بەسىنشى شاقىرىلىم بەلەستەرى

پارلامەنت دەپۋتاتتارى ەكى سەسسيا جۇمىسىندا قانداي زاڭدار قابىلدادى؟

ەلىمىزدىڭ باستى قۇجاتى كونستيتۋتسيا بولسا, ودان كەيىنگى سۇيەنەرىمىز – قوس پالاتالى پارلامەنت ازىرلەگەن زاڭدار ءارى ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىندا پارلامەنتكە بيلىكتىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە ايرىقشا ءمان بەرىلەدى.
جازعى دەمالىستان سوڭ 2 قىركۇيەك كۇنى پارلامەنت ءوز جۇمىسىن قايتا باستايدى. قازىردە ونىڭ قاراۋىندا 35 زاڭ جوباسى جاتىر. ال بۇدان بۇرىن, ءبىرىنشى جانە ەكىنشى سەسسيا وتىرىستارىن قوسقاندا دەپۋتاتتار كەيبىر زاڭدارعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزدى, كەيبىر زاڭداردى جاڭادان جازدى. جالپى العاندا 132 زاڭدى تالقىلارىنان وتكىزدى. وسى V شاقىرىلىم دەپۋتاتتارى قابىلداعان ماڭىزدى-ماڭىزدى دەگەن زاڭدار قانداي؟ ولار قوعام ومىرىنە نەندەي وزگەرىس اكەلدى؟ از-كەم شولۋ جاساپ كورەلىك.

رامىزدەردى قورلاما

2007 جىلدىڭ 4 ماۋسىمىندا «قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى تۋرالى» زاڭى قابىلداندى. سودان بەرى جىل سايىن وسى كۇنى مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنىن اتاپ ءوتىپ كەلەمىز. رامىزدەرىمىزبەن تىكەلەي بايلانىستى ۇلت پاتريوتتارىنىڭ اشۋىن تۋعىزعان كەلەڭسىز فاكتىلەر دە كەزدەستى. سول كەزدە ولار «رامىزدەرىمىزدى قورلاعانداردىڭ جازاسى جوق پا؟» دەپ ويلاعاندارى دا داۋ تۋدىرمايدى. جازا بار ەكەن. وتكەن جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبiر زاڭنامالىق اكتiلەرiنە مەملەكەتتiك رامiزدەر ماسەلەلەرi بويىنشا وزگەرiستەر مەن تو­لىقتىرۋلار ەنگiزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ 317-بابىن قاراساڭىز, وندا مەملەكەتتىك رامىزدەردى قورلاعاندارعا ءبىر مىڭنان ەكى مىڭعا دەيىن ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش كولەمىندە ايىپپۇل سالىناتىنى نەمەسە ءبىر جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعى شەكتەلەتىنى, ايتپەسە, ناق سول مەرزiمگە باس بوس­تاندىعىنان ايىرىلاتىنى ايتىلعان. ەسەپكە سالساق, رامىزدەرىمىزدى قور­لاعاندار ەڭ كەمى 1 ميلليون 730 مىڭ تەڭگە ايىپپۇل تولەۋلەرى كەرەك. بىزدىڭشە, وتە ءادىل.

ۇرلىق ءتۇبى – تۇتىلۋ,
تۇتىلۋ ءتۇبى – ۇتىلۋ

ءسىز ەلەكتر قۋاتىن ۇرلاپ كوردىڭىز بە؟ مۇنداي سۇراقتى وسىنداي وقيعالار قوعامدا ءالى دە كەزدە­سەتىندىكتەن قويىپ وتىرمىز. ارينە, كوپ ادامدار ونداي ارەكەتكە ساراڭدىقتان ەمەس, ماجبۇرلىكتەن بارىپ جاتادى. ايلىعى شايلىعىنا جەتپەيتىن بولعاسىن نەمەسە مۇلدە جۇمىسسىز قالعاندىقتان كوممۋنالدىق تولەمدەردى تولەۋگە شاماسى كەل­مەيدى. سول كەزدە ۇيگە كەلەتىن توق كوزدەرىن ەنەر­گيا تاراتاتىن مەكەمەلەر قيىپ كەتەدى. وندايدا ەلەكتر ەنەرگياسىن زاڭسىز قوسىپ الاسىز. بىراق, زاڭسىزدىقتىڭ اتى – زاڭسىزدىق, ول ءۇشىن جاۋاپ­كەرشىلىككە تارتىلاسىز. جىلۋ ەنەرگياسى مەن سۋدى ۇرلايتىن بولساڭىز دا سولاي. بىلتىر 4 شىلدەدە قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ­نامالىق اكتىلەرىنە ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى, تابيعي مونوپوليالار مەن رەتتەلەتىن نارىق سۋبەكتى­لەرىنىڭ ينۆەستيتسيالىق قىزمەتى ءما­سەلەلەرى بو­يىنشا وزگەرىستەر مەن تولىق­تى­رۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ 127-بابى وسىلاي دەيدى. وقىپ كورىڭىز: «1. ەلەكتر جانە (نەمەسە) جىلۋ ەنەر­گياسىن پايداكۇنەمدiك ماقساتتا زاڭسىز قوسۋ, پاي­دالانۋ – جەكە تۇل­عالارعا – ەلۋ, لاۋازىمدى ادام­دارعا, دارا كاسiپ­كەرلەرگە – ءجۇز, شاعىن نەمەسە ورتا كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرi نەمەسە كوممەر­تسيالىق ەمەس ۇيىمدار بولىپ تابىلاتىن زاڭدى تۇلعالارعا – ەكى ءجۇز, iرi كاسiپكەرلiك سۋبەكتi­لەرi بولىپ تابىلاتىن زاڭدى تۇلعالارعا بەس ءجۇز اي­لىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرiندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى.
2. سۋ قۇبىرلارى جەلiلەرiنەن سۋدى پايداكۇ­نەمدiك ماقساتتا زاڭسىز قوسۋ, پايدالانۋ, سول سياق­تى كارiزدiك جەلiلەرگە زاڭسىز قوسۋ – جەكە تۇلعالارعا – وتىز, لاۋازىمدى ادامدارعا, جەكە كاسiپ­­كەرلەرگە – الپىس, شاعىن نەمەسە ورتا كاسiپ­كەرلiك سۋبەكتiلەرi نەمەسە كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدار بولىپ تابىلاتىن زاڭدى تۇلعالارعا – ءجۇز ەلۋ, iرi كاسiپكەرلiك سۋبەكتiلەرi بولىپ تابىلاتىن زاڭدى تۇلعالارعا ءۇش ءجۇز ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش مولشەرiندە ايىپپۇل سالۋعا اكەپ سوعادى». سوندا جەكە تۇلعا رەتىندە ەلەكتر نەمەسە جىلۋ ەنەرگيالارىن ۇرلاپ ۇستالساڭىز, 90 مىڭ تەڭگەگە جۋىق, سۋدى ۇرلاساڭىز, 50 مىڭنان اسا تەڭگە ايىپپۇل تولەيسىز. ول سىزگە كەرەك پە؟

