قازاقتا جىلدى ون ەكى مۇشەل بويىنشا اتاۋ كەڭ ەتەك العان. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندە «كۇلتەگىن قوي جىلىنىڭ ون جەتىسى كۇنى ۇشتى» دەپ جازىلعانىن ەسكەرسەك, ون ەكى مۇشەل بويىنشا جىل ساناۋ قازاق حالقىنا سوناۋ كوك تۇرىك زامانىنان, ءتىپتى ودان دا ءارى داۋىرلەردەن جالعاسىپ كەلەدى.
قازاقتىڭ قازىرگى اي اتتارى مەن امال اتتارى ءوزارا ارالاسىپ, وزگە تىلدەن ەنگەن اي اتتارىمەن دە كىرىگىپ كەتتى. ماسەلەن, قازاقتار بۇرىن ەجەلگى حالىق كۇنتىزبەسىندە قىركۇيەك ايىن ميزان, قازان ايىن جەلدى, قاراشانى ءۇشتىڭ ايى, جەلتوقساندى توقسان دەپ اتاسا, قالعان ايلار ءبىردىڭ ايى, اقپان, توقپان, كوكەك دەپ جالعاسقان. سول كوكەك ايى قازىرگى قازاق تىلىندە اراب تىلىنەن ەنگەن ءساۋىر سوزىمەن الماسسا, اراب تىلىندە شىلدە ايى نەمەسە شىلىڭگىر ىستىق دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن تامىز ءسوزى سارشانىڭ (كەيدە سارشا تامىز دەپ تە قولدانادى) ورنىن باستى.
«قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» توقپان سوزىنە ناۋرىز دەپ انىقتاما بەرىلىپ, ءبىر جىلداعى اي ەسەبى رەتىندە وتامالى (ماۋسىم), سارشا, تامىز, قىركۇيەك, جەلدى (قازان), قاراشا, توقسان (جەلتوقسان), قاڭتار, اقپان, توقپان (ناۋرىز, ەكىاعايىندى), كوكەك ء(ساۋىر), مامىر دەپ انىقتاما بەرگەن.
حIII عاسىرداعى تۇرiك حالىقتارىنداعى اي اتتارىن فرانتسۋز عالىمى لۋي بازەن بىلاي ءتىزىپتى: حۋبي (ۇلەس), ۋلارۋ (ۇلار), كوكەگۋ (كوكەك), بۋگۋ (بۇعى), قوشا (قوشقار), ءوۇجين (بابiسەك), ەۋري (ۇيا باسار), قۇلان جۋدا (جۇت), ەكۇ بوران ايى (ۇلكەن بوران).
دەمەك, قازىر ءبىز ءساۋىر دەپ اتاپ جۇرگەن اپرەل ايىن قازاق بۇرىن كوكەك ايى دەپ اتاعان. بۇل اتاۋ شوقان ءۋاليحانوۆ پەن گ.ءپوتانيننىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. قازاق حالقىنىڭ كۇنتىزبەسىن زەرتتەگەن ورىس عالىمى ب.كۋفتين ايدىڭ كوكەك اتاۋىن كوك-كوك دەگەن سوزبەن بايلانىستىرىپ قاراعان, ياعني كوكەك ءسوزى «كوك ءالى كوك», «ءوسىپ جەتىلمەگەن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەپ جورامال جاسايدى. بۇل عىلىمي جورامالدىڭ نەگىزى بار, سەبەبى تىلىمىزدە «كوكەك ايى – كوك ىشەك, مامىر ايى – ماي ىشەك» دەگەن ءتامسىل بار. كوكەك ايىندا جەر كوكتەپ, مال كوككە تويعانىن مەڭزەگەنى. كەرەك دەسەڭىز, بۇل ايدىڭ اتىن جىل قۇسى – كوكەكتىڭ شاقىرۋىمەن بايلانىستىرۋعا دا بولادى. سەبەبى ءساۋىر – ءتورتىنشى ايدىڭ ارابشا اتاۋى. جىلدىڭ بۇل مەزگىلىندە مال تولدەپ, جەر بۋسانىپ, قىتىمىر قىستىڭ قيىنشىلىعى ۇمىتىلىپ, جان-جانۋار جادىراپ سالا بەرەدى. قازاقتىڭ «ءساۋىر بولماي ءتاۋىر بولماس, ءاز كەلمەي جاز كەلمەس» دەپ تامسىلدەيتىنى دە سودان. بۇل ارادا ەسكەرە كەتەتىن ءبىر جايت, ءساۋىر ءسوزى اراب تىلىندە اي اتىن بىلدىرگەنمەن, قازاق تىلىندە امال اتى جانە ءتۇن, ءتاڭسارى دەگەن ۇعىمدا قولدانىلادى (ول مەنى ساۋىردە وياتتى).
