م.شوقايدىڭ ساياسي قىزمەتىمەن, شىعارماشىلىعىمەن تانىسۋعا كەڭەس وكىمەتى كەزىندە جول بەرىلمەدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىسىمىمەن ءومىرىنىڭ سوڭعى 20 جىلىن ەلىنەن جىراقتا, باتىس ەۋروپادا وتكىزگەن مۇستافا شوقاي – سوڭعى دەمى تاۋسىلعانشا ەلىنىڭ تاعدىرىن ويلاۋمەن, قازاق جانە جالپى تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ وتكەن تۇلعا. كەڭەستىك تۇركىستاندى ول كەزدە قازاق, قىرعىز, وزبەك, تۇركىمەن, قاراقالپاق, ۇيعىر جانە باسقا دا ۇلتتار مەكەندەگەنى بەلگىلى.
تاريحي ادىلدىك ءۇشىن ايتقان ءجون, مۇستافا شوقاي قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ جۇرگىزگەن جۇمىستارىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارماعان. بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ ول جاقسىلىقتى وتار حالىقتى مۇسىركەگەننەن ەمەس, وزىنە كەرەك بولعان سوڭ ىستەگەنىن جازادى.
«مۇستافا شوقايدىڭ بولشەۆيك وتارشىلدارىنىڭ بولمىسىن بارىنشا تەرەڭ تانىپ, وتارلاۋشى مەملەكەتكە ءتان بارلىق بەلگىلەردى كەڭەستىك رەسەيدىڭ بويىنان تاۋىپ, سونىمەن قاتار, ونىڭ باسقا وتارشىلدىق ساياساتتان ايىرماشىلىعىن دا كوردى. ول بولشەۆيكتەر بيلىگىنىڭ ساياسي بەت-بەينەسىن اشا ءبىلدى» – دەپ كورسەتەدى شوقايتانۋشى, ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور ابدىجالەل باكىر.
ول فرانتسيادا تۇرسا دا حالقىنىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعانىن ەستىپ, ونىڭ سەبەپتەرى مەن زاردابىن انىقتاپ, ەۋروپا جۇرتشىلىعىنا جەتكىزۋگە ۇمتىلعان.
م.شوقاي 1933 جىلدىڭ باسىندا, ياعني اشارشىلىقتىڭ ناعىز ءورشىپ تۇرعان كەزىندە تۇركىستان ولكەسىندە بولىپ قايتقان ءبىر شەتەلدىكتىڭ كوزىمەن كورىپ, ەستىپ-ءبىلىپ كۋا بولعان وقيعاسىن «ءبىر «ءينتۋريستىڭ» تۇركىستان اسەرى» دەگەن ماقالاسىندا كەلتىرەدى. ورىس جانە كەيبىر تۇركى ءتىلىن بىلەتىن شەتەلدىك كەڭەس ەلىنىڭ كوپ جەرىن ارالعان. سوندىقتان بۇل ەلگە سىرتتان باراتىن بىلايعى جۇرت اڭعارمايتىن كوپتەگەن ماسەلەلەردى ءدال اڭعارىپ, دۇرىس تۇسىنگەن. م.شوقاي ونىڭ جولجازباسىن «جاس تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 44-ءشى سانىندا جاريالاي وتىرىپ, «تۇسىنىكتى سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇل «ءينتۋريستىڭ» اتىن اتاي المايمىز. سونداي-اق, ونىڭ تۇركىستان اسەرى حاقىندا بىزگە اڭگىمەلەپ بەرگەندەرىنىڭ دە ءبارىن جاريالاۋعا شاراسىزبىز» دەپ ەسكەرتەدى.
سونىمەن, باتىسەۋروپالىق ازامات تۇركىستانداعى كورگەندەرىن تومەندەگىدەي باياندايدى.
