كورنەكتى جازۋشى بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ تۋعانىنا – 90 جىل
ءومىر قۇبىلىستارىن قاز قالپىندا شىنايى سۋرەتتەۋدىڭ ءوزى جازۋشىنىڭ سۋرەتكەرلىگىنە, تابيعي تالانتىنا, سەزىم-تۇيسىگىنە بايلانىستى. بەردىبەك سوقپاقباەۆ – تۋعان توپىراعىنان, قيماس بالالىق شاعىنان, جاس كەزىندە باستان كەشكەندەرىنەن تابيعي تۇردە جاراتىلعان جازۋشى, تۋما تالانت. سوقپاقباەۆ جالعان جازۋعا جوق, ءوزى باستان كەشىپ سەزىنگەن, جانىن اۋىرتىپ, جۇرەگىن تەبىرەنتپەگەن تاقىرىپقا قالام تارتىپ كورمەگەن تەكتى تالانت يەسى.
كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيا قالام قايراتكەرلەرىن ەركىن ويلاۋعا, «اۋا جايىلۋعا» جىبەرمەي, قاقپايلاپ قاي تاقىرىپقا سالمادى. ءوزىنىڭ جانى اۋىرعان, جۇرەگىن سىزداتقان جايتتەردى جازعىزباي, كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وكتەم قاۋلى-قارارلارىنا وراي باعىت سىلتەپ, نۇسقاۋ بەرىپ, وتىرىكتى شىنداي, اقساقتى تىڭداي ەتىپ, «قالىپتان شىقپاي», «ءتارتىپ بۇزباي», «ومىرشەڭ» شىعارما جازۋعا يتەرمەلەپ وتىردى عوي.
سول كەڭەستىك ءداۋىردىڭ وزىندە كومپارتيانىڭ نۇسقاۋ باعىتىنا پىسقىرماي, ونىڭ قىسپاعىن سەزىنە تۇرا, ءوزىنىڭ جۇرەك سوعىسىن عانا تىڭداپ, جالعاندىقتان قاشىپ, تەك شىندىقتى جازىپ وتكەن جازۋشىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – وسى ب.سوقپاقباەۆ. شىندىق, شىنشىلدىق دەگەنiمiز بۇل جەردە جازۋشىنىڭ ءوزi كورiپ, ابدەن كوزiن جەتكiزiپ, باسىنان كەشiرگەن جايتتەر. بۇل جونiندە بەكەڭنiڭ ءوزi دە بىلاي اڭگiمەلەيدi: «بiر سوزبەن ايتسام, سول ءوزiن جازاتىن جازۋشى مەنمiن. الىستان اربالاپ ماتەريال جينامايمىن, ارحيۆتiڭ شاڭىن جۇتپايمىن. جاقىننان, ءوز باسىمنان كەشكەندi, ءوزiم بايقاپ-تۇيگەندەرiمدi, ءوزiمدi, ءوز اينالامدى تەربەتكەن جايتتاردى دوربالاپ جينايمىن. سولار تۋرالى جازامىن. بۇل تۇرعىدان العاندا تاعدىر ماعان كوپ «كومەكتەستi», قۋتاقىر قالدىرمادى. ومiردە, ادام باسىندا بولاتىن نە عالامات جايتتاردى, قيىن-قىستاۋ وقيعالاردى قابىرعام قاتپاعان كەزiمنەن-اق مەنiڭ ۇستiمە اياماي ءۇيiپ-توكتi».
