىڭ استارىنداعى وسى ۇعىمدى دا ەستەن شىعارمالىق.
