سۇلتان بەيبارىس (1223-1277) بابامىزدىڭ تۋعانىنا بيىل 800 جىل تولىپ وتىر. ايتۋلى وقيعا, ەلەۋلى وقيعا! ال مۇنى ەلەمەي, ءۇنسىز وتكەرىپ سالۋ جالپى ەلدىگىمىزگە سىن بولارى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. البەتتە, قازاق ەلى بۇعان ەرەكشە ءمان بەرىپ, وزىمىزدە دە, مىسىر توپىراعىندا دا ۇلكەن ءىس-شارالار وتكىزۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ تە كەتكەن سىڭايلى. بۇل – جاقسىلىق نىشانى! بەيبارىس سۇلتان – قاي قىرىنان الىپ قاراساڭىز دا, ارتىنا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق تولىمدى-تولىمدى ىستەر قالدىرعان اڭىز ادام. قاتارداعى ساربازدان قولباسشىعا دەيىن كوتەرىلىپ, ودان سۇلتاندىق تاققا وتىرعانىن, ءسويتىپ تاريح تورىنەن ءھام ەل جادىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان ابىروي-اتاعىن بىزدەن گورى اراب ەلىنىڭ زيالى قاۋىمى كوبىرەك باعالاپ كەلە جاتقانىن دا اڭعارۋعا بولاتىنداي.
بەيبارىستىڭ تولىق اتى-ءجونى مىناداي: ءال-ماليك از-زاھير رۋحن اد-دين بەيبارىس ءال-بۋنداكداري. ءبىزدىڭ كوپتەگەن ماملۇكتانۋشى عالىم-زەرتتەۋشىلەرىمىز ونىڭ اتىن كەيدە بايبارىس, كەيدە بيبارىس, كەيدە بەيبارىس دەپ جازادى. ءتىپتى قۇلپاتشا دەپ جازعاندارى دا كەزدەسەدى. بىردەن ايتا كەتەيىك, بەيبارىس بابامىز قۇل بولعان جوق, ەندەشە قۇلپاتشا دەۋ ارۋاعىن قورلاۋ دەپ ەسەپتەيمىز (بۇل جايىنان كەيىنىرەك توقتالا ايتامىز). الداعى ۋاقىتتا اڭىز بابامىزدىڭ ەسىمىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ, بارلىق جازبالاردا ءبىر قالىپپەن جازۋ جاعىن ويلاستىرساق قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
اراب الەمىنە اڭىز بولعان بابا ءومىرىن قازبالاي باستاساق, كوپتەگەن تاريحي-عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلعانىنا قاراماستان, كۇڭگىرت تۇستارى ءالى دە بارشىلىق. سول زاماندارداعى اراب ەلدەرى تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىن بىلاي قويعاندا, وسى كۇنگى ءوزىمىزدىڭ بەيبارىستانۋشىلاردىڭ (ماملۇكتانۋشىلار) دا جازعان ەڭبەكتەرىندە ءارتۇرلى پىكىر قايشىلىقتارى كوپتەپ كەزدەسەدى. ماسەلەن, بولات كومەكوۆتىڭ «گوسۋدارستۆو كيماكوۆ Iح-حI ۆۆ. پو ارابسكيم يستوچنيكام», مۇراد ءادجيدىڭ «پولىن پولوۆەتسكوگو پوليا», س.اقىنجانوۆتىڭ «ورتاعاسىرلىق قازاقستان تاريحىنداعى قىپشاقتار», مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىسحان» (سوڭعى تومى), بۇركىت اياعاننىڭ «يستوريا ۋلۋگ-ۋلۋسا – زولوتوي وردى», قايرات ساكيدىڭ «قىپشاق ماملۇكتەر», باقىتتى باتىرشاۇلىنىڭ «مىسىر ماملۇك مەملەكەتىنىڭ دەشتى-قىپشاقپەن بايلانىستارى. حIII-حV عع.», قايرات لاما-ءشارىپتىڭ «ءاربىر ماملۇك – جالعىزىم», ت. ب. تاريحي-تانىمدىق, عىلىمي-كوپشىلىك ەڭبەكتەرىندە بىرىزدىلىك بايقالمايدى. وسىعان سايكەس موريس سيماشكونىڭ «ەمشان», ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «ماملۇك», راحىمجان وتارباەۆتىڭ «سۇلتان بەيبارىس» (پەسا) سەكىلدى كوركەم تۋىندىلارىندا دا دەرەككوزدەر ءارتۇرلى باياندالادى. بىراق بۇعان قاراپ سۇلتان بەيبارىس ءومىرى مەن قوعامدىق قىزمەتى دۇرىس زەرتتەلمەي وتىر دەۋگە بولماس, تاريحي جازبالاردا قاي كەزدە دە وسىنداي پىكىر ارتەكتىلىگى ورىن الىپ وتىرعان, وسىلايشا بىرتە-بىرتە شىندىققا جاقىنداي تۇسەرىمىز تاعى دا اقيقات.
