ەل زاڭناماسىندا نە وزگەرەدى؟

2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ەل زاڭناماسىندا بىرقاتار ماڭىزدى وزگەرىس كۇشىنە ەنەدى. ولاردىڭ قاتارىندا زەينەتاقىنىڭ جانە بالا كۇتىمى ءۇشىن جاردەماقىنىڭ كوبەيۋى, ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىنىڭ جانە كۇنكورىس مينيمۋمىنىڭ ۇلعايۋى, ايەلدەردىڭ 61 جاستان باستاپ زەينەتكە شىعۋى, جاستار جاس شەگىنىڭ 35 جاسقا دەيىن ۇزارتىلۋى, مىندەتتى دەكلاراتسيانىڭ تاپسىرىلۋى, قارىزىن تولەي الماي جۇرگەندەردىڭ ءوزىن بانكروت دەپ جاريا­لاۋى, شەتەلدىك كولىكتەردى تىركەۋ جانە تاعى باسقا وزگەرىستەر بار. وسىعان وراي, «Astana aqshamy» گازەتى ەل زانڭاماسىنداعى ەلەۋلى وزگەرىستەرگە قىسقاشا شولۋ دايىندادى.

پرەزيدەنت تاپسىردى, ۇكىمەت ورىندادى

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-­جومارت توقاەۆ 2022 جىلى جەلتوقساندا قول قويعان «2023-2025 جىلدارعا ارنالعان رەس­پۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى» زاڭعا سايكەس, 2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان ەلىمىزدەگى ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرى بۇرىنعى 60 مىڭ تەڭگەدەن 70 مىڭ تەڭگەگە ءوستى. ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىن كوبەيتۋدى ەل پرەزيدەنتى قىركۇيەك ايىنداعى حالىققا جولداۋىندا تاپسىرعان بولاتىن.

سونداي-اق ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتىڭ (اەك) مولشەرى 3450 تەڭگەگە دەيىن ۇلعايدى. اەك جاردەم­اقى, ايىپپۇل, سالىق جانە باسقا دا تولەمدەردى ەسەپتەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. اەك-ءتىڭ مولشەرى وسسە, جاردەماقىلار مەن ايىپپۇلدار دا كوبەيەدى دەگەن ءسوز. بازالىق الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ مولشەرىن ەسەپتەۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ەڭ تومەنگى كۇنكورىس كولەمى 40567 تەڭگەگە ءوستى. 2023 جىلعى 1 قاڭتاردان ەڭ تومەنگى مەملەكەتتىك بازالىق زەينەتاقى 24341 تەڭگەنى, ەڭ تومەنگى ىنتىماقتى زەينەتاقى 53076 تەڭگەنى قۇرايدى. جالپى العاندا, جاڭا جىلدىڭ باسىنان زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ كولەمى 10,5 پايىزعا ارتتى.

زاڭنامامىزداعى جاڭالىق­تىڭ ءبىرى – جاڭا جىلدان باستاپ ەلىمىزدە ايەلدەردىڭ زەينەت جاسى كوتەرىلمەيدى. 2028 جىلعا دە­يىن ايەلدەر 61 جاستا زەينەتكە شىعادى. 2018 جىلدان بەرى ايەل­دەردىڭ زەينەت جاسى جارتى جىلعا كوتەرىلىپ كەلگەنىن بىلەمىز. مەملەكەت باسشىسى ايەلدەردىڭ, قوعامنىڭ وتىنىشىنە قۇلاق اسىپ, 2028 جىلعا دەيىن 61 جاستى بەلگىلەدى.

انالار مەن كوپبالالى وتباسىلارعا بەرىلەتىن الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ مولشەرى وزگەردى. بالا تۋعاندا تولەنەتىن جاردەم­اقشانى جۇمىس ىستەيتىن جانە جۇمىسسىز انالار الادى. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ءبىرىنشى, ەكىنشى جانە ءۇشىنشى بالا تۋعاندا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن تولەنەتىن ءبىر رەتتىك جاردەماقى 2023 جىلى 1 قاڭتاردان باستاپ 131100 تەڭگەنى قۇرايدى, ال ءتورتىنشى بالا تۋعاندا 201350 تەڭگە تولەنەدى.