«مەنىڭ تۇركىستاننان العان اسەرىم: بۇل ەلدى اشتىق جايلاعان. قاي جاعىنا قاراساڭ دا اشارشىلىقتىڭ بەلگىسى كوزگە ۇرادى. ورتا ازيا تەمىر جولى بويىندا, تۇركسىب بويىندا, ستانتسيالاردا, ءىرى جانە شاعىن قالالاردا – قاي جەرگە بارساڭىز دا الدىڭىزدان اش ادامدار شىعادى. اشارشىلىققا دۋشار بولعاندار تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارى. ەلدىڭ ءار تۇكپىرىندە – قازاقستاندا, قىرعىزستاندا, وزبەكستاندا جانە تۇركىمەنستاندا اشارشىلىقتىڭ سەبەبى تۋرالى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان سۇراۋلار قويىپ, جاۋاپ الدىم. ۇكىمەت پەن پارتيا قىزمەتكەرلەرىنەن اشارشىلىقتىڭ سەبەبىن سۇراسام, قاشقالاقتاپ, وتىرىك جاۋاپ قايىرادى. ولار: «تۇركىستاندا اشارشىلىق اۋىق-اۋىق بولىپ تۇرادى. توڭكەرىستەن بۇرىن دا اشارشىلىق بولعان», – دەيدى. بىراق ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ جاۋاپتى ورىندارىندا وتىرماعان قاتارداعى ادامدار اشارشىلىقتىڭ شىن سىرىن بۇركەلەمەي اشىق ايتۋعا تىرىسادى.
وزبەكستانداعى جانە تۇركىستانداعى اشارشىلىقتىڭ باستى سەبەبى – ءداندى داقىلدار ەگەتىن جەرلەردىڭ ماقتا ەگۋگە بەرىلۋىنەن ەدى. وزبەكستاندا كۇرىش جەتپەۋى قاتتى سەزىلەدى.
«اشارشىلىقتى تۋدىرعان سەبەپتەردىڭ ءبىرى – كولحوزدار بولىپ تابىلاتىنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. الايدا, ۇكىمەت پەن پارتيا ۇيىمدارىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى اشارشىلىقتىڭ سەبەبىن كولحوزدارعا كوز بوياپ كىرىپ العان قايداعى ءبىر تاپ جاۋلارىنان كورەدى. قاراپايىم بۇقارا مەن قاتارداعى قىزمەتكەرلەر ءىستىڭ ءمانىن ونشا كوپ جاسىرمايدى. ولار كولحوزداردى اشارشىلىقتىڭ قاينار كوزى دەپ ەسەپتەيدى. سامارحاندا بولعانىمدا ءبىر بەلگىلى كوممۋنيست ماعان كولحوزداردىڭ تۇركىستانعا سايكەس كەلمەيتىنىن, تۇركىستان حالقى ماسكەۋدىڭ «جاقسىلىعىنا» لاعنەت ايتاتىنىن ءبىلدىردى» – دەپ باياندايدى.
«قازاقستان مەن قىرعىزستانداعى اشارشىلىقتىڭ باستى سەبەبى رەتىندە جەرگىلىكتى تۇرعىندار كولحوزدارمەن قاتار كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋدى ايتادى. قىزمەت بابى بويىنشا قازاق جانە قىرعىز تۇرعىندارىمەن جاقىن ارالاسىپ جۇرگەن كەيبىر پارتيا مۇشەلەرى وتىرىقشىلداندىرۋ بۇل حالىقتار ءۇشىن اسا ءبىر ءتيىمسىز جاعدايدا جۇرگىزىلىپ جاتقانىن جاسىرمايدى. جاڭادان وتىرىقشىلاندىرىلاتىن شارۋاشىلىقتارعا بولىنەتىن جەرلەردىڭ كوبى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى جەرگىلىكتى شارۋالاردان تارتىپ الىنىپ, رەسەيدەن كەلگەن كەلىمسەكتەرگە ۇلەستىرىپ بەرىلىپ قويعان جانە ۇزدىكسىز بەرىلىپ جاتىر. ورىس شارۋالارى قالاعان جەرلەرىنە قازىق قاعىپ قونىستانۋدا. ۇكىمەت سولار جاعىندا. جاڭادان وتىرىقشىلانعان قازاق-قىرعىزدارعا نە باسپانا ءۇشىن نەمەسە ازىق-تۇلىك ءۇشىن ەشقانداي كومەك كورسەتپەيدى. كومەك كورسەتكەن جاعدايدا, ونداي كومەك تىم ماردىمسىز. اقىرى وتىرىقشىلانۋعا قاجەتتى ەڭ قاراپايىم شارت – جاعدايلاردىڭ ءوزىن ازىرلەي الماي, قايتادان كوشپەلى كۇيگە تۇسۋگە ءماجبۇر بولۋدا. سولاردىڭ اراسىندا اۋليەاتا اۋماعىنىڭ دا قازاقتارى بار. مۇنداعى ءبىرتالاي وتباسى وزدەرىنە بەرىلگەن جەرلەردى تاستاپ, قايتادان كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋعا وتكەن. بىراق ولاردا مال دەيتىن مال دا قالماعان. كوبى اشارشالىق ازابىن تارتىپ ءولىپ جاتىر», – دەپ جازادى شەتەلدىك ازامات.
