گەوبلوكتىق, گەوەكونوميكالىق, گەويدەولوگيالىق سوعىستار جەر جۇزىندەگى گەوساياسي جاعدايدى كۇردەلەندىرە ءتۇستى. يمپەريالىق كۇشتەر الەمدى قايتا بولىسكە سالۋعا مۇددەلىك تانىتىپ, جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ قارقىنى كۇشەيدى. قازىر الەم ۇلكەن وزگەرىستىڭ قارساڭىندا تۇر. ەكىنشى جاعى, مۇددەلەر شيەلەنىسكەن كەزەڭدە قازاقستان ءوزىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداپ, اۋقىمدى ساياسي ناۋقاندى باستادى. وعان كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر, پرەزيدەنت سايلاۋى, سوسىن زاڭ شىعارۋشى ورگان – ءماجىلىس پەن جەرگىلىكتى وكىلدى ورگان – ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى وتەدى. ساياسي قۇرىلىمداعى وزگەرىستەر اتقارۋشى بيلىكتى جاڭادان جاساقتاۋعا جول اشاتىنى انىق. بۇگىندە حالىق وسىنىڭ اق-قاراسىن بىلگىسى كەلەدى. ءبىز پارلامەنت ءماجىلىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بالايىم كەسەباەۆادان ەلدەگى ساياسي رەفورمالاردىڭ ءمان-ماڭىزىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋدى سۇرادىق.
– پرەزيدەنت ءوزىنىڭ سايلاۋالدى تۇعىرناماسىندا جاڭا تاريحي كەزەڭگە اياق باسقانىمىزدى اتادى. قازىر مەملەكەتتىك باسقارۋ مودەلىن, بۇكىل قوعامدى ترانسفورماتسيالاۋ جۇرۋدە. جاڭا قازاقستان تۇجىرىمداماسى شەڭبەرىندە جۇزەگە اساتىن «ادىلەتتى مەملەكەت – ادىلەتتى ەكونوميكا – ادىلەتتى قوعام» قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن تۇبەگەيلى وزگەرىستىڭ باعدارلاماسى جاريالاندى.
مەملەكەت كىرىستەردىڭ ءادىل ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتەدى, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر, جۇمىسقا ورنالاسۋ ماسەلەسى ءتيىمدى ءارى ءادىل شەشىلمەك. ادىلدىك – ساياسي رەفورمالاردىڭ ءتيىمدى بولۋىنىڭ نەگىزگى ءارى باستى ينديكاتورى, – دەپ باستادى ءسوزىن بالايىم تۋعانبايقىزى.
– پارلامەنت ءماجىلىسى VI جانە VII شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى ءارى بىرقاتار وبلىستىڭ (الماتى قالاسى, شىمكەنت, قىزىلوردا جانە ماڭعىستاۋ) ادىلەت سالاسىندا باسشىلىق قىزمەت اتقارىپ, مول تاجىريبە جيناعان زاڭگەر رەتىندە ادىلەتتى قازاقستان قالاي سالتانات قۇراتىنىن ايتا الاسىز با؟
– ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋدا قاسىم-جومارت توقاەۆ ناقتى تەجەمەلىك ءارى تەپە-تەڭدىك جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جاڭا مودەلىن ۇسىندى. باستى اسپەكتى – «سۋپەرپرەزيدەنتتىكتەن» پرەزيدەنتتىك مودەلگە كوشۋ. تەجەمەلىك ءارى تەپە-تەڭدىك جۇيەسىنىڭ نەگىزگى فورمۋلاسى: قوعامدى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋدا «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» شەشۋشى رولگە يە.
ساياساتتاعى مونوپوليا, ءسوزسىز, ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك كەسەل مەن مەملەكەتتىڭ كەرى كەتۋىنە اسەر ەتەدى. وسىعان بايلانىستى بيلىك تارماقتارى قايتا فورماتتالىپ, زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزىلدى
كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ ءۇش باعىتى بار. ءبىرىنشىسى – پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن شەكتەۋگە بايلانىستى. ەكىنشىسى – پارلامەنتتىڭ كۇشەيۋىمەن, پارلامەنتتىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبىنىڭ وزگەرۋىمەن, زاڭ قابىلداۋ ءتارتىبىنىڭ وزگەرۋىمەن جانە ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەتپەن بايلانىستى. ءۇشىنشىسى – دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ ەنگىزىلۋىنە, قوعامنىڭ دەموكراتيالانۋىنا جانە ادامنىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا باعىتتالادى.