1 قاڭتاردان باستاپ بالا كۇتىمىنە قاتىستى بەرىلەتىن جاردەماقى كولەمى دە ۇلعايدى. 2023 جىلى بالا تۋعان ايەلدەر ونى بالاسى 1,5 جاسقا تولعانشا الىپ تۇرادى. ءبىرىنشى بالاعا بەرىلەتىن كومەك قاراجات كولەمى 19872 تەڭگەنى, ەكىنشى بالاعا 23495 تەڭگەنى, ءۇشىنشى بالاعا 27083 تەڭگەنى, ءتورتىنشى جانە ودان كوپ بالاعا 30705 تەڭگەنى قۇرايدى. دەكرەتكە دەيىن جۇمىس ىستەگەن ايەلدەردىڭ بالا كۇتىمىنە بايلانىستى الاتىن اي سايىنعى الەۋمەتتىك تولەمى بولەك ەسەپتەلەدى. ونىڭ مولشەرى بالا تۋعانعا دەيىن سوڭعى ەكى جىلداعى ورتاشا ايلىق تابىستىڭ 40 پايىزىن قۇرايدى.

جاڭا جىلدان باستاپ كوپبالالى: ءتورت جانە ودان كوپ بالاسى بار انالارعا بەرىلەتىن جاردەماقىلاردىڭ كولەمى ءوستى. ءتورت بالاعا تولەنەتىن كومەك اقشانىڭ مولشەرى – 55304 تەڭگە, بەس بالاعا – 69138 تەڭگە, التى بالاعا – 82973 تەڭگە, جەتى بالاعا – 96807 تەڭگە, سەگىز بالاعا 110400 تەڭگە بولىپ وزگەردى.

بۇدان بولەك, سەگىز بالادان كوپ بالانى ءوسىرىپ وتىرعان وتباسىعا ءار بالاسى ءۇشىن 4 اەك (13800 تەڭگە) كولەمىندە كومەك قاراجات بەرىلەدى. 1 قاڭتاردان باستاپ ەڭ تومەنگى كۇنكورىس كولەمىنىڭ (40567 تەڭگە بولدى) وزگەرۋىنە بايلانىستى مۇگەدەكتىگىنە وراي تولەنەتىن مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك جاردەماقىنىڭ مولشەرى 8,5 پايىزعا ءوستى.

قانداي زاڭدار كۇشىنە ەنەدى؟

بىلتىر پارلامەنت قابىلداعان بىرقاتار زاڭ 2023 جىلى 1 قاڭتاردان باستاپ كۇشىنە ەنەدى. ولاردىڭ اراسىندا سالىق كودەكسى, الەۋمەتتىك كودەكس, «كونستيتۋتسيالىق سوت تۋرالى», «ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل تۋرالى», «جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى» جانە باسقا دا زاڭدار بار.

1 قاڭتاردان باستاپ كونستيتۋتسيالىق cوت قۇرىلادى. وتكەن جىلى جازدا وتكەن رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە پرەزيدەنت وسىنداي زاڭعا قول قويدى. بۇدان بىلاي قازاقستاندىقتار كونستيتۋتسيالىق سوتقا تىكەلەي جۇگىنىپ, ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاي الادى. بۇل رەتتە ازاماتتارمەن بىردەي قۇقىق باس پروكۋرورعا جانە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلگە بەرىلەدى. باس پروكۋروردىڭ قۇقىق قورعاۋ قىزمەتى كۇشەيتىلدى. بۇرىن بۇل سۋبەكتىلەردىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جۇگىنۋگە قۇقىعى جوق بولاتىن. كونستيتۋتسيالىق سوتتا وتىنىشتەردى قاراۋ ءراسىمى جالپى سوتتارداعى ءىس جۇرگىزۋ تارتىبىنەن تۇبەگەيلى ەرەكشەلەنەدى. بىرىنشىدەن, كونستيتۋتسيالىق سوت اپپاراتى وتىنىشتەردى الدىن الا قارايدى. ەكىنشىدەن, كونستيتۋتسيالىق ءىس جۇرگىزۋگە ءوتىنىش قابىلدانادى. ۇشىنشىدەن, كونستيتۋتسيالىق سوت وتىرىسىندا ءوتىنىشتى قاراۋ ءۇشىن ماتەريالدار دايىندالادى. تورتىنشىدەن, ءوتىنىشتى قاراۋ بويىنشا وتىرىس وتكىزىلەدى. ال سوڭعى كەزەڭدە ءوتىنىش بويىنشا تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلدانادى.

