سوڭعى كۇندەرى تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتىنىڭ قۇنى جارتى ميلليون ەۋرودان اسىپ كەتەتىن «Mini Cooper» ماركالى راللي ءاۆتوموبيلىن ساتىپ الۋى اقپارات قۇرالدارىنىڭ كوپ قاۋزاعان تاقىرىپتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. مۇنى جەلدەي ەسەتىن كولىكتى قۇيىنداتقاندى جاقسى كورەتىن گۋربانگۋلى بەردىمۋحامەدوۆ «امۋل-حازار 2018» اۆتورالليىنە قاتىسۋ ءۇشىن ساتىپ العان سياقتى. ايتكەنمەن اركاداگ جەمە-جەمگە كەلگەندە, بەلگىسىز ءبىر سەبەپپەن جارىستىڭ جولىنان كورىنە قويمادى.
نەگىزى, اتالمىش كولىك بيىلعى 7 ماۋسىم كۇنى ساتىپ الىنىپتى. «حرونيكي تۋركمەنيستانا» پورتالىنىڭ كۋالىك ەتۋىنشە, ول ءبىر رەت مەملەكەتتىك تەلەارنادان بەرىلگەن رەپورتاج كەزىندە كورسەتىلگەن ەكەن. الايدا مۇنشالىقتى قىمبات ماشينە دە پرەزيدەنتتىڭ كوڭىلىنەن تولىق شىقپاعانعا ۇقسايدى. سول سەبەپتى ءاۆتوموبيلدى ساتىپ العان بويدا وعان ءوزىنىڭ سىزباسى بويىنشا ءبىراز وزگەرىستەر ەنگىزىپتى. بىراق بۇل كولىكتى تامىزدا تەلەارنا ارقىلى جۇرت نازارىنا ءبىر رەت ىلىكتىرىپ العاسىن قايتىپ ەش جەردە كولبەڭدەتە قويماپتى.
البەتتە, السا – السىن, وندا ءبىزدىڭ شاتاعىمىز جوق. دەگەنمەن الەمدەگى تالاي جۇرت گۋربانگۋلى بەردىمۋحامەدوۆ مىرزانىڭ ءوز ەلى داعارالى داعدارىستىڭ ۇستىندە تۇرعان كەزدە ءدال مۇنداي شاشپا-توك داراقىلىققا نەگە بارعانىنا تۇسىنە الماي دال بولىپ وتىر. راسى كەرەك, قاراقۇمنىڭ باۋرايىن سايالاعان جاماعاتتىڭ جاعدايى قازىر بۇرىنعى جىلداردىڭ قايسىسىنا قاراعاندا دا ايتارلىقتاي قيىن. ەلدە ەكونوميكانىڭ تۇراقسىزدىعى ايرىقشا بايقالادى. وسىنىڭ سالدارىنان جەرگىلىكتى حالىق كۇندەلىكتى تۇتىنىمداعى تۇرمىستىق زاتتاردى بىلاي قويعاندا, ءىشىپ-جەم ءۇشىن كەرەكتى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ وزىنەن قاتتى تاپشىلىق كورىپ كەلەدى.
جاھان جۋرناليستەرىنىڭ ءتۇرىكمەنستان اتىرابىندا تاعامدار اتاۋلىنىڭ بارىنشا تاپشى ەكەنىن جازىپ, دابىل قاعا باستاعاندارىنا دا ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالدى. مەملەكەتتىڭ بىرقاتار ءۋالاياتتارىندا نان مەن ۇننىڭ زارۋلىگىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي, تۇرعىندار ولاردى تولقۇجات كورسەتىپ ساتىپ الادى. بۇعان قوسا, ۇن الاتىندار الدىن الا بارىپ, كەزەككە جازىلىپ قويۋلارى كەرەك. سودان كەيىن سول كەزەكتەرىن ايعا جۋىق ۋاقىت كۇتەدى. دۇكەندەردەگى بوس سورەلەر حالىقتىڭ ازىق-تۇلىك ساتىپ الۋ ءۇشىن جاپپاي اشحابادقا قاراي اعىلۋلارىنا دا سەبەپ بولىپ جاتىر.
