بۇگىندە ەلىمىزدە قىتاي مەديتسيناسى دامىپ كەلەدى. ءداستۇرلى ەم-دومنان بولەك, ءارتۇرلى سىرقات تۇرلەرىن ينەمەن ەمدەۋ – كوپتەگەن دەرتكە داۋا. جارقىن ەسبەرۇلى – ەمدەۋدىڭ وسى ءادىسى ارقىلى تالاي جاننىڭ ءتانىن ەمدەپ جازعان ازامات. ول استانا قالاسى №6 ەمحانانىڭ ءبىر بولمەسىندە سىرقاتتاردى قابىلدايدى. قىتاي مەديتسيناسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن دارىگەرمەن ينەمەن ەمدەۋدىڭ قىر-سىرى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
الەمنىڭ 56 ەلىندە ەم جاساۋعا رۇقساتى بار
– جارقىن ەسبەرۇلى, ءسىز اتامەكەنگە قونىس اۋدارعان قانداس باۋىرلاردىڭ ءبىرىسىز, تۋعان توپىراققا نە جەتەلەپ اكەلدى ءسىزدى؟
– وزگە قانداستارىمىز سەكىلدى مەن دە تۋعان جۇرتىما ورالىپ, ەلگە پايدامدى تيگىزگىم كەلدى. مەنىڭ دۇنيەجۇزىنىڭ 56 ەلىندە ەم جاساۋعا رۇقسات قۇجاتىم بار (سەرتيفيكات), بىراق مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولماسا, ونىڭ قۇنى, سەنىڭ ءبىلىمىڭ كوك تيىن دەر ەدىم… جاسىراتىنى جوق, مەن قىتاي ەلىندە ءدال قازىرگىدەي مۇمكىندىككە قول جەتكىزە الماس ەدىم دەپ ويلايمىن. بۇگىندە پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەڭبەك ەتكەن جانعا كەڭ مۇمكىندىك اشىپ بەردى. جەرگىلىكتى اكىمدىك تە ماعان قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. «الماقتىڭ دا سالماعى بار» دەگەندەي, جان-جاقتى قولداۋ كورىپ جاتقاندا, نەگە بىلگەنىڭدى ورتاعا سالىپ, ەلىڭ ءۇشىن قىزمەت ەتپەسكە؟ ءار قازاق ازاماتىنا جاردەمىمىز ءتيىپ جاتسا, دارىگەرگە بۇدان ارتىق باقىت بار ما؟!
– جالپى, قىتاي مەديتسيناسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىڭىز قالاي پايدا بولدى؟
– مەن قىتايدىڭ قازاقتار كوپ مەكەندەيتىن ىلە اۋدانىندا دۇنيەگە كەلدىم. سول ىلەدە ورتا مەكتەپتى ويداعىداي اياقتاپ, وقۋىمدى پەكين قالاسىنداعى حالىقارالىق مەملەكەتتىك مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جالعاستىردىم. قىتايداعى مەديتسينالىق ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىندا ينەمەن ەمدەۋ ءادىسى تۋرالى جالپى ماعلۇمات بەرىلەدى. ال مەن تىكەلەي اتاقتى شىعىس مەديتسيناسىنىڭ, سونىڭ ىشىندە, ينەمەن ەمدەۋ ءتاسىلىنىڭ «جىلىگىن شاعىپ, مايىن ىشكەن» جونجي پين ۇستازدىڭ الدىن كورىپ, ءتالىم الدىم. ەڭبەك جولىمدى دا وسى ۇستازىمنىڭ قول استىندا باستادىم. قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ ۇستازىمنان ساباق الىپ, مول تاجىريبە جينادىم. ءالى كۇنگە دەيىن كەيبىر ناۋقاستاردىڭ اۋرۋىن انىقتاۋ كەزىندە سول ۇستازىمنان اقىل-كەڭەس الىپ وتىرامىن. بۇل سالا ءومىر بويى وقۋدى, ىزدەنۋدى تالاپ ەتەدى. ال وسى سالانى تاڭداۋىما بىردەن ءبىر سەبەپشى – ءوزىمنىڭ اتا-انام. اكەم دە ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن وسى سالادا قىزمەت اتقارىپ كەتتى. «الما الما اعاشىنان الىسقا تۇسپەسە» كەرەك. قازىرگى كۇنى وسى جولدى تاڭداعانىما ەش وكىنبەيمىن. جۇرتقا ازدى-كوپتى كومەگىم ءتيىپ جاتقانى – مەن ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش.