ونوماستيكالىق اتاۋلار بىرىزدەندىرىلدى

اعىمداعى جىلدىڭ 21 قاڭتارىندا «قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتى­لەرىنە ونوماستيكا ماسەلەلەرى بويىنشا ءوز­گە­رىس­تەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭى قابىلداندى. زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن ونو­ماستيكالىق اتاۋ بەرۋدىڭ ءتارتىبى وزگەرتىلدى. ەندى كوشەگە اتاۋ جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ شەشىمىمەن بەرىلە سالمايدى. ۇسىنىلعان اتاۋ ۇكىمەت جانىنداعى ونوماستيكا كوميسسياسى قاراپ, ماقۇلداعان جاع­دايدا عانا بەرىلەدى نەمەسە وزگەرتىلەدى. وسىنداي تالاپتان كەيىن ونوماستيكالىق اتاۋ­لارداعى بەيبەرەكەتتىك جويىلۋى ءتيىس.

ەلباسى وشىرگەن «ءورت»

وسى جازدا ءبىراز داۋ تۋدىرىپ بارىپ قا­بىل­دانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەي­نەت­اقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» زاڭ وسى ماسەلەنى رەتتەيدى. زاڭ قابىلدانباي تۇر­عاندا حالىقتىڭ ەداۋىر بولىگى ايەلدەردىڭ زەي­نەتكەرلىككە شىعۋ جاسى ەر ادامدارمەن تەڭەس­تىرىلگەنىنە نارازى بولاتىن. ەلباسىنىڭ ءوزى ارالاسىپ, مالىمدەمە جاساعاننان كەيىن تۇتانىپ بارا جاتقان ءورت ءوشتى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءبارىن ءوز ورنىنا قويدى. ياعني, الداعى 4,5 جىل كولەمىندە ايەلدەر بۇرىنعىداي 58 جاسىندا زەينەتكەرلىككە شىعا بەرەدى. تەك 2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قانا وعان جارتى جىل قوسىلادى. ءسويتىپ ءار جىل سايىن جارتى جىلدان قوسىلىپ وتىرىپ, 2027 جىلى عانا ايەل­دەر زەينەتكەرلىككە 63 جاسىندا شىعا باس­تايدى. سونداي-اق, وسى زاڭ بىرىڭعاي زەينەتاقى جيناقتاۋشى قورىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بەردى.

كوپتەن بەرگى كۇرمەۋدىڭ شەشىمدەرى

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى زەينەت­اقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» زاڭى سەكىلدى پارلامەنتتىڭ V شاقىرىلىم دەپۋتات­تارى تاعى بىرنەشە جاڭا زاڭداردىڭ قابىل­دانۋىنا مۇرىندىق بولدى. اتاپ ايتاتىن بولساق, «قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەم­لەكەت­تىك شەكاراسى تۋرالى», «جەكە باستى كۋالان­دىرا­تىن قۇجاتتار تۋرالى», «قازاقستان رەسپۋب­لي­كاسىنىڭ ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى تۋرالى» سىندى زاڭدار كوپتەن بەرگى كۇرمەۋلى ءما­سەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن شەشەرى انىق.
ەلىمىزدە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرىمەن قاتار اۋعان سوعىسىنىڭ جانە چەرنوبىل اردا­گەرلەرى بار. ال وسى كەيىنگى اتالعانداردىڭ ستاتۋسى ايقىندالماعان. ولاردىڭ ستاتۋسىن پارلامەنتتە ءبىراز جىل قابىلدانباي جاتىپ قالعان«ارداگەرلەر تۋرالى» زاڭ ايقىندايدى دەپ ەستيمىز. كىم بىلەدى, V شاقىرىلىم دەپۋتاتتارى مۇنى بىرجاقتى قىلار.

امانعالي قالجانوۆ