ساياساتتاعى مونوپوليا, ءسوزسىز, ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك كەسەل مەن مەملەكەتتىڭ كەرى كەتۋىنە اسەر ەتەدى. وسىعان بايلانىستى بيلىك تارماقتارى قايتا فورماتتالىپ, زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزىلدى.
دەموكراتيالاندىرۋدا بيلىكتى ورتالىقتان وڭىرلەرگە بەرۋ ءىسىن جالعاستىرا وتىرىپ, ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ ماڭىزدى. مەملەكەت باسشىسى بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ پروتسەسىن تەرەڭدەتە تۇسپەي, ساياسي جاڭعىرۋدى تابىستى جۇرگىزۋ جانە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. قىسقاسى, رەفورمانىڭ تۇپكى ماقساتى – تاۋەلسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ, مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ, مىقتى ازاماتتىق قوعام قۇرۋ, زاڭ ۇستەمدىگى مەن الەۋمەتتىك ادىلدىكتى قامتاماسىز ەتۋ.
– كەلەسى جىلى پارلامەنت ءماجىلىسى مەن جەرگىلىكتى دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى وتەدى. ودان كەيىن ۇكىمەت جاڭارۋى ءتيىس. بۇل ساياسي ترانسفورماتسيانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ توتە جولى ما, الدە وزگەرىستەر ءىشىنارا عانا بولا ما؟ حالىق وسىنىڭ جاۋابىن بىلگىسى كەلەتىنى انىق.
– مەملەكەت باسشىسى بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ (پرەزيدەنت, ءماجىلىس, ءماسليحات) كەزەكتەن تىس سايلاۋىن وتكىزۋ مەرزىمىن ناقتى بەلگىلەدى. ەلەكتورالدى كەستەنىڭ اشىق بولۋى پرەزيدەنتتىڭ حالىق سەنىمىن نىعايتۋ جونىندەگى دەموكراتيالىق ءارى سالماقتى قادامى دەۋگە بولادى.
مەملەكەت باسشىسى جۇرگىزىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ نەگىزگى وزەگى – ادىلدىك, زاڭ ۇستەمدىگى
سايلاۋ ناۋقانىنىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن ءوتۋى ساياسي رەفورمالاردى ساپالى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورما شەڭبەرىندە نەگىزگى بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ: پرەزيدەنتتىڭ, پارلامەنتتىڭ, جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ, پارتيالىق جانە سايلاۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى وكىلەتتىگى قايتا قارالدى. ەندى مۇلدەم جاڭا, ورنىقتى تەجەمەلىك ءارى تەپە-تەڭدىك جۇيەسى قالىپتاسادى.
70 پايىزدىق پروپورتسيونالدى جۇيە ءار ءتۇرلى باعىتتاعى ساياسي پارتيانىڭ كەڭەيۋى مەن وكىلدىگىن ارتتىرىپ, پارلامەنتكە بەلسەندى, بەدەلدى تۇلعالاردىڭ كەلۋىنە جول اشادى. بۇعان 30 پايىزدىق ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا سايلاۋ ىقپال ەتەتىنى انىق. جالپى پروپورتسيونالدى جۇيە ءىرى جانە كىشى ساياسي پارتيالار وكىلدىگىنىڭ پارلامەنتتە ساقتالۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ, ءپليۋراليزمنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
جەرگىلىكتى دەڭگەيدە حالىقتىڭ وكىلدىك ەتۋىن ارتتىرۋ كوزدەلىپ وتىر. وعان وبلىستىق ماسليحاتتارعا 50 پايىزى پارتيالىق ءتىزىم, 50 پايىزى ءبىر مانداتتىق وكرۋگ بويىنشا وتسە, اۋداندىق ءماسليحاتتار ءبىر مانداتتىق وكرۋگ بويىنشا قۇرالاتىنى دالەل بولادى.
– ماجوريتارلىق سايلاۋدىڭ بىردەن-ءبىر ارتىقشىلىعى نەدە؟ بۇل جۇيەمەن پارلامەنت قۇرامىنىڭ ساپالىق دەڭگەيى قانشالىقتى ارتادى؟
– سايلاۋشىلار كانديداتۋرالار ۇسىنۋعا قاتىسۋ مۇمكىندىگى, بارلىق ۇمىتكەردىڭ اتى-جونىمەن تىزىمدەلەدى. سايلاۋدىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – سايلاۋ وكرۋگىندە ەڭ كوپ داۋىس جيناعان كانديدات دەپۋتات اتانادى. بۇل – اشىقتىقتى, جاريالىقتى قامتاماسىز ەتەتىن ۇدەرىس. ارينە, پارلامەنت قۇرامى سايلاۋدىڭ جاڭا ارالاس جۇيەسىنىڭ ناتيجەسىندە جاڭارىپ, جاڭا كوزقاراستاعى ساياسي تۇلعالاردىڭ كەلەتىنىنە سەنەمىن. سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا ساياسي پارتيالاردىڭ اراقاتىناسىن حالىق ءوزى ايقىنداپ, ءبىر مانداتتى سايلاۋ وكرۋگىنەن دەپۋتاتتار تاڭداي الادى. وسىلايشا, 2022 جىلعى 5 ماۋسىمدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان جاڭا كونستيتۋتسيالىق نورمالار پراكتيكا جۇزىندە ىسكە اسادى.