بەكەڭدى كوبىنە «بالالار جازۋشىسى» دەيدى جۇرت. ونىسى ورىندى دا شىعار. بىراق كىمگە ارنالسا دا ول شىعارمانىڭ جۇرتتى يلاندىرا الاتىن شىنايىلىعى جەتپەسە, ونىڭ ەشكىمگە كەرەگى دە جوق. ماسەلە سۋرەتكەرلىكتە. ءاربىر سۋرەتكەر جۇرتىنا ايتسام, جەتكىزسەم دەگەن ويىن بالاعا ارناي ما, ەرەسەكتەرگە ارناي ما, ءبارىبىر. ايتەۋىر, وقىعان ادامدى بەي-جاي قالدىرمايتىن تۇشىمدى وي, ۇلكەن ءسوز بولسا, ماقساتتىڭ ورىندالعانى. ب.سوقپاقباەۆ جاس پەن جاسامىسقا بىردەي ورتاق سۋرەتكەرلىك ءسوزىن الدەقاشان ايتىپ بەرگەن جازۋشى. ويتكەنى, بەكەڭ كەيىپكەرىن قولدان جاساماعان, ءومىردىڭ وزىنەن ويىپ العان. تۋراسىن ايتساق, باستى كەيىپكەرى ءوزى. ساراپتاۋ-سۇرىپتاۋى بولعانىمەن, قوسپاسى, اسەرلەۋى, جاساندىلىعى جوق. ادام بالاسىنا, پەندە بىتكەنگە ءتان ەرەكشەلىكتەردى بالاعا ءتان تۋما قاسيەتتەردەن, بالاعا ءتان اڭعالدىقتان, تازالىقتان ىزدەيدى. سول بايقاعاندارىن بوياماسىز كورسەتىپ, جالعانى جوق جاسامپاز وبرازدار جاسايدى. ءسويتىپ, تابيعيلىقتى, جاساندىلىقسىز شىنايى ءومىردى ناسيحاتتاپ وتكەن جازۋشىنىڭ ءوزى دە جاراتىلىسىنان جيناقى, بولمىسى تازا ادام. وتىرىككە, كوپسوزدىلىككە و باستان جانى قاس. «ول وسەكتى, جاۋىزدىقتى, ارامدىقتى, جاعىمپازدىقتى, ەكىجۇزدىلىكتى جەك كوردى, – دەپ ەسكە الادى جازۋشىنىڭ قىزى سامال بەردىبەكقىزى, – ادامداردىڭ بويىنان ونداي قاسيەتتەردى بايقاپ قالسا, ونىمەن ات قۇيرىعىن كەسىپ, پىشاق كەسكەندەي تىيىلاتىن».
بالالار ءۇشىن جالاڭ ديداكتيكادان گورى نانىمدى دا ناقتى شتريح-دەتالدىڭ اسەرى مەن پايداسى ءالدەقايدا زور بولماق. وسى رەتتە, بۇل ماسەلەلەر جونىندە تاعى دا اۆتوردىڭ وزىنە ءسوز بەرۋدىڭ ىڭعايى كەلىپ تۇرعان سياقتى. جازۋشىعا «بالالار ومىرىنە ارناپ شىعارما جازۋدىڭ وزىنە ءتان قىرى مەن سىرى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز» دەگەن سۇراق قويىلعاندا, ول: «مەن, مىسالى, ءوز شىعارمالارىمدى ءبىرىنشى جاقتان جازام. بۇل ءومىر قۇبىلىستارىن – جاقسى مەن جاماندىقتى, اق پەن قارانى بالا كوزىمەن كورۋ, بالا تۇيسىگىمەن تۇيىندەۋدەن تۋىندايدى. سودان كەيىن بالانى زەرىكتىرەتىن سۋرەتتەمپازدىقتان, تاپتىشتەپ ۇساق-تۇيەك تاتىمسىزدىقتى تاسىتا بەرۋشىلىكتەن اۋلاق بولام. بالا ويىنا لايىق شىعارمالار جازۋعا تىرىسام» دەپ جاۋاپ بەرگەن. جازۋشى شىعارمالارىنىڭ شىنشىلدىعى مەن قاراپايىمدىلىعىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا بولسا كەرەك.
ب.سوقپاقباەۆتىڭ بالالىق شاعى ەلiمiزدەگi ءتۇرلi الەۋمەتتiك وزگەرiستەرگە تولى داۋiرگە ءدال, تۇسپا-تۇس كەلدi. سول بالا كەزiندەگi كوزبەن كورiپ, باستان كەشiرگەندەرiنiڭ, سەزiپ-سەزiنگەندەرiنiڭ, ءتۇسiنiپ-ءتۇيسiنگەندەرiنiڭ نەگiزiندە «بالالىق شاققا ساياحات» پوۆەسiن جازدى. اۆتور مۇندا اۋىل بالالارىنىڭ تىنىس-تiرشiلiگiن ءسوز ەتە وتىرىپ, وتىزىنشى جىلدارداعى اۋىل ءومiرiن بۇكiل قايشىلىعىمەن كورسەتiپ, ۇلكەن بiر ءداۋiردiڭ تۇتاس بەينەسiن كوز الدىمىزعا اكەلدi.