بەيبارىس سۇلتان, بىرقاتار دەرەكتەردە ناقتىلاپ كورسەتىلگەندەي, جاستىق شاعىن قىپشاق دالاسىندا وتكەرگەنى, كىشكەنە ەسەيە كەلە اراب ساۋداگەر-دەلدالدارىنا ىلەسىپ, مىسىر ايماعىنا بارعانى داۋ تۋدىرمايدى. الايدا ەلدەن جىراق وسىناۋ ۇزاق جورىققا اتتانعاندا كىمگە ارقا سۇيەدى, قانداي ماقسات ۇستاندى جانە ءوزىنىڭ باس ەركىندىگى بولدى ما دەگەن ساۋال ءالى دە سانا كەڭىستىگىندە كەس-كەستەپ تۇرىپ الادى. بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر ونى «قۇلاقكەستى قۇل بوپ باردى» دەسە, ەكىنشى ءبىر دەرەك كوزدەرىندە (ولار كوپ ەمەس) «جوق, قۇل ەمەس, ءوز ەركىمەن ارابتاردىڭ ارنايى اسكەري جاساعىنا بارىپ قوسىلىپ, بولاشاق سارباز ازىرلەيتىن ورتاعا ءتۇستى» دەپ كورسەتەدى
سۇلتان بەيبارىس قانداي ەڭبەگىمەن قادىرلى؟ وسى باعىتتا از-كەم وي تولعاپ بايقاساق, ونىڭ اتقارعان جۇمىستارىن ەكى سالاعا ءبولىپ قاراستىرعان ورىندى سياقتى. ءبىرىنشىسى – ازاماتتىق-تۇلعالىق قىرلارى: اسكەري قولباسشى, سۇلتان جانە قايراتكەرلىگى. ەكىنشىسى – رۋحاني-يماني قىرلارى: ادامدىق كەلبەتى مەن ينابات-مادەنيەتى.
ءبىز بۇگىنگى شاعىن ماقالامىزدا سۇلتان بەيبارىستىڭ ءومىر جولىنا باستان-اياق ءۇڭىلىپ, ازاماتتىق-تۇلعالىق كەلبەتىنە تالداۋ جاساپ جاتپايمىز, ول جايىنان تاريحشى-زەرتتەۋشىلەر از جازىپ جاتقان جوق جانە جازا دا بەرمەك. مۇندا, نەگىزىنەن, بابامىزدىڭ يماني-ينابات نەمەسە رۋحانيات سالاسىندا اتقارعان ءھام سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىنە توقتالا ايتىپ, سول جايىنان از-كەم وي بولىسپەكپىز.