1916 جىلى ناۋرىز ايىنداعى «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن «قازاقشا اي اتتارى» دەگەن تاقىرىپپەن جازعان ماقالاسىندا حاسەنعالي زاۋزا, ءساۋىر دەپ اتالاتىن اي اتتارىنىڭ قازاقى ءداستۇرلى اتاۋى ءاز ايى, وتجاقپاس ايى اتالعانىن تىلگە الادى. مىنە, وسىلاردىڭ ءبارىن جيناقتاساق, قازاق حالقى اي اتىن بەلگىلەۋدە كوكەك, مامىر, وتجاقپاس, وتامالى سىندى 29 ءتۇرلى, ءتىپتى ودان دا كوپ اي اتىن قولدانعانىن بايقايمىز. بىراق ولاردىڭ اراسىنداعى كەيبىر اتتاردىڭ ناقتى قايسىسى ايدىڭ اتى ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ وتە قيىن, ءتىپتى جىل باسى بولاتىن ايدىڭ اتى وتامالى ما, ءاز با, كوكەك پە, اراجىگىن قازىر ەشكىم اجىراتا المايدى. قىسقاسى, كوكەك كەڭەس وداعى كەزىندە ساياسي ماقساتپەن ساۋىرگە وزگەرىپ كەتكەن. نەگە؟
ءساۋىر اراب تىلىندە «وگىز» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. جۇلدىز ايلارى بويىنشا «تورپاق شوقجۇلدىزىنىڭ» اتاۋى بولادى. قازاق تىلىنە اي اتى رەتىندە بۇل اتاۋ 90-جىلدارى قولدانىسقا ەنگەن. وسى ءبىر وزگەرىستىڭ كۋاسى بولعان بەلگىلى جۋرناليست مارات توقاشبايدىڭ مىناداي ەستەلىگى بار: «1990 جىلى 24 اپرەلدە ارنايى زاڭمەن قازاقستاندا پرەزيدەنتتىك بيلىك ەنگىزىلدى. تۋرا سول كۇنگە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ورگانى «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ العاشقى سانى جارىق كورەدى. بۇرىن «اپرەل» ءسوزى قولدانىلا بەرەتىن. كومپارتيانىڭ قىلىشىنان قام تامىپ تۇرسا دا جاڭا باسىلىمدا اي اتتارىنىڭ قازاقشا بەرىلگەنىن كوڭىلى قالاپ تۇر ەدى سول كەزدەگىلەردىڭ. الايدا ءبىر اپتاداي عانا بۇرىن ورتالىق كوميتەتتىڭ اپرەل پلەنۋمى وتكەن. ونى قالاي جازامىز دەگەن جۋرناليستەردىڭ ويى سان-ساققا جۇگىرەدى. «كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ كوكەك پلەنۋمى» دەسەڭ ىڭعايسىز. سودان گازەتتىڭ باس رەداكتورى سارباس اقتاەۆ ونىڭ جولىن تابادى. «ءساۋىر پلەنۋمى» دەيىك دەپ العاش قولدانا باستايدى. ودان سوڭ وسى تىركەستەگى «ءساۋىر» ءسوزى بىرتىندەپ بارشا باسىلىمعا اۋىسقان ەكەن. ودان كەيىن «ورتالىق كوميتەت» تە, «پلەنۋم» دا جويىلدى. بىراق قازاقشا اي اتتارىنىڭ ىشىندە كوزگە شىققان سۇيەلدەي بوپ ارابشا «ءساۋىر» ءسوزى قالىپ قويدى».