تۇرىكمەنستان – دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ جابىق ەلدەردىڭ ءبىرى. جاھان جۇرتى تسەنزۋراسى مەن ءاۆتوريتاريزمىنىڭ كۇشتىلىگى جاعىنان ونى سولتۇستىك كورەيامەن شەندەستىرەدى. بۇدان ءۇش-ءتورت جىل عانا الدىن رەجيمنىڭ قاتالدىعىن ەل ەكونوميكاسىنىڭ قالىپتى جاعدايى اقتاپ العانداي بولىپ تۇرۋشى ەدى. ءيا, ايلىق جالاقى دا سالىستىرمالى تۇردە ونشالىقتى كوپ ەمەس-ءتىن, بىراق ول ۋاقىتىلى بەرىلىپ كەلدى. بۇدان بولەك, بەنزين, گاز, سۋ, ەلەكتر جارىعى جانە تۇز سەكىلدى تاۋارلار تەگىن بولدى.
بىراق بيىلعى كۇزدە ەلدەگى احۋال كۇرت ناشارلاپ كەتتى. پرەزيدەنت وسىعان بايلانىستى قىركۇيەك ايىنان باستاپ كوممۋنالدى قىزمەت تۇرلەرىن تەگىن كورسەتۋدى كىلت توقتاتتى. ۇلتتىق ۆاليۋتانى شەتەل اقشالارىنا ايىرباستاۋ وتە-موتە قيىندادى. ماناتتىڭ رەسمي باعامى 2015 جىلعى دەڭگەيدە قالعانىمەن, ونىڭ «قارا بازارداعى» باعاسى اسپانعا ىرعىپ شىعا كەلدى. وسى جىلدىڭ باسىندا دوللار مۇندا 9,8-10 ماناتقا (1038-1059 تەڭگە) ساتىلسا, قازان ايى باستالعاندا ول 18-19 (1907-2013 تەڭگە) ماناتقا دەيىن كوتەرىلدى.
كۇندەلىكتى تۇتىنىمداعى تاۋارلارعا بايلانىستى قيىندىقتار بارىنشا كۇردەلى بولا ءتۇستى. ەلدە ازىق-تۇلىك تاۋارلارى باعالارىن ىرىقتاندىرىپ تۇرعان مەملەكەتتىك دۇكەندەر جۇيەسى بار. بىراق قازىر ولاردىڭ سورەلەرى تۇگەلدەي دەرلىك بوساپ قالعان. حالىق ولاردان زات الۋ ءۇشىن قۇلقىن سارىدەن كەزەككە تۇرادى. تاياۋدا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءتىلشىسى داشوگۋز قالاسىنداعى دۇكەن الدىندا كەزەككە تۇرعان تۇرعىنداردىڭ لىقسىعان تولقىنىن بەينەجازبا ارقىلى كورسەتتى. توپتىڭ توپانىندا 600-700 ادام ءيىن تىرەسىپ تۇر. ولاردىڭ «ۇن», «شورەك» («تاندىر»), «مۇمكىن جەتىپ قالار» دەگەن سوزدەرى انىق ەستىلەدى.
جەكە دۇكەندەردە مۇنداي شەكتەۋشىلىك جوق. الايدا ولارداعى باعالار ءجيى كوتەرىلە بەرەدى. ماسەلەن, ناۋرىز ايىندا عانا كيلوگرامى 4,8 مانات (508 تەڭگە) بولعان قازاقستان ۇنى قازاننىڭ باسىندا 8 ماناتقا (847 تەڭگە) باردى. رەسەي ۇنى وسى ارالىقتا 21-26 ماناتتان (2223-2753 تەڭگە) 39 ماناتقا (4130 تەڭگە) ءبىر-اق سەكىردى. ەتتىڭ باعاسى توقتاۋسىز ءوسىپ كەلەدى. قازىر 1 كيلو سيىر ەتى جەكە دۇكەندەردە 38 ماناتتان, تاۋىق ەتى 21 ماناتتان ساتىلادى. تاۋىقتىڭ ساندارى ادام باسىنا ەكى كيلودان ارتىق بەرىلمەيدى. ال تەمەكى شەگۋشىلەردىڭ جاعدايلارى ءتىپتى قيىنداپ كەتتى. ەكى ايدان بەرى مەملەكەتتىك دۇكەندەردە شىلىم اتاۋلى جوق. ونىڭ ءبىر قورابى 70 ماناتقا (7413 تەڭگە) دەيىن شارىقتادى.
الايدا تۇرعىنداردىڭ جالاقىلارى بۇرىنعى قالپىندا. مىسالى, دۇكەن ساتۋشىسى بۇرىن دا 500 مانات (52450 تەڭگە) ايلىق الۋشى ەدى, كەيىن كوتەرىلىپ كورگەن ەمەس. جۇمىسسىزدىق جونىندەگى دەرەكتەر دە اشىق ايتىلمايدى. بۇل تۋرالى دەرەك كەلتىرگەن «Polit.ru» پورتالى ونىڭ دەڭگەيىنىڭ رەسمي ەمەس مالىمەت بويىنشا 60 پايىزعا بارىپ وتىرعانىن جازدى.
ساراپشىلار تۇرىكمەن ەلىنىڭ بۇلايشا جاپپاي تاپشىلىققا تاپ كەلۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار ەكەنىنە توقتالادى. سونىڭ ءبىرى – مەملەكەت باسشىلارى «كورپەگە قاراي كوسىلۋ» دەگەندى بىلمەيدى, سوندىقتان بيلىك وراسان زور اۋقىمدى جوبالاردى قولعا الۋعا قۇمار. ايتالىق, 2016 جىلى اشحابادتا قۇنى $2,3 ملرد تۇراتىن سۇڭقار پىشىندەس الىپ اەروپورت سالىندى. 2017 جىلى وتكەن جابىق زالداعى ازيا ويىندارى رەسپۋبليكا ءۇشىن $5 ملرد شىعىن اكەلدى. ال بيىلعى مامىر ايىندا تۇرىكمەنباشى (بۇرىنعى كراسنوۆودسك) قالاسىندا قۇنى $1,5 ملرد بولاتىن تەڭىز پورتى قاتارعا قوسىلدى. سول سياقتى حازار تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان اۆاز كۋرورتىن تۇرعىزۋعا تاعى بىرنەشە ميلليارد دوللار كولەمىندە قارجى جۇمسالدى. بىراق قازىر ول ءىس جۇزىندە تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان جوق. سەبەبى, بىرىنشىدەن, جەرگىلىكتى تۇرىكمەندەردىڭ قالتالارى كوتەرمەيدى; ەكىنشىدەن, ۆيزا ءتارتىبىنىڭ قاتاڭدىعىنان سىرتتان ەشكىم كەلە قويمايدى.
