بيىل ۇلى وتان سوعىسى جەڭىسىنىڭ 70 جىلدىعى تويلانادى. اتالارى سوعىسقا قاتىسقان دوستارىم كوپ. بىراق, ول مايدانگەرلەردىڭ كوبىسى ەلگە ورالماپتى. ءبىزدىڭ اۋلەتتە ۇلكەن اتام قايىرلى جوڭقاباەۆ بۇل قاندى قىرعىننىڭ ورتاسىندا بولعان.
مەنىڭ اتام ءۇشىن سوعىس 1941 جىلى قازان ايىندا ماسكەۋدە باستالىپ, 1945 جىلى مامىر ايىندا كەنيگسبەرگتە اياقتالدى. ول جەڭىس جولىندا ءتۇرلى قيىن سىنداردان ءوتتى.
ەس ءبىلىپ قالعان كەزىمنەن باستاپ مەن اتامنىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداۋعا قۇمارتتىم. جىل سايىن جازدا ۇيىنە بارعاندا بىزگە ەستەلىكتەرىن ايتىپ بەرىپ وتىراتىن. «1941 جىلى قاراشا ايىندا مەنى ماسكەۋگە جىبەردى. سوندا مەنىڭ جاسىم نەبارى 18-دە عانا ەدى. ەكى اپتانىڭ ىشىندە نىساناعا اتۋدى, وكوپ قازۋدى ۇيرەتىپ, ۇرىسقا دايىندادى. سودان كەيىن ءبىزدى مايدانعا جىبەردى. مەن سوعىستا بارلاۋشى بولدىم. جاۋدان «ءتىل» اكەلۋ ءۇشىن باسىمدى ولىمگە تالاي رەت تىكتىم…», – دەپ ەسكە الادى ول كەزدەردى.
اتامنىڭ ايتۋىنشا, مايداندا بارلاۋشى جاۋدىڭ شەبىنەن گۇل جۇلىپ اكەلىپ, ول گۇلدى وتانىنا سالىپ جىبەرسە, سول سولدات ەلىنە امان-ەسەن ورالادى دەگەن سەنىم بولعان. وسى سەنىمگە مەنىڭ قايىرلى اتام دا سەنگەن.
بارلاۋ كەزىندە اتاما دۇشپاننىڭ قولعا تۇسىرگەن شەندى وفيتسەرىن شتابقا جەتكىزۋ وڭاي بولماپتى. قاۋىپ-قاتەرگە تولى جولدا ءفاشيستتى الىپ كەلە جاتىپ اتام الگى سەنىمگە نانىپ, ءبىر گۇلدى جۇلىپ الادى. بىراق ول گۇلىن ۇيگە جىبەرۋگە مۇمكىندىگى بولماي, كىتابىنىڭ اراسىندا ساقتايدى. ال نەمىستىڭ جوعارى شەندى وفيتسەرىن قولعا تۇسىرگەنى ءۇشىن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. قايىرلى اتامنىڭ تىلەگى قابىل بولىپ, وتانىنا امان-ەسەن ورالۋىنا سول گۇلدىڭ دە سەپتىگى تيگەن شىعار…
مەنىڭ اتام اتى اڭىزعا اينالعان 316 پانفيلوۆشىلار ديۆيزياسىنىڭ 23-اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا ماسكەۋ شەپتەرىن قورعاعان. وسى ماسكەۋ ءۇشىن بولعان شايقاستا ول «ناعىز قيان-كەسكى سوعىستى كوردىم» دەپ ايتىپ وتىرادى. قىستا قاردىڭ استىندا قالعان كۇندەرى, دوستارىن جوعالتقانى – ءبارى-ءبارى ءالى كۇنگە كوز الدىندا. جاۋىنگەرلەردىڭ بەرىلمەيتىن كوزسىز ەرلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا ماسكەۋ قورعالدى. سول جانتۇرشىگەرلىك مايداندا اتامدى ءاردايىم قازاقتىڭ باتىر ۇلدارى باۋىرجان مومىشۇلى مەن مالىك عابدۋليننىڭ ەرلىكتەرى رۋحتاندىرىپتى. سونداعى ەرلىگى ءۇشىن 1942 جىلى «ماسكەۋدى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالسا, كەيىن 2012 جىلى ماسكەۋ قالاسىنىڭ مەرى «ماسكەۋدى قورعاۋ شايقاسىنا – 70 جىل» وردەنىن توسىنە تاقتى