– كۇزگى ماۋسىمدا پارلامەنت ءماجىلىسى مەن سەناتى كونستيتۋتسيالىق وزگەرىسكە بايلانىستى بىرقاتار زاڭ قابىلدادى. بۇعان پرەزيدەنت جاريالى تۇردە قول قويدى. وسى زاڭداردىڭ ماڭىزى مەن قۇرىلىمىن تۇسىندىرە كەتسەڭىز.
– كونستيتۋتسياداعى وزگەرىستەر – جاڭارۋ, جاڭعىرۋ جولىندا ەلگە باعىت كورسەتەتىن, باعدارىن ايقىندايتىن اسا ماڭىزدى زاڭنامالىق نورمالار. ماسەلەن, پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىك مەرزىمىنە قاتىستى جاڭا ەرەجە زاڭداستىرىلدى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىندا مەملەكەت باسشىسى ساياسي پارتياعا مۇشە بولۋىنا شەكتەۋ ەنگىزىلىپ, ونىڭ جاقىن تۋىستارى مەملەكەتتىك جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىنىڭ باسشىسى لاۋازىمىنا ورنالاسۋعا شەكتەۋ قويىلدى. سونداي-اق «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى جانە ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا سەناتتى قالىپتاستىرۋ ءتارتىبىن وزگەرتۋ بويىنشا نورمالار ەنگىزىلدى. ياعني پرەزيدەنتتىك كۆوتا 10 مانداتقا دەيىن قىسقاردى, ونىڭ ىشىندە بەس سەناتوردى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ۇسىنىسىمەن پرەزيدەنت تاعايىندايدى. ەندى ماجىلىستەگى 69 دەپۋتات پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا, 29-ى ءبىر مانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا سايلانادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كۆوتاسى الىنىپ تاستالدى. ءماجىلىس دەپۋتاتىن ونىڭ مانداتىنان ايىرۋ نەگىزدەرى, ونىڭ ىشىندە ءبىر مانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا سايلانعان دەپۋتاتتى سايلاۋشىلاردىڭ باستاماسى بويىنشا كەرى شاقىرىپ الۋ نەگىزى كوزدەلدى.
2023 جىلى 1 قاڭتاردان پارلامەنتتەگى زاڭ شىعارۋ پروتسەسى وزگەرەدى. ەندى ءماجىلىس زاڭدى قابىلدايدى, سەنات ماقۇلدايدى. بۇل پارلامەنت پالاتالارى اراسىندا تەجەمەلىك ءارى تەپە-تەڭدىك تەتىگىن قالىپتاستىرادى.
كونستيتۋتسياعا ەنەتىن وزگەرىس پەن تولىقتىرۋلار, كونستيتۋتسيالىق زاڭداردىڭ جوباسى, سونداي-اق پرەزيدەنت باسىم دەپ جاريالاعان زاڭدار پالاتالاردىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا قارالادى.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارىن ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا سايلاۋ جونىندەگى ەرەجەلەردى زاڭنامالىق تۇرعىدان رەتتەۋگە باعىتتالعان تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى.
زاڭ جوباسى اياسىندا اۋداندار مەن وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرى كەزەڭ-كەزەڭىمەن سايلانادى. قاناتقاقتى رەجيمدە بۇل نورما 2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق سايلاۋ ناۋقانىنىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارىنىڭ قارجىلىق اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان تۇزەتۋلەر جانە سايلاۋعا شەتەلدىكتەردىڭ ارالاسۋىنا جول بەرمەۋ جونىندەگى شارالار جانە ت. ب. تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى.
2023 جىلى 1 قاڭتاردا كۇشىنە ەنەتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر داعدارىستىق جاعدايعا جەدەل دەن قويۋ ماقساتىندا ۇكىمەتكە زاڭ كۇشى بار ۋاقىتشا اكتىنى قابىلداۋ قۇزىرەتى بەرىلەدى. بۇل – رەسمي بيلىكتىڭ جەدەل شەشىم شىعارىپ, ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن زاڭدى تەتىك.
ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىن بەكىتۋ ماڭىزدى دەموكراتيالىق قادام بولدى. كونستيتۋتسيالىق سوت ينستيتۋتىن جانداندىرۋ, ادام قۇقىعى جونىندەگى ۋاكىل مەن پروكۋراتۋرانىڭ قىزمەتىن كۇشەيتۋ ەڭ قىمبات قازىنا – ادام جانە ونىڭ ءومىرى, قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
– پرەزيدەنتكە كانديداتتار سايلاۋالدى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى بارىسىندا حالىقتى سايلاۋعا بەلسەندى قاتىسۋعا شاقىرۋدا. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, حالىق داۋىس بەرۋگە نە ءۇشىن بارۋى كەرەك؟
– رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردى ساپالى جۇزەگە اسىرىپ, ادىلەتتى قوعام قۇرۋدىڭ جولى رەتىندە قابىلداۋى ءتيىس. ويتكەنى ساياسي ناۋقان – ەلدىڭ جانە قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنا اسەر ەتەتىن كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ لوگيكالىق جالعاسى, ىسكە اسىراتىن جولى.
تاريحي ساتتە قوعام بىرىگىپ, ءاربىر قازاقستاندىق ازاماتتىق ۇستانىمىن ءبىلدىرۋى كەرەك. جاڭاشىل جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا ازاماتتاردىڭ جاڭا سەنىم مانداتىن الۋ وتە ماڭىزدى.
اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى وتاندىق ەكونوميكانىڭ جاڭا قوزعاۋشى كۇشىنە اينالادى. ول ءۇشىن جەرگىلىكتى جەردە جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ; اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كاسىپكەرلىك باستاماسىن قولداۋ; جەرگە قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋ كوزدەلەدى. بۇل ماقساتتى ىسكە اسىرۋدا ءىرى جەر يەلەنۋشىلەردىڭ پايدالانىلماي جاتقان جەر ۋچاسكەسىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ قارقىندى جۇرگىزىلۋدە.
مەملەكەت الداعى ۋاقىتتا ازىق-تۇلىك جانە سۋ قاۋىپسىزدىگى, اۋىل حالقىن كاسىبي مەديتسينا قىزمەتىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن شەشۋى كەرەك. بۇگىندە اگرارلىق سەكتوردى وركەندەتىپ, وڭدەۋ, قايتا وڭدەۋ باعىتىندا جۇيەلى جۇمىس اتقارۋى ءتيىس. پرەزيدەنت فەرمەرلەر ەكونوميكا دامۋىنىڭ جاڭا قوزعاۋشى كۇشىنە اينالاتىنىن اتاپ وتكەن-ءدى.
اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن جانداندىرۋدا سۋارمالى جەر 2,2 ميلليون گەكتارعا دەيىن جەتىپ, جالپى الاڭى ەكى ەسەگە دەيىن ارتادى. سونىمەن قوسا 3,5 مىڭ شاقىرىم سۋارۋ كانالدارىن رەكونسترۋكتسيالاۋ ىسكە اسىپ, 25 جاڭا سۋ قويماسى سالىنىپ, جۇمىس ىستەپ تۇرعان 16 سۋ قويماسى رەكونسترۋكتسيالانادى, بۇل قوسىمشا شامامەن 4 تەكشە شاقىرىم سۋ جيناۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ماقسات – ءار ازاماتتىڭ, ءار وتباسىنىڭ, قوعامنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرەتىن ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ. رەفورمالاردىڭ نەگىزگى ينديكاتورى ادىلدىك بولادى.
– تاجىريبەلى مەملەكەتتىك قىزمەتشى رەتىندە ايتىڭىزشى, ەلدىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن قالاي ارتتىرۋعا بولادى؟
– ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى الەۋمەتتىك كودەكستىڭ جوباسىن ازىرلەۋدە. الەۋمەتتىك قورعاۋ سالاسىنداعى قولدانىستاعى زاڭنامانى جەتىلدىرۋگە جانە دامىتۋعا نەگىز بولادى.
زاڭ نورماسىن حالىقارالىق ستاندارت پەن ۇسىنىمعا سايكەس كەلتىرۋگە, وتباسىن, انا مەن بالانى قولداۋدى دامىتۋعا, جۇمىسپەن قامتۋعا جاردەمدەسۋگە, ارناۋلى الەۋمەتتىك كورسەتىلەتىن قىزمەت جۇيەسىندەگى مەنەدجمەنتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە الەۋمەتتىك سالا قىزمەتكەرىنىڭ مارتەبەسى, كاسىبيلىگىن ارتتىرۋدى كوزدەيدى. الەۋمەتتىك تاۋەكەلدەردىڭ الدىن الۋ پراكتيكاسىن ەنگىزۋگە, كورسەتىلەتىن قىزمەتتىڭ ساپاسىن جانە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جونىندەگى شارالاردىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالادى.