اتالعان كەزەڭدەگى قازاق اۋىلىنىڭ شىندىعىن – اشارشىلىققا ۇشىراعانىن ءبىز ەندى عانا ايتا باستاساق, ال سوقپاقباەۆ بالالارعا ونى ەرتەرەكتە-اق ايتىپ قويعان. جازۋشى شىعارمالارىنىڭ ومىرشەڭدىگى دە سوندا.
اۆتور ادام مiنەز-قۇلقىن, پورترەتiن تابيعي قالپىندا بەرiپ وتىرادى. ءوز توڭiرەگiندەگi – اكە-شەشەسiنiڭ, اعاسى مەن جەڭگەلەرiنiڭ, ناعاشىلارىنىڭ, جولداس-دوستارىنىڭ, ت.ب. مiنەز-قۇلقى, بولمىسى قولمەن قويعانداي شەبەر جاسالىنعان.
سونىمەن, «بالالىق شاققا ساياحات» پوۆەسi شىنايى, ومiرباياندىق دەرەكتەرگە قۇرىلا وتىرىپ, ءومiر قۇبىلىستارىن تابيعي قالپىندا سۋرەتتەگەن كوركەم تۋىندى.
بالالار ادەبيەتى تۋرالى ايتا كەلىپ, اكەدەميك-سىنشى س.قيراباەۆ بىلاي دەيدى: «بالالار كىتاپتارىندا ارەكەتتىڭ ناقتىلىلىعى مەن وبرازدىڭ كورنەكتىلىگى, ليريكتىك سەزىمتالدىق, حاراكتەرلەر مەن ۋاقيعانىڭ ديناميكالىق تۇردە دامۋى, ءتىل تازالىعى مەن تارتىمدىلىعى قاجەت. بالا ويى مەن ۇعىمى ابستراكتسيادان گورى ناقتىلىقتى سۇيەدى. سەزىمىنە اسەر ەتە ءبىلۋ ارقىلى ونى ادامدى سۇيۋگە, گۋمانيستىك ارەكەتتەرگە تاربيەلەۋگە بولادى. جازۋشى ءتىلى دە بالا ۇعىمىنا لايىق, تۇسىنىكتى, تازا بولۋعا ءتيىس».
وسى ورايدا جازۋشىنىڭ بالالار ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن كەز كەلگەن شىعارماسىنا كىشكەنتاي كەيىپكەرلەردىڭ وي-كوزقاراس, پسيحولوگياسىن ناقتى اشىپ كورسەتەتىن, تاپ باسىپ تانىتاتىن قاراپايىم دا ءساتتى, شىمىر دا شىنايى شريح-دەتالداردى كوپتەپ كەزدەستىرەر ەدىك.
«ءوزiن جازاتىن جازۋشىمىن» دەپ جوعارىدا ءوزi ايتقانداي, اۆتور شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسىندا ومiرباياندىق دەرەكتەردى پايدالانىپ, باسقا تۋىندىلارمەن ساباقتاستىرىپ وتىرادى. اسiرەسە, قازاق بالالار ادەبيەتiندە ۇلكەن قۇبىلىسقا اينالىپ, وزiندiك بiر جاڭا لەپ, جاڭاشا بەت الا كەلگەن «مەنiڭ اتىم قوجا» پوۆەسiنiڭ دە العاش «ءوزiم تۋرالى پوۆەست» اتالعانىن بۇگiندە بiرەۋ بiلسە, بiرەۋ بiلمەيدi. بۇل شىعارما تۋرالى وقىرماندار اراسىندا «قوجا كiم؟ ومiردە بولعان با؟» دەگەن ساۋالدار جيi بولىپ تۇراتىن. ول تۋرالى جازۋشىنىڭ ءوزi بىلاي دەيدi. «ەگەر شىنىمدى ايتسام, مiنەز-قۇلىق جاعىنان قوجا وزگە ەمەس, مەنiڭ وزiمە ۇقساڭقىرايدى. جاسىمدا قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن ەدiم دەپ, ءسiرا, ايتا الماسام كەرەك. ال بiراق قوجانىڭ باسىنان كەشكەنiنiڭ ءبارi دە ءدال وسى كۇيiندە مەنiڭ باسىمنان كەشكەن ەكەن دەپ ۇعىلماعانى دۇرىس. جازۋشىلىق قيال اقساقتى تىڭداي, وتiرiكتi شىنداي ەتiپ بايانداي بiلسە, ول ايىپ ەمەس, سۇلتان, جانار, جانتاستار دا الگiندەي جيىنتىق وبرازدار. بiراق سولاردىڭ قاي-قايسىسى تۋرالى جازعاندا دا اۆتور ءوزi جاقسى بiلەتiن بiرەۋلەردi كوزiنە ەلەستەتiپ وتىرۋى ابدەن مۇمكiن».