وسى تاقىرىپتى ىندەتە جازعان جۋرناليست نۇرتورە ءجۇسىپ «ايدى ايىرماعان – امالدى بىلمەيدى» دەگەن ماقالاسىندا مىناداي دەرەك كەلتىرەدى. «قازىرگى قولدانىستا جۇرگەن اي اتاۋلارىنىڭ ىشىندە ساياسي سيپاتپەن «ەنىپ» كەتكەن ءبىر اي بار. ول – ءساۋىر ايى. بۇرىنعى قازاق بۇل ايدى «كوكەك» دەپ اتاعان. وسى كوكەك قالايشا ءساۋىر بولدى؟ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە شەرحان مۇرتازانىڭ باسشىلىعىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمىز. 1990 جىل. كومپارتيا بار. «تسك»-دان شەراعاڭا ءبىر كىسى تەلەفون سوقتى. شەرحان مۇرتازا گازەتتىڭ كەزەكتى نومىرىنە «كوكەك ايى» دەپ بەلگىلەپ قويعان. رەداكتورىمىزدىڭ قاباعى تۇيىلە ءتۇستى. تەلەفوننىڭ داۋىس كۇشەيتكىشىن ىسكە قوسقان شەراعا بىزگە «تىڭداڭدار» دەگەن يشارا ءبىلدىردى.
– سوندا كوسەمىمىز لەنيننىڭ «اپرەل تەزيستەرى» دەگەنىن «كوكەك تەزيستەرى» دەيمىز بە؟ – دەدى ار جاقتاعى كىسى داۋىسىن نىعارلاپ.
– بۇل ەرتەڭ ەلدىڭ كۇلكىسىن تۋدىرادى عوي. كوكەك ەمەس, ءساۋىر بولسىن! گازەتكە سولاي كورسەتىڭىزدەر… سونىمەن, «ەگەمەننىڭ» رەتتىك كورسەتكىشىنە «ءساۋىر» دەپ جازىلدى. بۇدان كەيىن قانشا ۋاقىت وتسە دە, بۇل اتاۋ وزگەرىسكە تۇسكەن جوق, – دەدى ول.
قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ حاتشىسى بولىپ تۇرعان ۋاعىندا وزبەكالى جانىبەكوۆ: «سوندا لەنيننىڭ «اپرەل تەزيستەرىن» – «كوكەك تەزيستەرى» دەيمىز بە؟» دەگەن ءۋاجدى العا تارتىپ, «كوكەك» اتاۋىن ىسىرعان دا, تاستاعان».
دەگەنمەن كوپشىلىك بابالاردىڭ «ءساۋىر بولماي, ءتاۋىر بولمايدى» دەگەن ءسوزدى ەرتەرەكتە ايتقانىن ەسكە ءتۇسىرىپ, ءساۋىر ءسوزى كەشە عانا قولدانىسقا ەنبەگەنى جايىندا دالەل ايتادى. بىراق بۇل اراداعى «ءساۋىر» اتاۋى, جوعارىدا ايتقانىمىزداي, اي اتى ەمەس, امال اتاۋى ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. ءساۋىر امالى وتپەي, ساۋرىك ء(ۇيىرگە ەندى قوسىلعان 3-4 جاسار ايعىر) پىشۋگە دە بولمايدى. سەبەبى اياق استىنان اۋا رايى بۇزىلىپ, قارلى بوران سوعۋى مۇمكىن. ەل ىشىندە وسى امالدى «قىرىق ساۋرىك» دەپ تە اتايدى. قازاق تىلىندەگى «ءساۋىر بولماي, سايران بولماس, سايران بولماي, ايران بولماس», «ءساۋىر بولسا كۇن كۇركىرەر, كۇن كۇركىرەسە كوك دۇركىرەر», «ساۋىردەگى جاۋىن – ساۋىپ تۇرعان ساۋىن», «ءساۋىر جاقسىلىعىنا باقسا التى كۇن, جاقسىلىعىنا باقپاسا الپىس كۇن», «ءساۋىر بولماي, ءتاۋىر بولماس» دەگەن ماقال-ماتەلدەر – سونىڭ ايعاعى.
تاۋەلسىزدىك العالى 30 جىلدان استى. كوكەك قاشان كەلەدى؟