– زايىرلى, قۇقىقتىق مەملەكەتپىز دەگەندى ءجيى ايتامىز. الايدا تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي, قولى ۇزىن ادامدار زاڭدى بەلدەن باسىپ, بەرەكەسىزدىككە سەبەپ بولاتىنىنا كۋامىز. كاسىبي زاڭگەر ءارى ماجىلىسمەن رەتىندە ايتىڭىزشى, زاڭ ۇستەمدىك قۇرعان مەملەكەتكە قالاي اينالامىز؟ قازىرگى ساياسي رەفورمالار قۇقىقتىق ەلگە اينالۋدا قاۋقارى جەتە مە؟
– مەملەكەت باسشىسى جۇرگىزىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ نەگىزگى وزەگى – ادىلدىك, زاڭ ۇستەمدىگى. يۋريسپرۋدەنتسيادا قۇقىقتىق مەملەكەتتەگى ادىلدىك قاعيداتىن قۇقىق ۇستەمدىگى قاعيداتىنىڭ پريزماسى ارقىلى قاراستىرۋ قاجەت.
قۇقىق ۇستەمدىگى – امبەباپ قاعيدا. «ۇلتتىق دەڭگەيدە دە, حالىقارالىق دەڭگەيدە دە قۇقىق ۇستەمدىگىن جالپىعا بىردەي قامتاماسىز ەتۋ جانە ساقتاۋ قاجەتتىلىگىن» بۇۇ-عا مۇشە بارلىق مەملەكەت 2005 جىلى دۇنيەجۇزىلىك جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋدىڭ قورىتىندى قۇجاتىندا مويىندادى (§134).
قۇقىق ۇستەمدىگى ۇعىمى ناقتى جانە بولجامدى قۇقىقتىق جۇيەنى بىلدىرەدى, وندا ءاربىر ازاماتتىڭ بيلىككە يە بارلىق ادام تاراپىنان زاڭعا سايكەس لايىقتى, تەڭ قۇقىلى جانە اقىلعا قونىمدى كوزقاراسقا قۇقىعى بار, سونداي-اق ولاردىڭ شەشىمدەرىنە ادىلەتتى سوت تالقىلاۋى شەڭبەرىندە تاۋەلسىز جانە بەيتاراپ سوتتا داۋلاسۋ مۇمكىندىگى بولادى.
قۇقىق ۇستەمدىك (Rule of law) بىرنەشە پۋنكت بويىنشا باعالانادى. ءبىرىنشىسى, زاڭ شىعارۋدىڭ ترانسپارەنتتى, ەسەپ بەرەتىن جانە دەموكراتيالىق پروتسەسىن قامتيتىن زاڭدىلىق. ەكىنشىسى, قۇقىقتىڭ ايقىندىلىعى. ءۇشىنشىسى, وزبىرلىققا تىيىم سالۋ. ءتورتىنشىسى, اكىمشىلىك اكتىنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلەتىن سوت باقىلاۋىن قوسا العاندا, تاۋەلسىز جانە بەيتاراپ سوتتاردا سوت تورەلىگىنە قول جەتكىزۋ. بەسىنشىسى, ادام قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ جانە كەمسىتپەۋ. سوڭعىسى – زاڭ الدىنداعى تەڭدىك.
قۇقىق ۇستەمدىگى ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن جانە ونى ءوزىنىڭ قۇقىقتىق, ساياسي جانە قوعامدىق مادەنيەتىنىڭ اجىراماس بولىگى ەتكىسى كەلەتىن ەلدە عانا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلاتىنىن ايتۋ كەرەك.
P.S: ۇلتىمىزدا «اكىمىڭ ءادىل بولماسا جۇرت بۇزىلادى, ساۋداڭ ءادىل بولماسا نارىق بۇزىلادى» دەگەن ۇلاعات بار. ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي جۇيەنى قۇرۋدا وسى دانالىق ەسكەرىلمەي, جۇرتتىڭ پيعىلىن, نارىقتىڭ پارقىن بۇزىپ الدى. ەندى توراعا ورىنباسارىنىڭ سوزىنشە, ادىلدىك قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ەنىپ, جاڭارعان, جاڭعىرعان ەلگە اينالامىز. سول كۇنگە ەرتەرەك جەتەيىك!..