ال ەندi پوۆەستەگi قوجا قانداي بالا, قانداي كەيiپكەر؟.. شىعارما بويىنداعى جاڭالىق نەدە؟ جالپى, «مەنiڭ اتىم قوجا» پوۆەسi جارىق كورگەنگە دەيiن قازاق بالالار ادەبيەتiندەگi كiشكەنتاي گەرويلاردىڭ ءبارi دە بiر قولدان شىققانداي شەتiنەن تاربيەلi, تiل العىش, ءجۇرiس-تۇرىسى ادەپتi, «بەلسەندi» بولىپ كەلەتiن. ال وسى سحەماتيزمدi بۇزىپ, تاپتاۋرىن بولعان كونە جولمەن ءجۇرمەي, وزiنشە كەلگەن جازۋشىعا دا, جاعىمدى قىلىعىنان جاعىمسىز قىلىقتارى كوپ قوجاعا دا جۇرت اۋەلi توسىرقاي قارادى. جالپى, قانداي دا بiر جاڭالىق, قۇبىلىستىڭ بiردەن قابىلدانا, ماقۇلدانا قويۋى قيىن عوي. «بالالارعا بۇل كiتاپ قانداي تاربيە بەرمەك», «بالالار تەك جاقسى, ونەگەلi كەيiپكەرلەر بولۋى كەرەك. ال قوجا بۇزىق, جۇرگەن جەرiنە ءشوپ شىقپايتىن سوتقار وقۋشى» دەپ الايا قاراعاندار از بولعان جوق. تiپتi, كەيبiرi «مەكتەپتەگi بارلىق بالانى «حۋليگان» ەتiپ شىعارعىلارىڭىز كەلسە, بۇل كiتاپتى تەزiرەك باسىڭىزدار» دەپ تە پiكiر ايتقان.
قوجا بەينەسى – قازاق بالالار ادەبيەتىنە قوسىلعان ۇلكەن ولجا, ءىرى تابىس. وسى ءبىر قارا بالانىڭ بەينەسى وزىنە تابىندىرىپ, بارعان سايىن بيىكتەپ, مارك تۆەننىڭ توم سويەرىمەن, اركادي گايداردىڭ تيمۋرىمەن, قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ تازشا بالاسىمەن تەڭەسپەي-اق قويسىن, دەگەنمەن سولارداي ءبىر توسىن مىنەز بايقاتىپ, قازاق دەگەن حالىقتىڭ «اقىلدى تەنتەگى» قوجانىڭ وزگەشە تانىلىپ, سولارداي قىزىق كورسەتىپ, ەلگە جاعۋى ەلىمىزدى دە, ادەبيەتىمىزدى دە بيىككە كوتەرىپ تاستاعانىن نەگە ماقتانىشپەن ايتپايمىز!