ينەمەن جۇزدەي اۋرۋدى ەمدەۋگە بولادى
– ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان ينەمەن ەمدەۋ ءتاسىلىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى جونىندە دە ايتا كەتسەڭىز؟
– ينەمەن ەمدەۋ ءادىسى قىتايدا قاي كەزەڭدە پايدا بولعانىن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. الايدا, ەرتە كەزدە تاستى ۇيكەۋ ارقىلى ەمدەۋ ادىستەرى بولدى دەگەن دەرەكتەر بار. ال ينەمەن ەمدەۋ ءتاسىلى 2000-3000 جىل بۇرىن پايدا بولدى دەگەن بولجامدار ايتىلادى. ول كەزدەرى ادامدار تەمىر, بولات ينەلەر ارقىلى ەم السا, كەيىن كۇمىس, مىس, التىن ينەلەردى پايدالانعان. بۇل ەمدەۋ ءادىسىنىڭ نەگىزگى وتانى – قىتاي. ءبىر قىزىعى, ينەمەن ەمدەۋ ءادىسى كوپ شىعىندى قاجەت ەتپەيدى. ماسەلەن, ارنايى قۇرىلعىسىز, ەشبىر وتاسىز ىسكە اسىرىلاتىن ەم-دوم ءتۇرى بولعاندىقتان وتە ءتيىمدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 600 جىلدارى كورەيا, جاپونيا ەلدەرى اتالمىش ءادىستى مەڭگەرسە, ينەمەن ەمدەۋ ءحVى عاسىردا ەۋروپاعا تارالدى. قازىر ينەمەن ەمدەۋ ءادىسى الەمنىڭ 120 ەلىندە تارالدى. نەگىزىنەن, بۇل ادىسپەن 400-دەن استام دەرتتى ەمدەۋگە بولادى. مەن ەمدى باستاماس بۇرىن, الدىما كەلگەن ناۋقاسقا ارنايى اپپاراتتىڭ كومەگىمەن تامىر ءلۇپىلى ارقىلى دياگنوز قويامىن. ياعني ادامنىڭ بويىندا 12 جۇپ مۇشە بولادى دەسەك, وسى 12 ارنانىڭ بويىمەن وتەتىن 34 ەمدىك نۇكتە بار. ارقايسىسىنىڭ ورنى بولەك. سول نۇكتەلەردى ءدال تاۋىپ ينە سالسا, ادامنىڭ بويىنداعى تەپە-تەڭدىك قالپىنا كەلەدى. وسىلايشا, اعزا ساۋىعادى. ينەمەن ەمدەۋدىڭ ماقساتى دا – وسى.
– ءسىزدىڭ ورتالىققا كەلۋشىلەر, نەگىزىنەن, قانداي دەرتپەن كەلەدى؟ جالپى, قانداي اۋرۋلاردى كوبىرەك ەمدەيسىزدەر؟
– نەگىزگى ماماندىعىم – جالپى ەمدەۋشى دارىگەر. ءبىزدىڭ ورتالىققا كەلەتىندەردىڭ كوبى – نەرۆ جۇيەسى اۋرۋىنا شالدىققاندار. نەگىزىنەن, باس, ومىرتقا, مويىن اۋرۋلارى, بەت نەۆرولوگياسى, قابىرعا ارالىق نەۆرولوگيا سياقتى دەرت تۇرلەرىن ەمدەيمىز. ءتىپتى ينسۋلت الىپ, سال بولىپ قالعان ادامداردىڭ دا دەرتىنەن ايىعۋىنا كومەكتەسەمىز. ۇزاق ۋاقىت بالا كوتەرە الماي جۇرگەن ايەلدەردى دە ەمدەيمىز. سونداي-اق, قازىر ورتالىققا كەلىپ ەمدەلەتىن ناۋقاستاردىڭ اراسىندا كىشكەنتاي بۇلدىرشىندەر دە بار. جوعارىدا ايتقانىمداي, 400-گە جۋىق اۋرۋ تۇرلەرىن ەمدەۋگە بولادى. بىزگە كەلىپ قارالعان ناۋقاستاردىڭ 70-80 پايىزى دەرتىنە داۋا تاۋىپ, العىستارىن ايتىپ كەتىپ جاتادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت, قازىر ەكى ادامنىڭ ءبىرى وستەوحوندروزبەن اۋىرادى. بىراق ەمدەلگەننەن گورى اۋرۋدىڭ الدىن العان جاقسى. مەن ينە سالۋمەن قاتار, تابيعي وسىمدىكتەردەن جاسالعان ءشوپ دارىلەرمەن دە ەمدەيمىن, ناۋقاستىڭ دەرتىنىڭ دەڭگەيىنە قاراي كەشەندى ەم-دوم تاعايىندايمىن.