قازىرگى قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەر پاتشا وكىمەتىنىڭ قونىس اۋدارتۋ ارقىلى قازاقتاردى جەردەن ايىرۋ ساياساتىن بولشەۆيكتەر دە جالعاستىرعانىن دالەلدەۋدە. ي.يامزين مەن ۆ.ۆوشينين سياقتى كەڭەستىك عالىمدار 1926 جىلى رەسەيدە «وتارلاۋ جانە قونىس اۋدارۋدىڭ ءىلىمى» دەگەن ەڭبەك جازىپ, ونى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتقان.
تاريحشى عالىم قانات ەڭسەنوۆتىڭ مۇراعاتتان تاپقان دەرەكتەرى بويىنشا 1925 جىلى قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تورالقاسى «قازاق اكسر-ءى جەرىنە كوشىرۋ مەن قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ» جونىندە قاۋلى قابىلداعان. ال, قازاق ەلىندەگى بيلىككە كەلگەن سوڭ ف.گولوششەكين ول قاۋلىنىڭ كۇشىن جويعىزىپ, 1929 جىلى رەسپۋبليكا ۇكىمەتى جانىنان قونىس اۋدارۋشىلار باسقارماسىن اشقىزعان.
م.شوقاي قازاق حالقىنىڭ جەرىنەن ايرىلعانىن مىناداي دەرەكتەرمەن دالەلدەي تۇسەدى: «1926 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقستاندا 6 ميلليون 503 مىڭ ادام تۇرادى. وسى ساننىڭ مولشەرمەن جۇزدەن وتىزى ورىس جانە ۋكراين مۇعاجىرلارى (م.شوقاي قونىس اۋدارۋشىلاردى وسىلاي اتايدى – س.د.). 540 مىڭ قالا حالقىنىڭ كوبى ورىس مۇعاجىرلارى ولكەنىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىنە قونىستاندىرىلعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى اقمولا, قوستاناي ايماقتارى مەن سەمەي, جەتىسۋ جانە سىرداريا ايماقتارىنا سۋارمالى ەگىس القاپتارىنا ورنالاستىرىلعان» – دەپ كەڭەستىك وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ءبىر قىرىن اشا تۇسەدى.
م.شوقاي سول كەزدە تەك قازاقستان عانا ەمەس, بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا ەڭ قۇنارلى جەرلەر سانالاتىن قوستاناي مەن اقمولا ايماقتارىندا ورىس مۇعاجىرلارى قالاعان جەرلەرىن يەمدەنگەن. مۇعاجىرلار قوستانايدا تۇرعىنداردىڭ جۇزدەن 62 جارىمىن, اقمولادا جۇزدەن 52 جارىمىن قۇرايدى» دەپ كورسەتكەن.
ءسويتىپ, م.شوقاي كەڭەس وكىمەتى شارۋالاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ارقىلى جەردەن ايىرعانىن, ولاردى جەكە شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ قۇقىنان ايىرىپ, مەملەكەتكە باسىبايلى ەتىپ قويعانىن جازادى.