«قازاق دەگەن حالىقتا دا بالا بار, ونىڭ تەنتەگى دە, تەلپەگى دە بولادى, بايقاپ كورىڭدەرشى, ادامزات! بالانىڭ ءبارى بالا ەمەس پە!» دەگەن ويمەن «قازاققا دا وسىنداي شىعارما كەرەك-اۋ» دەپ بارىپ دۇنيەگە كەلگەن تۋىندى. وسىنىڭ ءوزى بەكەڭدى سول دۇنيەجۇزىلىك كلاسسيكتەرمەن تەڭەستىرەر ەدى. سول دۇنيەجۇزى تالانتتارىنىڭ ءبىرى سينگريد ۋلگەر (نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى), «بالالار ادەبيەتىنسىز بەيبىتشىلىك بولمايدى» دەپتى.
«مەنىڭ اتىم – قوجا» بۇگىندە بىرنەشە ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتتى, ءالى دە تالاي ۇرپاقتىڭ تامىرىنا ءنار بەرەتىنى ءسوزسىز.
«ءومىردىڭ وزىندەي سۇلۋ, ءومىردىڭ وزىندەي مىنەزدى, ءومىردىڭ وزىندەي ناقتى, قاراپايىم, ءومىردىڭ وزىندەي ىستىق, ۇلتتىق بوياۋى قانىق, قالىپتان قاپىسىز شىققان بۇل تۋىندى ب.سوقپاقباەۆتىڭ اتىن ادەبيەتكە ماڭگى قالدىردى» (ت.سىدىقوۆ).
جاس ورەن حاراكتەرiنiڭ ورنىعىپ, قالىپتاسۋىن, ازاماتتىق ءوسۋ, ورلەۋ جولىن كورسەتۋگە ارنالعان پوۆەستiڭ بiرi – «جەكپە-جەك». بۇل – اۋىل سپورتىنىڭ, اسىرەسە, بوكستىڭ دامۋىنا ۇلكەن توڭكەرىس جاساعان, قۇرىشتاي شىنىققان ساڭلاقتاردىڭ دۇركىرەپ شىعۋىنا سونى سەرپىلىس, كۇشتى سەرپىن بەرگەن ايتۋلى كوركەم دۇنيە. شىعارما كەيiپكەرi مۇرات باتىرباەۆ سپورتقا بەرiلگەن, بوكستى جان-تانiمەن سۇيەتiن جاس. ول iزدەنگiشتiگiنiڭ, تاۋداي تالابىنىڭ ارقاسىندا تالاي شايقاستاردا جەڭiمپاز اتانىپ, 16 جاسىندا پاريجدە وتكەن ستۋدەنت بوكسشىلاردىڭ حالىقارالىق بiرiنشiلiگiندە الەم چەمپيونى دەگەن اتاققا يە بولادى.
بۇگiندە بوكستان اتاعى الەمگە جايىلعان قازاق جاستارىنىڭ ونەرiن تاماشالاعان كەزدە وسى مۇرات باتىرباەۆ ەسكە ءتۇسiپ, جازۋشى كورەگەندiگiنە ءتانتi بولاسىڭ.
جازۋشىنىڭ كوبiرەك تەر توگiپ, كوپ iزدەنiپ جازعان كۇردەلi دە كولەمدi تۋىندىسى – «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدi» رومانى.
اۋەلi وسى روماننىڭ اتى جونiندە: وقۋشىلار حاتتارىندا نەمەسە كەزدەسۋلەردە – سiز رومانىڭىزدى نەگە بۇلاي اتادىڭىز؟ ولگەندەر قايتىپ كەلەدi دەپ بiرەۋ سiزبەن داۋلاستى ما؟ بۇل كiتاپتا ەشكiم ولمەيدi عوي, ەندەشە نەگە ولاي اتالعان دەگەن سياقتى سۇراقتار جازۋشىعا جيi قويىلادى ەكەن. بۇل جونiندە اۆتور بىلاي دەيدi: «ولەتiن تەك ادام با؟ Iسكە اسپاعان ارمان, قول جەتپەگەن ماقسات, بiر نارسەدەن ءتۇڭiلiپ, تالاق ەتۋ, ۇزiلگەن ءۇمiت… وسىنىڭ ءبارi ولگەن ەمەي نەمەنە؟ شىعارمانىڭ باس گەرويى ەركiن – جاس جىگىت. ماقساتىما جەتەمiن دەپ ءجۇرiپ, كوپ سۇرiنەدi. ءومiر جولى بۇرالاڭ قيىن جول ەكەن, كiتاپتان جاتتاپ العان قاعيدالار كەيدە كادەگە اسپاي ءولi جۇك بولىپ, دالادا قالىپ قوياتىنىن بiرتiن-بiرتiن تۇسiنەدi. «وسىنداعى ەركiن ءوزiڭiز ەمەسسiز بە؟» دەپ سۇرايدى تۇسiنگiش وقىرمانىم. «توقسان پروتسەنتi ءوزiم» دەپ جاۋاپ بەرەم».
مiنەكي, پوۆەستەرiندەگiدەي نەگiزگi كەيiپكەر اۆتوردىڭ ءوزi نەمەسە ونىڭ ءومiر تاجiريبەسiنە نەگiزدەلiپ جاسالعان بەينەلەر بولاتىنى سياقتى مۇندا دا ورتالىق قاhارمان اۆتوردىڭ ءوزi ەكەن. وسىلاي ءبارi ءوزi باستان كەشiرگەن, ءوزi كوزiمەن كورگەن ۋاقيعالار بولعاندىقتان, جازۋشىنىڭ اڭگiمە, پوۆەستەرiندەگi وزiندiك ەرەكشەلiگi, ءومiر شىندىعىن ايقىن دا ناقتى كورسەتۋگە قابiلەتتiلiگi بۇل رومانىندا دا بiردەن بوي كورسەتەدi.
«ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدi» رومانىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ الدى-ارتىنداعى, سوعىس كەزiندەگi الىستاعى قازاق اۋىلىنىڭ شىندىعى بار قىر-سىرىمەن جان-جاقتى سۋرەتتەلەدi.
كiتاپ ءۇش بولiمنەن, ياعني, ءۇش ءداپتەردەن تۇرادى. ءار داپتەر ءوز iشiنەن شاعىن-شاعىن كورiنiستەرگە بولiنگەن. بۇدان جالپى ب.سوقپاقباەۆ تۆورچەستۆوسىنا ءتان جيناقىلىق, ىقشامدىلىق سيپاتتارىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
اتالمىش رومان – بوياماسىز اشىق تا ايقىن شىندىققا, پسيحولوگيالىق اناليزگە باي شىعارمالاردىڭ بiرi.
جالپى, ب.سوقپاقباەۆ قاراپايىم تiلمەن قاراپايىم بايانداپ وتىرىپ-اق حاراكتەر اشىپ تاستايتىن سۋرەتكەر. ونىڭ كەز كەلگەن شىعارماسىنان وزiنە ءتان ستيلدiك ورنەك بايقالىپ تۇرادى. جازۋشى ستيلi – ناعىز «تiلگە جەڭiل, جۇرەككە جىلى» تيەتiن ستيل. ويتكەنi, ونىڭ ءسوز قولدانىسى, تiل ورنەكتەرiنەن جاساندى, جاتتاندى تiركەستەردi كەزدەستiرمەيمiز. ول ءسوزدi سىرلاپ, سىلاپ جاتپايدى. ءبارiن قاراپايىم, تابيعي قولدانادى. سونىمەن-اق اششى شىندىقتى جەرiنە جەتكiزە ايتىپ بەرەدi, تيپتiك قۇبىلىس پەن شىنايى ۋاقيعانى سۋرەتكەرلiكپەن سەزiنە وتىرىپ, كوركەم وبرازعا اينالدىرادى.
جوعارىدا ايتقانداي, جاس كەزىندە شەشەسى ءولىپ, جەتىمدىكپەن كوپ تاۋقىمەت تارتىپ وسكەن بەردىبەك سوقپاقباەۆ – سول ءوزى ءومىر كەشكەن قوعامنىڭ ادىلەتسىزدىگىن, بار اۋىرتپالىق, قيىندىعىن شىنايى كورسەتەم دەپ تاعدىردىڭ كوپ قياناتىن كورىپ وتكەن جازۋشى.
اتاقتى «مەنىڭ اتىم – قوجا» پوۆەسىنىڭ قانداي قيىندىقپەن جارىق كورگەنىن ايتىپ وتتىك كوي. ءتىپتى, ەل ومىرىندەگى كەزەڭدىك وقيعالاردىڭ شىنايى سۋرەتىن سالعان «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانىنىڭ جارىققا شىعۋى دا وڭاي بولعان جوق. شىندىقتى شىرىلداتىپ, جەرىنە جەتكىزە ايتقان تۇستارىن «مۇندايدى ايتۋعا بولمايدى, بۇل جاعدايلار سوۆەتتىك شىندىققا قايشى, جات» دەپ, شىعارمانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى اياۋسىز تۋرالدى.
وسىنداي قياناتتاردان, جالپى توقىراۋ جىلدارى ءومىرىمىزدى جايلاعان كەلەڭسىزدىكتەردەن جانى اۋىرىپ, قاجىعان جازۋشى ءبىر ۋاق وزىمەن-ءوزى بولىپ, توماعا تۇيىق, بارىنەن ءتۇڭىلىپ ءجۇرىپ الدى. شارشادى, قاجىدى. قيسىنسىز قيانات تيتىقتاتتى.
داڭعازالىق پەن جاساندى دابىرانى جانى قالامايتىن بەكەڭنىڭ كوزى تىرىسىندە 50, 60 جىلدىق مەرەيتويلارى دا اتالمادى. بۇل ول كىسىنىڭ وزىنەن دە بولعان سياقتى. «الماتىنى مەنىڭ 60 جىلدىعىما بايلانىستى دۇرلىكتىرمەي-اق قويىڭدار. ونىڭ ءبارى باسى ارتىق دۇنيە. داڭعازالىقتىڭ نە قاجەتى بار. ماعان وقىرمان ءسۇيىسپەنشىلىگىنەن قىمبات تا قۇرمەتتى ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق» دەگەندەي ءوتىنىش ءبىلدىرىپتى. ونى بىلاي قويىڭىز «ەكران الدىندا وتىرىپ, ءوزىڭ جايلى بەرىلگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەننەن نە شىعادى. تاپ-تازا جاساندىلىق قوي» دەپ تەلەديدارعا تۇسۋگە شاقىرعان كىسىلەرگە دە بارماعان.
بەكەڭنىڭ بۇل پىكىرى اۋەزوۆتىڭ:
« … ادەبيەت ءۇشىن رەكلاما كەرەك ەمەس. بۇل رەكلاما وزىمشىلدىك, كۇنشىلدىكتى تۋعىزادى. ال جەكە ادامدى رەكلامالاۋ – تالانتسىزدىقتىڭ بەلگىسى, ول – پەندەشىلىك» دەگەن سوزىمەن ۇندەسىپ جاتسا كەرەك.
بەكەڭ ۇلكەن وتىرىستارعا دا بارا بەرمەيتىن. تابيعاتىنان كوپسوزدىلىكتى, بوسپەلىكتى, جاعىمپازدىق پەن داڭعازالىقتى جەك كورگەندىكتەن, الگىندەي جيىن-تويدا سوندايلاردىڭ كوسىلەتىنى كوڭىلىنە تىكەندەي قادالاتىن ەدى.
1974 جىلى «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلدى. كونكۋرسقا قاتار تۇسكەن تۋىندىلارىنان وق بويى وزىق تۇرعانىمەن, جەمە-جەمگە كەلگەندە, سول كەزدەگى بارماق باستى, كوز قىستىمەن تاعى دا شەت قاقپاي قالا بەردى. ال شىعارما شىن مانىندە مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىق ەدى.
بۇل دا جازۋشىعا وڭاي سوققى بولعان جوق. قاجىعان قالامگەردىڭ ودان ارى تاۋى شاعىلىپ, كۇيزەلگەنىن كوزىمىز كوردى.
بەردىبەك سوقپاقباەۆ قايتىس بولاردان از ۋاقىت بۇرىن ءبىر توپ قارت قالامگەر «حالىق جازۋشىسى» دەگەن اتاققا ۇسىنىلدى. ولاردىڭ ىشىندە بەكەڭ دە بار بولاتىن. كەيىن سول اتاق العانداردىڭ قاتارىندا ب. سوقپاقباەۆ تاعى دا جوق بولىپ شىقتى.