پايدا مەن زيان
– ينە قابىلداۋدىڭ قارسى كورسەتكىشتەرى مەن زيانى بار ما؟ قانداي جاعدايدا ينەمەن ەمدەۋ ءادىسىن قولدانباعان دۇرىس؟
– ارينە, كەز كەلگەن ەمدەۋ ءادىسىنىڭ زيانى مەن پايداسى قاتار جۇرەدى. ينەمەن ەمدەۋدىڭ زياندى تۇستارى دا بار. بىراق وتە از. ماسەلەن, قان وبىرى اۋرۋىنا شالدىققان ادامعا, دەنە قىزۋى كوتەرىلگەن جانە جۇكتى ايەلدەرگە ينە قويماعان ابزال. جالپى, ادام دەنەسىندە ينە قوياتىن ارنايى ورىندارى بولادى. ياعني, قول مەن اياقتىڭ تەرىسى قالىڭ بولعاندىقتان, ينە قويۋ – قاۋىپسىز, بىراق تەرىسى جۇقالتاڭ تۇستارعا اناتوميانى تەرەڭ مەڭگەرگەن ادام عانا ينە قويا المايدى. باۋىر, بۇيرەك تۇسىنا ينە قويار كەزدە ينەنى قانشالىقتى تەرەڭدىكتە سالۋ كەرەكتىگىن دە وتە جاقسى مەڭگەرۋ كەرەك. بۇيرەك پەن باۋىرعا نەمەسە كەۋدە تۇسقا ينەنى تەرەڭىرەك باتىرىپ جىبەرسە, اعزاعا زيانى تيەدى, ياعني اتالعان اعزالاردى تەسىپ الۋ قاۋپى بار. سونداي-اق, مويىن تۇسىنداعى ارنايى نۇكتەلەرگە دە ينەنى تەرەڭ سالۋعا بولمايدى. ويتكەنى مويىننىڭ كەيبىر قاۋىپتى تۇستارىنا ينە سالسا, ادام ءولىپ كەتۋى مۇمكىن. كەيبىر ىسىك اۋرۋلارىنا شالدىققان ادامدارعا وتا قاجەت بولسا, ينەمەن ەمدەۋدىڭ كەرەگى جوق. تىم اسقىنىپ كەتكەن اۋرۋلاردىڭ سەبەبىمەن الدىمەن كۇرەسۋ كەرەك. ەگەر وزگە مەديتسينالىق ءتاسىل قاجەت بولسا, وندا ينەمەن ەمدەۋ كەيىنگە شەگەرىلەدى. بۇل تۋرالى ناۋقاسقا ءتۇسىندىرىپ, كادىمگى ءداستۇرلى ەمدەۋگە بارۋ قاجەتتىگىن ايتامىز. ويتكەنى ينەمەن ەمدەۋ – تابىس تابۋدىڭ كوزى ەمەس, ادامدى ساۋىقتىرۋدىڭ ءتاسىلى.
جالپى, بۇل ءادىس كەشەندى ەمدەۋ شارالارىنىڭ ءبىر بولىگى عانا. ينەدەن بولەك, جوعارىدا ايتقانىمداي, كەشەندى ەمدەۋ شارالارىنا ماسساج, كەي كەزدە دارىلىك شوپتەردى دە پايدالانامىز. قىتاي مەديتسيناسىن زەرتتەگەندىكتەن, ءدال سول ەلدە پايدالانىلاتىن شوپتەردەن جاسالاتىن ءدارى-دارمەكتەردى قولدانامىز.
– قازىر ينەمەن ەمدەيتىن ورتالىقتار استانادا وتە كوپ. ولاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى قانداي؟
– ءيا, قازىر مۇنداي ورتالىقتار كوپتەپ اشىلىپ جاتىر. بىزگە سانىنان گورى ساپا بولسا ەكەن دەيمىز. نەگىزىنەن, ينە سالاتىن مامان مەديتسينانى جان-جاقتى مەڭگەرگەنى دۇرىس. ال ءوزىنىڭ ءبىلىمى مەن ىلىمىنە سەنىمدى ادامدارعا ەشكىم شەكتەۋ قويىپ وتىرعان جوق. قازىر ينەمەن ەمدەۋ ءتاسىلىن مەڭگەرگەن ءدارىگەرلەر ارنايى ەمتيحان تاپسىرىپ, ەم-دوم شارالارىن ءجۇرگىزۋگە رۇقسات بەرەتىن ارنايى سەرتيفيكات الادى. اتالمىش قۇجاتسىز ينەمەن ەمدەۋ ءادىسىن جۇرگىزۋگە بولمايدى.
– ءسىز – جەكە كاسىپكەرسىز. كىرىسىڭىز شىعىنىڭىزدى وتەي مە؟ كەشەندى ەم قابىلداۋ قۇنى قانشا تۇرادى؟
– مەن ءۇشىن ەڭ نەگىزگى پايدا – الدىما كەلىپ ەمدەلگەن ناۋقاستىڭ اياعىنان تۇرىپ, ەمدەلىپ كەتكەنى. ال اقشا-قاراجاتقا كەلەتىن بولساق, بۇيىرعانى بولادى. ءبىز ينەلەردى, ءشوپ دارىلەردى قىتايدان تاپسىرىسپەن الدىرتامىز. جولداعى كەدەرگىلەر بار, كوك قاعازدىڭ قىمباتتاۋى – ءبارى وڭاي ەمەس. دەگەنمەن دە, ءبىزدىڭ باعامىزدى ەمدەلۋشىلەردىڭ قالتاسى كوتەرەدى دەپ ويلايمىن.
قىمبات توقتامۇرات