2023 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ «جەكە تۇلعالاردى وڭالتۋ جانە ولاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى» زاڭ كۇشىنە ەندى. بۇل قۇجات بەلشەسىنەن باتقان قارىزىن قايتارا الماي جۇرگەندەرگە ارنالعان. زاڭ بويىنشا بانكروتتىق پروتسەدۋراسىنىڭ ءۇش ءتۇرى كوزدەلگەن: سوتتان تىس بانكروتتىق, سوت ارقىلى بانكروتتىق جانە تولەم قابىلەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ.

سوتتان تىس بانكروتتىقتىڭ شارتتارى:

* بەرەشەك 4,9 ملن تەڭگەدەن (1600 اەك) اسپاۋى كەرەك;

* رەسمي كىرىس بولماۋى شارت;

* مۇلىك بولماۋعا ءتيىس;

* قارىز بويىنشا بانكپەن ءتيىستى راسىمدەردى جۇرگىزۋى قاجەت.

وسى ساناتتاعى ازاماتتار سوتقا جۇگىنبەي, ءوزىن بانكروت دەپ جاريالاي الادى.

ال سوت ارقىلى بانكروتتىق قارىز سوماسى 4,9 ملن تەڭگەدەن اسقان جاعدايدا قولدانىلادى. بۇل ءراسىم بارىسىندا بورىشكەردىڭ مۇلكى ساتىلادى. تۇسكەن قاراجات بەلگىلەنگەن كەزەكپەن كرەديتورلار الدىنداعى بەرەشەكتى وتەۋگە جۇمسالادى. ەگەر جالعىز تۇرعىن ءۇي كەپىل زاتى بولسا, وندا كرەديتور ونى سوتتىڭ بانكروتتىق ءراسىمى كەزىندە الۋعا قۇقىلى. ءۇشىنشى ءراسىم – تولەم قابىلەتىن قالپىنا كەلتىرۋ. بۇل پروتسەدۋرا تۇراقتى تابىس بولعان جاعدايدا, قارىزدى (5 جىلعا دەيىن) سوت تارتىبىمەن ءبولىپ تولەۋ جوسپارىن قاراس­تىرادى. ساۋىقتىرۋ جوسپارى قارجى مەنەدجەرىمەن بىرلەسىپ ازىرلەنىپ, سوتپەن بەكىتىلەدى. بۇل پروتسەدۋرانىڭ ارتىقشىلىعى – ازامات «بانكروت» دەگەن مارتەبە المايدى, سوندىقتان بانكروت ءۇشىن كوزدەلگەن سالدار وعان قولدانىلمايدى. ۇكىمەت پەن پارلامەنتتە جەكە ادامداردى بانكروت دەپ جاريالاۋ كەزىندە جالعىز باسپانانى قالدىرۋ ماسەلەسى تاعى تالقىلانادى. 2022 جىلعى 1 قازانداعى جاعداي بويىنشا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر, ميكروقارجى ۇيىمدارى مەن كوللەكتورلىق اگەنتتىكتەر الدىندا 7,8 ملن ادام 14,3 ترلن تەڭگەدەن استام سوماعا قارىز بولعان.

2023 جىلعى 1 قاڭتاردان باس­تاپ ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن جالاقىدان بىرىڭعاي تولەم ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. ناتيجەسىندە سالىق جۇكتەمەسى كەلەسى جىلى 33 پايىزدان 20 پايىزعا دەيىن تومەندەيدى. سونداي-اق ون­لاين پلاتفورمالاردىڭ كومەگىمەن (ياندەكس.تاكسي جانە تاعى باسقا) جۇمىسپەن قامتىلعان ازاماتتار ءۇشىن ارنايى سالىق رەجيمى ەنگىزىلەدى. بۇدان بولەك, شاعىن بيزنەستى تەكسەرۋگە موراتوري تاعى ءبىر جىلعا – 2023 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ۇزارتىلادى. بىراق كاسىپكەرلىك كودەكسكە سايكەس جۇرگىزىلەتىن جوسپاردان تىس تەكسەرۋلەر قالا بەرەدى.