***
بەيبارىس سۇلتان, بىرقاتار دەرەكتەردە ناقتىلاپ كورسەتىلگەندەي, جاستىق شاعىن قىپشاق دالاسىندا وتكەرگەنى, كىشكەنە ەسەيە كەلە اراب ساۋداگەر-دەلدالدارىنا ىلەسىپ, مىسىر ايماعىنا بارعانى داۋ تۋدىرمايدى. الايدا ەلدەن جىراق وسىناۋ ۇزاق جورىققا اتتانعاندا كىمگە ارقا سۇيەدى, قانداي ماقسات ۇستاندى جانە ءوزىنىڭ باس ەركىندىگى بولدى ما دەگەن ساۋال ءالى دە سانا كەڭىستىگىندە كەس-كەستەپ تۇرىپ الادى. بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر ونى «قۇلاقكەستى قۇل بوپ باردى» دەسە, ەكىنشى ءبىر دەرەك كوزدەرىندە (ولار كوپ ەمەس) «جوق, قۇل ەمەس, ءوز ەركىمەن ارابتاردىڭ ارنايى اسكەري جاساعىنا بارىپ قوسىلىپ, بولاشاق سارباز ازىرلەيتىن ورتاعا ءتۇستى» دەپ كورسەتەدى. كوڭىلگە قوناتىنى – ەكىنشى پىكىر! نەگە؟ بىرىنشىدەن, شىنىمەن دە, بىرەۋگە تاۋەلدى بولىپ بارسا, قۇل رەتىندە ساتىلسا, ونداي ادامنىڭ باس ەركىندىگىن الۋى, السا دا سۇلتاندىق بيىك تاققا كوتەرىلە قويۋى ەكىتالاي. ەكىنشىدەن, بىرەن-ساران تاريحشىلار اتاپ جازعانداي, ءنىل وزەنىنىڭ توڭىرەگىندە ارنايى جاساق ازىرلەيتىن اسكەري ورىن بولعانى راس بولسا, وندا سول جاساق توبىنا ءوز كەلىسىمىمەن كەلىپ قوسىلۋى شىندىققا جاراسىمدى. جانە مۇنداي جاعدايدا بەيبارىس ەمىن-ەركىن قيمىلداپ, ءوزىن-ءوزى كورسەتىپ, قولباسشىلىققا دەيىن كوتەرىلىپ, اقىر سوڭىندا مىسىردىڭ بيلەۋشىسى بولۋى – اقيقاتتىڭ شىراعى ىسپەتتى. دەسە دە, وسى جەردە بۇل شەتىن ماسەلەنى كىشكەنە كوگەندەي تۇرىپ, ارعى جاعىن تاريحشى-زەرتتەۋشىلەرىمىزگە قالدىرىپ, ماڭىزدى تاقىرىپقا – بەيبارىستىڭ ۇلانعايىر قىپشاق دالاسىنان ۇزاپ شىعىپ, اراب ەلىنە, يسلام ءدىنى بارىنشا قانات جايىپ, وركەندەپ تۇرعان جەرگە جاقىن بارىپ, بۇكىل دۇنيەتانىمىنا وزگەرىس ەنگىزگەنى جايىنا ويىسقىمىز كەلەدى. مۇنى ناقتىلاپ جازىپ جاتقانىمىزدىڭ سەبەبى – ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى, ازامات بولىپ قالىپتاسۋى مەن نانىم-سەنىمىن يسلام دىنىمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرۋ كەرەك ەكەنىن ايتا وتىرىپ, وسى توڭىرەكتە ءوز ويىمىزدى شەگەلەي ءتۇسۋ.