قايىرلى اتامنىڭ ماعان ايتقان ۇرىستارىنىڭ ىشىندە رجەۆ سوعىسى ەسىمدە قالىپتى. 1941-43 جىلدارىنداعى رجەۆ سوعىسى ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قانتوگىستى سوعىستىڭ ءبىرى بولعان. 1942 جىلى اتام وسى ۇرىستاعى ەرلىگىنە «ەرلىگى ءۇشىن» اتتى مەدالىن الدى. ونىڭ مايداندا كورسەتكەن بارلىق ەرلىگىن تاۋىسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇكىل ەرلىگىن ايتسام كىتاپ جازۋ كەرەك سياقتى. سوعىستاعى ەرلىكتەرىنەن گورى قينالعان شاقتارىن 70 جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە ءدال قازىر بولعانداي ءجيى ەسكە ءتۇسىرىپ, ايتىپ وتىرادى.
– كالينين اۋدانى حولم اۋىلىندا ءبىز قاتتى قينالدىق. مەن پۋلەمەتشى ەدىم. سوعىس اۋىر بولدى. نەمىستەردىڭ كۇشى باسىم ەدى. وسى سوعىستا مەن كوپ دوستارىمنان ايىرىلدىم: دۇيسەن, ءشارىپوۆ, ناسيبۋللا ابراحمانوۆ, تاعى ءبىرشاماسى بار. ءبىز ءبارىمىز قازاقستاننان ەدىك, جاقىن دوس بولدىق. قانشا جىل وتسە دە, سول جىگىتتەردىڭ بەينەسىن ۇمىتپادىم. بىزگە ەڭ قيىنى بەلارۋس باتپاعىنان ءجۇرىپ ءوتۋ بولدى» دەپ ۇنەمى ايتادى. وڭتۇستىكتىڭ جىلى جەرىنەن شىققان ادامدارعا باتپاق اراسىندا ءجۇرۋ قيىن بولعان. ولار جىلى كۇنگەي جەردەن كەلىپ, قالاي جىلىنۋ, كەبىنۋ دەگەندى بىلمەدى.
مايداندا ەستە قالارلىق جاقسى ۋاقيعالار دا بولعان. ءبىر كۇنى اياق استىنان, ويلاماعان جەردەن ولار نوۆگورودتىڭ بالالارىنان سالەمدەمە العان. ونىڭ ىشىندە ماحوركا, قولعاپ جانە اعاش قاسىق بولعان. اتاما اعاش قاسىقتىڭ بىرەۋى تيگەن, سول ساتتەن باستاپ ۇلكەن اتام سول قاسىقتان ءبىر اجىراعان ەمەس. قازىرگى كۇنگە دەيىن سول قاسىق ساقتاۋلى.
22 جاسىندا جەڭiستi قارسى الىپ, سوعىستان كەيiن ەلدiڭ ەڭسەسiن كوتەرۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتكەن اتامنىڭ ءومiرi – ماعان ۇلكەن ۇلگi. اجەم ەكەۋi بالا, نەمەرە ءوسiرiپ, بۇگiندە شوبەرە شۋاعىنا شومىلىپ وتىر.
مەن اتامنىڭ جەڭiستiڭ 70, 80, 90, 100 جىلدىعىن كورۋiن قاتتى قالايمىن. ەشكىم دە ەشقاشان ۇمىتىلمايتىنىنا مەن سەنەمىن. ءبىز ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىزدى قاستەرلەۋگە مىندەتتىمىز. مەن – وسىنداي ادامنىڭ ۇرپاعى ەكەنىمە ماقتاناتىن نەمەرەمىن.
ارۋجان لۇقپان,
№60 مەكتەپ-ليتسەيىنىڭ 10-سىنىپ وقۋشىسى