تۇرىكمەنستان – گازىنىڭ قورى جاعىنان الەمدەگى ءتورتىنشى باي داۋلەت. الايدا اشحابادتىڭ كومىرتەگى ساتىپ الۋشىلارمەن قىرعي-قاباق بولىپ قالا بەرۋلەرى تۇتىنۋشى ەلدەر سانىن ۇدايى قىسقارتۋمەن كەلەدى. بۇرىن ءتۇرىكمەن «كوگىلدىر وتىنىن» الۋشىلار ساناتىندا رەسەي, يران جانە قىتاي بار ەدى. قازىر تەك قحر عانا قارىم-قاتىناسىن ساقتاپ قالدى. رەسەي بۇل رىنوكتان 2016 جىلى شىعىپ كەتتى. بۇعان «ورتالىق ازيا-ورتالىق-4» ماگيسترالىنىڭ رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى بولىگىندە ورىن العان اپات سەبەپكەرلىك ەتتى. تۇرىكمەن تاراپى ءوز جەرىندەگى اپاتتىڭ ايىبىن ارىپتەسىنە قاراي اۋدارا سالماق بولدى. ال 2017 جىلى قارىز جونىندەگى كىنالاسۋدان كەيىن يراننىڭ سولتۇستىك اتىرابىنا گاز بەرۋ توقتاتىلدى. ءسويتىپ, وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسىمەن ەكسپورتقا شىعارىلعان گازدىڭ 94 پايىزى قىتايعا جونەلدى. الايدا ەلدىڭ بەيجىڭمەن اراداعى احۋالىن دا تىم جاقسى دەۋگە كەلمەيدى. تۇرىكمەن حانسۋدىڭ ساتىلعان گازعا تيەسىلى اقشانى تولىق مولشەرىندە قايتارماي, قارىزدىڭ ءبىر بولىگىن ءوز نەسيەلەرى ەسەبىمەن جاۋىپ وتىرعانىنا نارازى.
وسىنىڭ ناتيجەسىندە 2017 جىلى تۇرىكمەنستاندا گاز ءوندىرۋ 62 ملرد تەكشە مەتردى قۇراپ, 2015 جىلعى مولشەردەن 10,8 ملرد تەكشە مەترگە ازايدى. رەسمي ەمەس مالىمەتتەرگە قاراعاندا, ەلدىڭ سىرتقى ساۋداداعى تاپشىلىعى $10 ملرد-قا كەمىپ كەتكەن. ايتقانداي, بۇل قارجىنىڭ ءوزى وسى كەزدەرى ەلدەن سىرتقا شىعارىلعان اقشانىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە الماي قالادى. «The Economist» باسىلىمىنىڭ شۆەيتساريانىڭ حالىقارالىق ەسەپ ايىرىسۋلار بانكىنە سىلتەمە جاساپ جاريالاعان دەرەگىنە ءسۇيەنسەك, قازىر گەرمانيانىڭ ءارتۇرلى بانكتەرىندە تۇرىكمەنستاننىڭ ەگەلەرى كىمدەر ەكەنى بەلگىسىز $23 ملرد اقشاسى جاتىر.
حالىقارالىق ساراپشىلار وسى رەتتە كوپەتداگ باۋرايىنان بيلىك ايتاتىن ەلدىڭ احۋالىن
ۆەنەسۋەلاداعى ەكونوميكالىق اپاتتى جاعدايمەن سالىستىرىپ وتىر. جاھاندا مۇنايىمەن اتى شىعىپ وتىرعان لاتىنامەريكالىق ەلدىڭ ەكونوميكاداعى بارىنشا ساۋاتسىز باسشىلىق سالدارىنان قايىرشىنىڭ كۇنىن كەشە باستاعانى جاسىرىن ەمەس. ءدال سونداي ەكونوميكاعا ءاۋ باستان ءجۇردىم-باردىم قاراعان تاراپ اشحاباد ەدى. ول مارقۇم ساپارمۇراد نيازوۆتىڭ كەزىندە حاوستىڭ قالپىن باستان كەشتى. بىراق جاعداي ودان كەيىن دە تۇزەلىپ كەتكەن جوق. سونىڭ اقىرى بۇگىندە ەلدى قيىندىق قۇرساۋىندا قالدىرىپ وتىر. الەم ساراپشىلارىنىڭ بۇل جايىندا دابىل قاققاندارىنا دا ءبىراز بولدى.
تۇرىكمەن قوعامى قازىر, شىنىندا, قاتتى تىعىرىققا تىرەلىپ تۇر. باۋىرلاس ەلدىڭ داعدارىس قۇرساۋىنان شىعۋىنا تىلەكتەسپىز.