1 قاڭتاردان باستاپ ەلىمىزگە 2022 جىلعى 1 قىركۇيەككە دەيىن اكەلىنگەن شەتەلدىك, سونىڭ ىشىندە ءرولى وڭ جاقتا ورنالاسقان اۆتوكولىكتەر زاڭداستىرىلادى. پارلامەنت قابىلداعان زاڭ بويىنشا ولاردىڭ يەلەرى باستاپقى تىركەۋ ءۇشىن 200 مىڭ تەڭگە الىم تولەۋى قاجەت. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى زاڭداستىرۋدى التى اي ىشىندە جۇرگىزەدى. تىركەلەتىن اۆتوكولىكتەرگە ءۇش نەگىزگى تالاپ قويىلادى: اۆتوكولىك ىزدەۋدە بولماۋى كەرەك, كەدەندىك تازارتۋدان ءوتۋى قاجەت جانە ەلگە 2022 جىلعى 1 قىركۇيەككە دەيىن اكەلىنگەن بولۋى شارت. جاسىنا جانە ەكولوگيالىق كلاسىنا ەشقانداي تالاپ قويىل­مايدى. كولىكتىڭ ەل اۋماعىنا كىرگىزىلگەن كۇنى ۇقك شەكارا قىزمەتىنىڭ نەمەسە مەملەكەتتىك كىرىستەر ورگاندارىنىڭ دەرەكتەر بازاسى ارقىلى انىقتالادى. بۇگىندە ول پروتسەسس تولىعىمەن اۆتوماتتاندىرىلعان. تىركەۋ اياقتالعاننان كەيىن اۆتوكولىك يەسىنە قازاقستاندىق تەحپاسپورت پەن مەملەكەتتىك ءنومىر بەرىلەدى. قازىر قازاقستاندا زاڭداستىرۋعا جاتاتىن اۆتوكولىكتەردىڭ جالپى سانى 300 مىڭنان اسادى. سونىڭ ىشىندە ءرولى وڭ جاقتا ورنالاسقان 20 مىڭنان اسا كولىك بار.

اۋىلعا ايتارلىقتاي قامقورلىق

بيىل اۋىل حالقىنا بيزنەستى دامىتۋعا 2,5 پايىزبەن نەسيە بەرىلەدى. سىياقىنىڭ جىلدىق مولشەرلەمەسى – 2,5 پايىز, مەرزىمى 7 جىلدان اسپايدى, كەپىلمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. نەسيەنىڭ ەڭ جوعارى سوماسى – 2,5 مىڭ اەك نەمەسە شامامەن 7,9 ملن تەڭگە, ءىرى كووپەراتسيانى دامىتۋ ءۇشىن – 8 مىڭ اەك نەمەسە شامامەن 25,4 ملن تەڭگە. العاشقى شاعىن نەسيەلەر 2023 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىنىڭ سوڭىندا بەرىلە باستايدى. 2023 جىلى جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 11 مىڭنان استام شاعىن نەسيە بەرۋ جوسپارىمەن 52,4 ملرد تەڭگە ءبولۋ كوزدەلگەن.

پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن ازىرلەنىپ جاتقان 2023-2027 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماعا سايكەس, اۋىل تۇرعىندارىنا كووپەراتسيانى دامىتۋ ءۇشىن جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرۋ كوزدەلىپ وتىر. وسى ماقساتقا, پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنا سايكەس, 1 ترلن تەڭگە باعىتتالادى. بۇل قاراجات كووپەراتيۆتىك كاسىپكەرلىككە, بارلىق جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردى تارتۋعا, ولاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن ليزينگكە الۋىنا, ميكرونەسيەلەرگە قول جەتكىزۋگە جاعداي جاسايدى.

2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ بالاباقشا تاربيەشى­لەرى­نىڭ, مەكتەپ پەن كوللەدج مۇ­عالىمدەرىنىڭ, سونداي-اق قوسىم­شا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ماماندارىنىڭ جالاقىسى تاعى 25 پايىزعا وسەدى. 2023 جىلى دارىگەرلەردىڭ جالاقىسى 561 مىڭ تەڭگەگە دەيىن, ال مەدبيكەلەردىكى 249 مىڭ تەڭگەگە دەيىن وسەدى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. 2023 جىلدان باستاپ ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ ەڭ تومەن جالاقىسى 180 مىڭ تەڭگە بولادى.