بولشەۆيكتەر ي.ستالين 1929 جىلى سىبىرگە بارعان ساپارىندا مىندەتتەگەندەي, كەڭەس ەلىن الەمدەگى ەڭ استىقتى ەلگە اينالدىرا المادى. ءبىر كەزدە استىق وندىرۋدەن اتاعى شىققان پاتشالى رەسەي ەندى بولشەۆيكتەر بيلىگى كەزىندە اشتىق اپاتىنا ۇشىراۋدا. م.شوقاي «بۇگىنگى كەڭەستىك رەسەي «ادام جەگىشتەر» وتانىنا اينالدى» – دەپ, رەسەيلىك بولشەۆيكتەر ساياساتىن اشىنا سىنايدى.
بولشەۆيكتەردىڭ كوشپەلىلەردى كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ساياساتى تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ, قارۋلى كۇرەسكە شىعۋعا ماجبۇرلەگەنى تاريحتان بەلگىلى.
م.شوقاي «اتامەكەن جاعدايى» دەگەن ماقالاسىندا لوندوندا شىعاتىن «دەيلي ەكسپرەسس» گازەتىنىڭ 34.12.29. سانىنان تومەندەگى تەلەگراف حابارىن كەلتىرەدى: «كەڭەستىك تۇركىستاننىڭ اۋعانستان شەكاراسىنا تاياۋ جەرىندە قىزىل ارميا مەن جەرگىلىكتى شارۋالار اراسىندا قارۋلى قاقتىعىس تۋىلدى. وسى قاقتىعىستا 2 مىڭنان اسا ادام قازا تاپتى. تۇركىستان شارۋالارىنىڭ ۇكىمەتكە استىق تاپسىرۋدان باس تارتۋى سوعىستىڭ تۋىلۋىنا باستى سەبەپ بولعانىن كورىپ وتىرمىز. اۋعانستان شەكاراسىنا جىبەرىلگەن قىزىل اسكەرلەردى شارۋالار قارۋ كەزەپ قارسى الدى. سوعىس تۋرا ءبىر كۇن جالعاستى. شارۋالار تاراپىنان كورسەتىلگەن قارسىلىقتىڭ كۇشتى بولعانى سونشالىق, ۇكىمەت ولاردى جانىشتاۋ ءۇشىن اسكەري سامولەتتەردى ىسكە قوسىپ, ۋلى گازدارمەن تولتىرىلعان بومبالار تاستادى.
شارۋالاردىڭ ءبىر بولىگى اۋعانستان اۋماعىنا شەگىندى. سوعىس بولعان جەرگە «گپۋ» توپتارى جىبەرىلدى. كوتەرىلىس باسشىلارىنان 14 ادام اتىپ ءولتىرىلدى. شارۋالاردىڭ قولىنداعى استىق تارتىپ الىنۋدا». ۇجىمداستىرۋمەن ءبىر مەزگىلدە قازاقستاندا استىق دايىنداۋ ناۋقانى دا بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلگەن. كولحوزداردا استىقتىڭ بارلىق قورلارى, ءتىپتى تۇقىم قورلارى دا تارتىپ الىندى. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋداندارعا استىق تاپسىرۋ مىندەتى جۇكتەلىپ, قازاقتار ونى ورىنداۋ ءۇشىن مالدارىن استىققا ايىرباستاعان. ودان بولەك ەت, ءجۇن دايىنداۋ ناۋقانى دا مالدى جاپپاي سويۋعا سوقتىردى.
قازاقستانداعى سول كەزدەگى بولشەۆيك باسشىلاردىڭ قازاق دالاسىنىڭ تابيعي-كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن كوشپەلى شارۋاشىلىق زاڭدىلىقتارىن ەسەپكە الماي جۇرگىزگەن اپەرباقان ساياساتى قازاق حالقىن اشتىققا ۇشىراتتى.
سونىمەن, م.شوقايدىڭ وسى ماسەلەگە قاتىستى ەڭبەكتەرىنەن تۇيەتىن وي – قازاقستانداعى 30-شى جىلداردىڭ باسىندا ورىن العان اشارشىلىق بولشەۆيكتەردىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ تىكەلەي زاردابى بولعاندىعى.
دۇيسەن سەيىتقالي,
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى
