عاريفوللا ەسىم, اكادەميك
راس ءسوز از بولماسىن!
(ەسسە)
حاكىم اباي ءۇشىنشى قارا سوزىندە ءوز زامانىنا سىن ايتقان. ول سىندى حالقىن مەنسىنبەگەندىكتەن ەمەس, كەرىسىنشە, نامىسى كەرنەگەن سوڭ ايتىپ وتىر. سىن ايتۋدىڭ ءمانىسى مىننەن ارىلۋ, تازارۋ, كەلەر زامان كەلبەتىن بولجاۋعا تالپىنىسىنان تۋعان. ءوزىنىڭ كەمشىلىگىن بىلگەن ادام – اقىلدى ادام. ءوز حالقىنىڭ كەمشىلىگىن بىلگەن ادام – دانىشپان. كەمشىلىكتى ءبىلۋ ادامعا ودان ارىلۋدىڭ مۇمكىندىگىن بەرمەك. ءوز كەمشىلىگىمىزدى جاقسى بىلەمىز, سوندىقتان دا, ءبىز مىقتى ەلمىز دەگەن وي وسىنداي تۇسىنىكتەردەن شىققان. اباي ايتادى: «قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ-بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ, ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ, راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ, قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ, وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟»
ءيا, سەبەبى نەدە؟ ايتارىم, قازاقتىڭ اباي تۇسىندا باس بوستاندىعى بولماۋىندا, حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ەلدىك يدەيانىڭ جوقتىعىندا. بوداندىققا تۇسكەن حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقى ۇساقتالىپ, حارەكەتى ارەكەت بولىپ كەتەتىنى ءاۋ باستان بەلگىلى قاعيدا. حاندىق داۋىردە قالىپتاسقان ەتنوستىق تۇتاستىق اباي زامانىندا جويىلعان ەدى. 366 جىل ءومىر سۇرگەن قازاق ورداسىنان (حاندىعىنان) «قازاق» دەگەن ات قالدى, ءتىل قالدى, جۇرت جادىندا تاريح قالدى, ال ەندىگى جەردە ءبىرتۇتاس ەل بولۋ مۇمكىندىگى قيالعا اينالدى. قازاق رۋحاني الەمىنىڭ الدانىش-جۇبانىشى, ونىڭ فولكلورى (اڭىز, جىر, داستاندار ت.ب.) عانا بولدى. وسىنداي حال كەشكەن قازاقتار نە ىستەمەك؟ اتقا وتىرىپ, قولىنا قارۋ الۋعا تىيىم سالىندى. ەلدى, جەردى قورعاۋ ماسەلەلەرى كۇن تارتىبىنەن ءتۇستى. حاندىق باسقارۋ جوق, بيلەر سايلاۋى ۇمىتىلدى. باتىرلىق دەگەنىڭ بارىمتالىققا اۋىسىپ قۇرىدى. ءالجۋاز تۇرمىس قازاق دالاسىنا الەۋمەتتىك دەرت اكەلدى, ونىڭ اتى – جالقاۋلىق بولاتىن. تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىتتەردىڭ ءوز كۇش-قۋاتتارىنا لايىقتى ءىس, ارەكەت, حارەكەتتەرى بولمادى. سوندىقتان,, تۇرمىستا جالقاۋلىق دەگەن ىندەت ورنىعىپ الدى.
جالقاۋلىق – قاسكۇنەمدىكتىڭ اناسى. قاسكۇنەمدىكتىڭ بارلىق ءتۇرىن وسى جالقاۋلىق تۋعىزادى. جۇرتتى جالقاۋلىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن ەلگە ەمشى كەرەك. وسى اباي اتاپ ايتقان «جالقاۋلىق» دەرتى بۇگىن بار ما؟ بۇگىنگى قازاقتار ءبىر-بىرىنە اباي زامانىنداعى سياقتى قاسكۇنەمدىك ءىس جاساي ما؟ كوپشىلىك بولىپ ويلانايىق.
قازىرگى زاماندا اباي ارمانى ورىندالعان. قازاق ەتنوسى ءوزىنىڭ ساياسي بوستاندىعىنا قولى جەتتى. ەلگە ورتاق ەلدىك يدەيامىز بار, ونىڭ نەگىزى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالاتىن مەملەكەتىمىز. دەمەك, جالقاۋلىقتىڭ ساياسي تامىرى قيىلعان. ەل نارىقتىق قاتىناستارعا ءتۇسىپ جاتىر. ولاي بولسا, قازاقتاردىڭ مىنەزدەرى ىرىلەنىپ, بويلارىن ەلدىك نامىس كەرنەپ, وركەنيەتتىك جولعا ءتۇسىپ, ءبىر-بىرىنە قاسكۇنەمدىگى, بىرەۋىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتىندىگى, راس ءسوزىنىڭ از بولاتىنى, قىزمەتىنە تالاسقىش بولاتىندىعى, جالقاۋ بولاتىندىعى جويىلىپ, ازايىپ بارادى ەمەس پە؟ الدە, وزگە پىكىرلەر بار ما؟ وسى سۇراقتارعا قاي ساياسي پارتيا قالاي جاۋاپ بەرمەك؟ پارتيالار كوشباسشىلارىنىڭ سوزدەرىن تىڭداپ, ساياسي باعدارلامالارىن وقىپ, ەلەكتورات دەگەن قاۋىمنىڭ وكىلى رەتىندە سانامىزعا ءتۇيىپ, سويلەيتىن ءسوزىمىزدى ويلاستىرىپ ءجۇرمىز. دەموكراتيا دەگەن تەك ساياسي پارتيالاردىڭ شەپ قۇرعانى عانا ەمەس, ول جۇرتتىڭ سەرپىلىسى, اركىمنىڭ ساناسىنىڭ ويانۋى.
ءجا, ءسوزىمىزدى كەزىندە اباي ايتىپ كەتكەن جالقاۋلىققا قايتا بۇرالىق. وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. تىڭ يگەرۋ كەزىندە نيكيتا حرۋششەۆ الماتى قالاسىندا بولعان ميتينگىدە تىڭ يگەرۋگە كەلگەن وزگە جۇرت وكىلدەرىنە «قازاق حالقى جالقاۋ, ءۇمىت سەندەردە» دەگەندى ايتتى دەيدى كوزكورگەندەر. سوندا سۇراق تۋادى, قازاقتار نەلىكتەن جالقاۋ؟ جالقاۋلىق تابيعاتتان كەلگەن بە, ارينە, جوق. دەمەك, ونىڭ «مادەني» سەبەپتەرى بار. اباي زامانىنداعى جالقاۋلىق سەبەبىن جوعارىدا ايتتىق. وكىنىشكە وراي, ءبىر بوداندىقتان ەكىنشى بوداندىقتىڭ وزگەشەلىگى بولعانىمەن, ساپالىق ايىرما ايتارلىقتاي بولمادى. سوتسياليزم قۇرۋعا كىرىسكەن قازاقتاردىڭ بويلارىنان, تۇرمىسىنان جالقاۋلىقتان ارىلۋىنا مۇمكىندىك تۋعان سياقتى ەدى, بىراق وكىنىشكە وراي, ەكونوميكالىق جۇيە كەدەرگى بولدى. قازاقستان ءونىم وندىرمەيتىن, تەك شيكىزات قانا وندىرەتىن ەكونوميكالىق ايماققا اينالدى, كاسىبي وندىرىستەر تاپشى بولدى. اباي كەزىندەگىدەي ەمەس, بار قازاق ەڭبەككە ارالاستى. جالقاۋلىقتىڭ بۇرىنعى كلاسسيكالىق ءتۇرى جويىلدى. مال باعۋ, ەگىن ەگۋ, زاۆود, فابريكادا ەڭبەك ەتۋ جالقاۋلىققا ورىن قالدىرمادى, بىراق ونىڭ ورنىنا وزگە دەرت پايدا بولدى. ول الەۋمەتتىك بەيجايلىق (ينفانتيليزم). ونىڭ ءمانىسى, ءىستى ءوزى باستاپ كەتپەي, بۇيرىق, شەشىم, قاۋلى توسۋ. ءسوزدىڭ قىسقاسى, ايتقاندى عانا ورىنداۋ. بۇل كاسىبي جانە الەۋمەتتىك قابىلەتتى, بەلسەندىلىكتى تەجەۋشى كۇش ەدى. تابيعاتىنان تازا, اڭقاۋ قازاق سوتسياليزم يدەياسىنا تىم بەرىلىپ, سەنىپ الدى. ول كۇمان, كۇدىك دەگەندەردى كەلتىرمەدى. وندايلار بولا قالسا, بولشيۆيزم ناۋقان جاساپ, ولاردىڭ كوزىن جويىپ وتىردى. وسىنداي حالگە داعدىلانعان حالىق نارىقتىق قاتىناستار تاۋەلسىزدىكپەن قوسا كەلگەندە ابدىراپ قالعان ەدى, ەندى-ەندى ەسىن جيىپ, ءىس, ارەكەت, حارەكەتكە ارالاسىپ جاتىر. كەزىندە تەحنولوگيالىق مىنەز, ادەت, داعدىنىڭ بولماۋىنان قازاقتار نارىقتىق قاتىناسقا ءاۋ باستا ۇركە قاراستى, جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا پسيحولوگيالىق بەيىمدەلۋ كەيىنگى جىلدارى قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانى كىمگە دە بولسىن كورىنىپ تۇر.
سولاي بولا تۇرا, وسى سوزدەرگە قوسا ايتارىم, نارىقتىق قاتىناستار تۇگىلى ودان دا زورى بولسا دا, يكەمگە ءالى كونبەي جاتقان مەنتاليتەتىمىزدىڭ بارىن دا جاسىرا المايمىز. اباي ايتقان قازاقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە قاسكۇنەم بولاتىندىعى, بىرەۋىنىڭ تىلەۋىن ءبىرىنىڭ تىلەگىسى كەلمەيتىندىگى, قىزمەتكە تالاسقىش بولاتىندىعى شايقالماي-توگىلمەي بۇگىنگى كۇنگە جەتكەنىنە قالايشا تاڭ قالمايسىڭ. ەگەمەن ەلدىڭ ازاماتتارىندا وسىنداي جات پيعىلدار ءوشۋدىڭ ورنىنا ءوسىپ, «جەمىس» بەرىپ تۇرعانىنا قالاي قينالىس بىلدىرمەيسىڭ. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ قارعا تامىرلى قازاق ەمەس پە ەدىك, نەگە ءبۇتىندى بولشەكتەي بەرەمىز. ءبىرتۇتاس قازاق ەتنوسىن بولشەكتەۋ ارمانى – قازاق ورداسى قۇرىلعاننان بەرى, سىرتقى دۇشپانداردىڭ جاساپ كەلە جاتقان ايلا-شارعىلارى…
سىرت دۇشپانداردى قويا تۇرىپ, قازىرگى ساياسي پارتيالارعا كەلسەك, ولار ەلدى بولشەكتەيتىن كۇشتەر مە, الدە ەلباسىنىڭ توڭىرەگىنە حالىقتى توپتاستىرۋشى كۇشتەر مە؟! وسىعان جاۋاپتى كىمدەر بەرمەك؟ وتىرىگى جوق, راس ءسوزدى كىم ايتادى؟
قىزمەتكە تالاسىپ, ءبىرىنىڭ-ءبىرى تىلەۋىن تىلەمەك تۇگىلى, ءبىر-بىرىمەن جاۋ-لاسىپ جاتقاندار ءالى بار ەمەس پە؟!
ارينە, ءومىر بولعان سوڭ ءبارى بولادى. الايدا, اباي ەسكەرتپەلەرى كۇنى بۇگىن كۇشىن جويدى دەسەك, راس ءسوزىمىزدىڭ از بولعاندىعى ەمەس پە…
ادام جىلاپ تۋادى…
اباي «ادام بالاسى جىلاپ تۋادى, كەيىپ ولەدى» دەيدى ءتورتىنشى قارا سوزىندە. ەرتەدە عۇلامالار ايتىپ كەلە جاتقان وي. ونى اباي قايتالاپ وتىر. سەبەبى, بۇل ايتپاسقا بولمايتىن ءسوز. ادام بالاسىنا ەستىگەن, وقىعان, بىلگەن جايلاردى قايتالاپ ايتىپ, ەسكەرتپە جاساپ وتىرماسا, سول بىلگەندەرىن ەسىنەن شىعارا بەرەدى. ادام بىلگەنىن ەسىنەن شىعارايىن دەپ شىعارمايدى, ونى سونداي حالگە تۇسىرەتىن ءومىردىڭ قىزىعى. كەي-كەيدە ءبىر كۇندىك قىزىق كوپ نارسەلەردى ۇمىتتىرىپ جىبەرەتىنى بار. جانتالاسقان, جۇلىسقان تىرشىلىكتە ادام بىلگەنىن ەستەن شىعارىپ الادى. سوندىقتان دا, ءار زاماننىڭ عۇلامالارى ماڭگىلىك ويلارىن قايتالاپ وتىرعانى قاجەت ءىس. اباي وزىنەن بۇرىن وتكەن عۇلامالار ايتقان ادامنىڭ جىلاپ تۋاتىنىن, كەيىن ولەتىنىن قايتالاپ ايتقان. شىنىندا, ادام جىلاپ تۋاتىنى ۇيرەنشىكتى كورىپ جۇرگەن ءىسىمىز. بىراق, ادام تەك تۋعاندا عانا جىلاپ تۋا ما؟ كوبىمىز ءومىر بويى جىلاپ وتپەيمىز بە؟ جىلاۋ دەگەندى فيزيكالىق (ياعني, كوزدەن جاس پارلاۋىمەن) جانە مەتافورالىق مانىندە قولدانساق, مەنىڭشە, ادامدار تەك جىلاپ تۋماي, ءومىر بويى جىلاۋمەن بولادى. ايتەۋىر, ءبىر بىتپەيتىن شارۋا. تاۋسىلمايتىن ارمان, ونى قازاق «كەدەي بايعا جەتسەم, باي قۇدايعا جەتسەم» دەگەن ماقالعا سىيعىزعان. نارىق, باسەكە زامانى, دەمەك, بايلىق تا, بيلىكتە تە باسەكەگە ءتۇستى. ماقسات بىرەۋ – نە بايلىقپەن, نە بيلىكپەن ارتىلۋ. قولداعى بارعا مىسە تۇتپاي, ول از كورىنىپ, جانتالاسىپ قالتانى تولتىرۋ ماقساتى نەگىزگى ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىنا اينالعاندا بولاتىن جاعدايدى اباي بىلايشا بىلدىرگەن: «ءبىرىن-ءبىرى اڭدىپ, بىرىنە-ءبىرى ماقتانىپ, ەسىل ءومىردى ەسكەرۋسىز, بوسقا جارامسىز قىلىقپەن, قور ەتىپ وتكىزەدى دە, تاۋسىلعان كۇنىندە ءبىر كۇندىك ءومىردى بار مالىنا ساتىپ الۋعا تابا المايدى». اباي «تاۋسىلعان كۇن» دەپ ادام ءومىرىنىڭ سوڭعى نۇكتەسىن ايتىپ وتىر.
جىلاۋمەن وتكەن عۇمىرىڭ ءبىتتى, ەندى وسى «تاۋسىلعان كۇننەن» باسقا ساعان كۇن جوق, كۇنكورىس جوق. مالىڭ بار, بايلىعىڭ بار, ول ساعان تىم قۇرىسا ەندى ءبىر كۇندىك عۇمىر بەرە الماق ەمەس, سونداعى وتكەن كۇندەرىمىزدىڭ مازمۇنى نە بولدى دەيدى حاكىم. مۇمكىن, ومىرگە ءسابيدىڭ جىلاپ كەلۋىنىڭ ءمانىسى دە وسىندا ما ەكەن؟ جىلايتىنى, ول بەينەت عۇمىرعا ەنگەلى وتىر. وسە كەلە, ەسەيە كەلە, ادام الدىندا كىنالى, جاراتۋشى الدىندا (ەگەر ونى مويىنداساق) كۇنالى بولا بەرمەك. باسقا جول جوق. ادامنىڭ ومىرگە قۇشتارلىعى تەك وسىنداي جولعا باستاماق, ءومىر تالقىسى ادامدى سان رەت جىلاتادى. جىلامايتىن جان جوق. اباي «بۇل دۇنيەنىڭ راقاتىنىڭ قايدا ەكەنىن ادام بىلمەيدى» دەيدى. بۇل پىكىرگە قوسىلماۋعا بولمايدى. ويلى ادام بىلەدى, دۇنيەدە راحات جوق. سوندىقتان, ادامزات بولساڭ, ءۇمىت ەتىپ جۇماقتى, ەسكەرتپە رەتىندە تامۇقتى ويلاپ تاپقان. جۇماق – ءۇمىت. ول ء–ۇمىت وتىن سوندىرمەۋ ءۇشىن ايتىلاتىن يدەيا. ماسەلە, جۇماقتىڭ ول دۇنيەدە بارلىعى نەمەسە جوقتىعى ەمەس, ونىڭ يدەيا رەتىندەگى شىندىعىندا جانە سول يدەيانىڭ ادامداردى ىزگىلىككە, پاراساتتىلىققا شاقىرۋىندا. «تاۋ-سىلاتىن كۇنگە» ادامنىڭ جەڭىلدەپ جەتۋىندە. بۇل مەنىڭ ادام جىلاپ تۋادى دەگەن ويعا قاتىستى پىكىرلەرىم. ەندى ءسوزدىڭ ەكىنشى جارتىسىنا, «ادام كەيىپ ولەدى» دەگەنگە كەلەيىن.
ادام نەگە, كىمگە كەيىپ ولەدى. ول ولىمگە كەي مە, الدە ومىرگە كەي مە؟ ويلايمىن, ادام ولىمگە كەي المايدى. سەبەبى ول ءولىمنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. ءتىرى جانعا ءولىم – قۇپيا. دۇنيەدە ءولىپ تىرىلگەن جان جوق. ءولىم دەگەن ادامزاتتىڭ تاجىريبەسىنە اينالماعان. ءولىم ادامنىڭ باسىنان وتپەگەن نارسە. ول وزگەلەردىڭ عانا ءولىمىن كورىپ ءجۇر. وزگەنىڭ ولگەنى وعان ءبىلىم, بىراق ومىرلىك تاجىريبە ەمەس. سوندىقتان, ادام كەيىپ ولگەندە, مۇمكىن ولىمگە ەمەس, وتكەن ومىرىنە كەيتىن شىعار. ول ءومىرىنىڭ ماعىناسىزدىعىنا, تۇراقسىزدىعىنا, جالعاندىعىنا كەيتىن شىعار بالكىم. سەبەبى, ءومىر ادامنىڭ تاجىريبەسى, ول ءوزىنىڭ قالاي ءومىر سۇرگەنىن بىلەدى, ءومىرىنىڭ سوڭعى تاۋسىلعان كۇنىندە عانا ءوز عۇمىرىنىڭ ءمانىن تۇسىنە باستايدى.
دۇنيەدە كىم بولماسىن, نەندەي ىستەر اتقارماسىن, ادام «تاۋسىنشاق كۇنى» ەرەكشە ويعا كەلەتىن سياقتى. بۇل ماسەلە تۋرالى ادەبيەتتەر كوپ, سولاردىڭ بارىندە ادام ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى كۇنىندەگى سانا مەن ونىڭ قىزىل-جاسىل عۇمىرىنداعى سانانىڭ ايىرماشىلىعى مول ەكەنى ايتىلادى. ءومىردىڭ «سوڭعى ايالداماسىندا» تۇرعان ادامنىڭ ويىنا قۋانىش, راحات سەزىمدەرى كەلەدى دەپ كىم ناقتىلى ايتا الماق. قانداي ءمانسىز, ماعىناسىز بولعانىمەن, جالعان دۇنيە دۋمانىنا جەتەتىن نە بار. ويلايمىن, ەشنارسە جوق, بىراق سول جالعان دۇنيەنى تەڭدەسى جوق عۇمىر ەتۋ, ادىلەتتى ءومىر ءسۇرۋ, ءبىر شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەگە اينالعالى قاي زامان.