قالاي بولعاندا دا, ءساتى تۇسپەدى, جولى بولمادى دەپ ءارتۇرلى سەبەپتەر ايتىلعانمەن, شىنايى ىقىلاس, قامقور جۇرەك جەتپەي قالعانداي كوڭىلدە ءبىر تۇيتكىل تۇرادى دا قويادى.
ءسويتىپ, بالالار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اتانعان جازۋشى ەشبىر سىيلىق الماستان, اتاق يەلەنبەستەن ومىردەن ءوتتى.
قازاق ەلىنىڭ, قازاق رۋحىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ءومىر بويى باسىن بايگەگە تىگىپ, تاۋەكەل ەتكەن قالامگەردىڭ ويلايتىنى: «قازاق قاشان ەل بولادى؟! قاشان باسقانىڭ قاتارىنا قوسىلادى؟ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز سىيلاۋدى, باعالاۋدى قاشان ۇيرەنەمىز؟!» دەگەن سياقتى مۇڭعا تولى ارمان ەدى.
بۇگىندە بەكەڭنىڭ بۇل ارمانى ورىندالدى. وسى ورايدا جازۋشىنىڭ سوڭىندا قالعان, ەشبىر كىتابىنا ەنبەگەن «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات» اتالعان شاعىن ەرتەگى-پوۆەسىنە توقتالا كەتسەك: شىندىق پەن ادىلەت سالتانات قۇرعان «ەرگەجەيلىلەر ەلىندە» ءومىر-تىرشىلىك مۇلدە باسقا ەدى. حالىق سايلاعان پرەزيدەنتتىڭ ويلايتىنى تەك قانا ەل-جۇرتتىڭ قامى. پاراقورلىق پەن ۇرلىق-قارلىق اتىمەن جويىلعان. ەلدە حالىق ەشنارسەگە مۇقتاج ەمەس. بالالار مەن قارتتارعا جاسالعان قامقورلىقتا شەك جوق. ءتىپتى, ەرگەجەيلىلەر ەلىندە اسكەر مەن قارۋ-جاراق تا بولمايدى ەكەن. بارلىق مەملەكەتتەرمەن تەڭ قۇقىلى قارىم-قاتىناس جاساپ, ءوزىنىڭ سالت-ءداستۇرىن قاتاڭ ساقتايتىن بەيبىتشىلىك سۇيگىش ەل بولاتىن.
كورىپ وتىرعانىمىزداي, ءبىزدىڭ تاۋەلسىز قازاق ەلى قازىرگى تاڭدا ءدال وسى باعىتتا دامىپ كەلەدى. بۇل زاماندى, جان-جاقتى وركەندەگەن ەلدى كورگەندە بەكەڭ, ارينە, مارقايار ەدى.
ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ, ءوز شاڭىراعىن بيىك كوتەردى. قازاق ادەبيەتى دە ەركىندىكتەن, ازاتتىقتان ءنار الىپ, جاڭاشا ۇردىسپەن دامىپ كەلەدى. ءبىر كەزدە كەڭەستىك قاۋلى-قارارمەن ومىرگە كەلگەن «ومىرشەڭ» شىعارمالار زامان كوشىنە ىلەسە الماي, ءوز-وزىنەن ۇمىتىلا باستادى. ال ب.سوقپاقباەۆ شىعارمالارىنا دەگەن حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانداي.
تاۋەلسىز قازاق ەلى باردا بەردىبەك سوقپاقباەۆ تا بار, استە ۇمىتىلماق ەمەس. ويتكەنى, ول – تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىن جىرلاپ, ونىڭ جۇرەگىنە الدەقاشان جول تاپقان جازۋشى. ونداي قالامگەردىڭ وزىنە لايىق سىي-قۇرمەتتەن كەندە قالمايتىنى دا, مىناۋ شىندىقتى بۇكپەي, بۇركەمەلەمەي ايتا الاتىن زاماندا ونىڭ شىنايى شىعارمالارىنىڭ باعى جانىپ, جارقىراي تۇسەتىنى دە ابدەن اقيقات.
تۇرلىبەك مامەسەيىت,
حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