ول سۇلتاندىق بيىك مانساپقا جەتكەنشە قانشاما اۋىر, تايعاقتى جولداردان ءوتتى, ءومىر سىناعىندا ىسىلدى, بولاشاعىنا ايقىن باعدار الدى. ومىردە جيناقتالعان تاجىريبە, قالاي دەسەك تە, كىسىنىڭ تاعدىرىنا دا اسەر ەتپەي قويمايدى. مىسىردا, شامدا اسكەري قولباسشى بولىپ جۇرگەن كەزەڭدەردە ەكى بىردەي ۇلكەن وقيعا ورىن الدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – 1250 جىلى فرانتسۋز كرەستشىلەرى جاساعان, تاريحتا ءال-مانسۇر شايقاسى دەگەن اتپەن جازىلىپ قالعان اتاقتى شابۋىل. فرانتسۋز كورولى Iح ليۋدوۆيكتىڭ ءوزى باستاپ كەلىپ, مىسىر مەن شامدى جاۋلاپ الماقشى بولعاندا, ولاردىڭ جويقىن كۇشى بار ارمياسىنا قارسى تۇرىپ, توتەپ بەرگەن بەيبارىس پەن ونىڭ سەرىگى, اتتى اسكەر قولباسشىسى قالاۋىننىڭ جاساعى ەدى. البەتتە, ولار مىسىردىڭ سول كەزدەگى بيلەۋشى سۇلتانى قۇتىزدىڭ قولداۋىنا سۇيەندى. سوعىستىڭ جايى بەلگىلى, قاندى قاقتىعىستا ءسوزسىز ادام شىعىنى بولادى, قالالار قيراتىلادى, قاسيەتتى ورىندارعا زاقىم كەلەدى. بۇعان دەيىن ءدال مۇنداي سۇمدىق جەڭىلىستى باستان كەشپەگەن, ەشبىر شايقاستا بەتى قايتىپ كورمەگەن فرانتسۋز ارمياسى, وكىنىشكە قاراي, وسى جولى وڭباي سوققى جەدى. ءتىپتى, ارمياسىنىڭ جەڭىلىس تاپقانى ءوز الدىنا, اقىر سوڭىندا كورول Iح ليۋدوۆيك بەيبارىس قولباسشىنىڭ قولىنا تۇتقىن بولىپ ءتۇستى.
وسىناۋ تاريح بەتتەرىنە جازىلىپ قالعان قاندى قىرعىننىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى مەن قالاي باستالىپ, قالاي اياقتالعانى – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. بولەك باياننىڭ تاقىرىبى.
بۇل جەردە ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – سوعىستا بەيبارىس قانداي اسكەري ءادىس-تاسىلدەرمەن جاۋدى جەڭدى ەمەس, قولىنا تۇسكەن تۇتقىندارعا قانداي كوزقاراستا بولعانى. نەگىزىنەن, قايسىبىر سوعىس بولسا دا, ناقاقتان-ناقاق كىسى ءولىمى ورىن العان سوڭ, جەڭگەن جاقتىڭ دا اشۋ-ىزاسى تەز باسىلماي, قانى باسىنا شاۋىپ, تۇتقىنداردى اياماي جازالاپ جاتۋى, البەتتە, زاڭدىلىق. قاراپايىم سارباز ەمەس, ساردار دا ەمەس, تاپ فرانتسۋز كورولىنىڭ ءوزى تۇتقىندالدى, ءارى قاراي نە بولماق؟ قانداي اۋىر جازاعا كەسكەن ورىندى؟ كورول قاماۋدا وتىرعان ساتىندە قۇتىز سۇلتان دا, قالاۋىن قولباسشى دا ونى قاتاڭ جازالاۋدى, ءتىپتى باسىن الۋدى قۇپ كورگەن. الايدا بەيبارىس ونداي قىزبالىققا بىردەن ەرىك بەرمەۋدى ويلاپ, كەرىسىنشە, باسقاشا شەشىم جاساۋدى ويلاستىرعانىن سول كەزدەگى ارەكەتىنەن بايقاۋ ەش قيىندىق تۋدىرمايدى. استارىندا نە سىر بار؟ ەڭ الدىمەن, فرانتسۋز كورولىن ولتىرسە, ەكى ەل اراسىندا ءومىرى بىتپەس قان مايدانعا جول اشىلادى, قايتارا كەك الۋ جورىعى ۇزدىكسىز جالعاسا بەرمەك. ويتكەنى ول جاي ادام ەمەس, فرانتسيا ەلىنىڭ بەلگىلى تۇلعاسى, باسشىسى. ەكىنشى جاعىنان, بەيبارىس سۇلتان ونى جاۋ ما, دوس پا دەپ ەمەس – كىم بولسا دا, ەڭ الدىمەن, جۇمىر باستى ادام, سوسىن دا ونىڭ ءومىر سۇرۋگە حاقى بار دەپ, قىسقا ويدان ارىلىپ, كەڭ ماعىنادا قاراي الۋىندا. بۇل شەشىم ءتۇپتىڭ تۇبىندە دۇرىس بولعانىن سۇلتان دا, قالاۋىن قولباسشى دا ءوز كوزىمەن كورەدى. وسىدان سوڭ فرانتسۋزدار قايتا جاساق جيناپ, سوعىس اشۋدى ويلاستىرمايدى, كەرىسىنشە, مىسىر باسشىلارىمەن كەلىسسوزگە شىعىپ, اياعىندا ءوز كورولىن كوپ قارجىعا ساتىپ الۋعا ۇسىنىس جاسايدى. مۇنىڭ استارىندا نە بار؟ ەڭ الدىمەن, فرانتسۋزدار وزدەرىنىڭ ادىلەتسىز سوعىس اشىپ, مىسىرلىقتارعا قيانات كورسەتكەنىن ءىشىنارا بولسا دا مويىنداۋى. ەكىنشىدەن, كورولدىڭ اتى كورول, ونى تەزىرەك قاماقتان ازات ەتپەسە, سۇيەكتەرىنە تاڭبا بولادى, سوسىن دا ەلگە دابىرا ەتپەي, تەزدەتىپ قيمىل جاساعانى. مىسىرلىقتار اقىلداسا كەلە, سول ولجا-دۇنيەنىڭ ءبىر بولىگىن قيراعان ۇيلەر مەن قاسيەتتى ورىنداردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسايدى, قالعان بولىگىن ەرى سوعىستا شەيىت بولعان وتباسىلارعا تاراتىپ بەرەدى.
بابامىز بەيبارىستىڭ جانى تازا, جۇرەگىندە مەيىرىمى مول, ىزگىلىككە بارىنشا قۇشتار جان بولعانىن دالەلدەي تۇسەتىن مۇنداي تاريحي دەرەكتەر بارشىلىق.
قۇتىز سۇلتان ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەس بيلىك قۇرىپ, كەنەتتەن قايتىس بولادى. تاريحي جازبالارعا سۇيەنسەك, شىڭعىس ۇرپاعى – قۇلاعۋ ارمياسىمەن شامعا جاقىن ماڭدا بولعان, 1260 جىلعى ۇلى شايقاستان كەيىن, باسقىنشى جاساقتى تىزە بۇكتىرگەن سوڭ, قۇتىز مىسىرعا ازعانا ساربازدارىمەن اسىعىس قايتىپ كەتپەي مە! ولار سول جولى مىسىر شاھارىنا امان-ساۋ جەتە المادى, جولدا جول تورىعان قانىشەرلەر قولىنان ءولىم قۇشتى. الايدا كەيبىر دەرەكتەردە بەيبارىس قۇتىزدى ءوزى ولتىرگەن دەگەن دەرەكتەر جازىلعان. سەنىمسىز دەرەك! بىزدىڭشە, بۇل جەردە ەل ىشىنە ادەيى تاراتىلعان اۋىزەكى اڭگىمە سەبەپ بولۋى ىقتيمال. ال جالپى قۇتىزدان سوڭ سۇلتاندىق تاققا بەيبارىستىڭ وتىرۋى وسىنداي كەلەڭسىز اڭگىمەگە جول اشۋى ابدەن مۇمكىن. وسى ورايدا قۇتىز سۇلتاننىڭ ءولىمىنىڭ اق-قاراسىن تاعى دا تەرەڭىرەك انىقتاي ءتۇسۋ تاريحشى-زەرتتەۋشىلەرىمىز ءۇشىن ماڭىزدى مىندەت بولىپ قالا بەرمەك. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز باسقا. قۇتىز سۇلتان قازا بولعان سوڭ, سۇلتاندىق تاققا كوپشىلىكتىڭ قالاۋىمەن كەلىپ وتىرعان بەيبارىستى جالپى حالىق قولداعانىمەن, كەيبىر تەرىس پىكىرلىلەر مەن قارسىلاستار توبى پايدا بولىپ, قايتا-قايتا شۋ كوتەرىپ جاتتى. سونىڭ ءبىرى داماسك نايبى سانجار بەك بولدى, ول بەيبارىستىڭ سۇلتان بولعانىنا اشىق قارسىلىق جاسادى, تەك ءوزى عانا ەمەس, اينالاسىنا جاقتاستارىن توپتاستىرۋعا جانتالاستى. ونداي قىرسىق مىنەز جاننىڭ تاعدىرىن ءبىر-اق كۇندە شەشۋ بەيبارىس سۇلتاننىڭ قولىنان وپ-وڭاي كەلەتىن-ءدى. جەندەتتەرىنە تاپسىرما بەرسە, ءبارى دە ءبىر-اق كۇندە ءبىتىپ جاتىر. دەسە دە بىرىنشىدەن, سانجار بەكتىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلى, ابىرويى مەن جەكە باسىنداعى اقىل-پاراساتىن تيىسىنشە باعالادى. ەكىنشىدەن, ونىڭ باسىن الىپ, قارا حالىق الدىندا قانىشەر بولىپ كورىنگەننەن نە پايدا تاپپاق؟ ەرتەڭگى تاريحتا قانىشەر سۇلتان دەگەن اتپەن قالۋ اقىلدىڭ, پاراساتتىڭ ءىسى مە؟ وندا كوپ قاراقشىدان ايىرماسى قايسى؟ سول سەبەپتى دە سۇلتان ونىڭ بۇل كەرىتارتپا قىلىعىنا مەيلىنشە شىداممەن قاراپ, رايىنان بەيبىت جولمەن قايتارۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت دەگەنىنە كونگەنى, اقىر سوڭىندا كۇش قولدانىپ, تاۋبەسىنە كەلتىرسە دە, ءبارىبىر ىشتە كەك ساقتاماي, ءبىر ۇلكەن قامالدىڭ كومەندانتى ەتىپ تاعايىنداپ قويۋى كوڭىل كەڭدىگى مەن ادامي قاسيەتىن بايقاتپاي ما؟! بۇل عانا ەمەس, بەيبارىس سۇلتان كەزىندە وزىنە ادالدىق جولىن نۇسقاپ, ۇستازدىق جاساعان ايتەگىن بەكتى دە ۇمىتپاي, وعان شام شاھارىنان بەدەلدى قىزمەت تاۋىپ بەرگەن. ءتىپتى ۇستازىنىڭ ۇستازى, جاس ۇلعايعان ياعمۇر بەككە دە تيىسىنشە قۇرمەتىن اياماعان, حال-جاعدايىن ءبىلىپ وتىرعان دەلىنەدى تاريحي جازبالاردا.
وسى دەرەكتەردىڭ ءوزى اسكەري قولباسشى, سوسىن سۇلتان بولعان كىسىنىڭ ادامي قاسيەتى مەن جۇرەگىندەگى مەيىرىمىنەن حابار بەرەتىندەي. ال مۇنداي مەيىرىمدى بەيبارىس كەيىنىرەك مولىنان كورسەتتى, اسىرەسە يسلام ءدىنى كەڭىنەن تاراعان, دىنگە شىن نيەتىمەن باس ۇرعان, سولايشا جاراتۋشىعا دەگەن شەكسىز ىقىلاسى مەن قۇرمەت سەزىمىن بىلدىرگەن, يمانعا ۇيىعان ەلدە ءوزىنىڭ ىزگىلىك پەن ىلتيپاتقا يەك ارتقان ۇستانىمىنان اينىعان
(جالعاسى بار)
جولتاي الماشۇلى,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن قايراتكەرى
