وتكەن اپتادا استانا قالالىق ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ احات ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كوڭىل كونشىتپەيتىن كوپ دەرەكتەردى العا تارتتى. باس قالا بويىنشا 2608 نەكە تىركەلىپ, 972-ءسى بۇزىلىپ وتىرعان كورىنەدى. ال وتكەن جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا 2573 نەكەنىڭ 1012-ءسى بۇزىلعان. سالىستىرمالى تۇردە وتكەن جىلى دا, بيىل دا نەكەگە تۇرۋ سانى مەن ونىڭ بۇزىلۋى تەڭ جارتىسىنا جۋىق كورسەتكىشتى اڭعارتىپ وتىر. سوندا وتاۋ قۇرعان ءۇش وتباسىنىڭ ءبىرىنىڭ شاڭىراعى شايقالىپتى.
سودان دا بولار, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا الەۋمەتتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ىشىندە وتباسى ينستيتۋتىنىڭ بۇگىنگى احۋالى تۋرالى جازىلماعانى كەم دە كەم شىعار. قوعام قايراتكەرلەرى, سوتسيولوگ-پسيحولوگ ماماندارمەن قوسا, ءدىن قىزمەتكەرلەرى دە وسى ماسەلەگە قايتا-قايتا اينالىپ سوعىپ, ءوز پىكىرلەرىن ايتىپ, الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىرۋى دە زاڭدى. ويتكەنى, بۇل كورسەتكىشتەر اجىراسقان جۇپتىڭ سانى عانا ەمەس, ونىڭ سىرتىندا وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ كەيىن شەگىنىپ, جاستاردىڭ ۇلكەن ومىرگە دايارلىعىنىڭ دەڭگەيىن بىلدىرەدى. جاستاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ كەمدىگى مەن وتباسىلىق شەڭبەرىندەگى الەۋمەتتىك باعداردىڭ باسقا ءپىشىنگە اينالىپ كەلە جاتقانىن دا كورسەتەدى.
استانا قالالىق ادىلەت دەپارتامەنتىنىڭ ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ مەن ءاپوستيلدى قامتاماسىز ەتۋ جانە باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى راۋشان زاريروۆا وسى ماسەلە جونىندە ءوز پىكىرىن ايتقان ەدى. «جۇمىس بارىسىندا ءارتۇرلى جاعداي بولادى, ەگەر ون جۇپ اجىراسۋعا ارىز الىپ كەلسە, ويلانۋعا بەلگىلەنگەن ءبىر اي مەرزىم ىشىندە ونىڭ ەكى-ۇشەۋى تاتۋلاسىپ ۇلگەرىپ, ارىزدارىن كەرى الىپ جاتادى. دەمەك, جاستاردىڭ اسىعىس شەشىم قابىلداۋىنا اسەر ەتىپ, مۇمكىندىگىنشە كەڭەس بەرۋ ارقىلى بۇل ۇدەرىستى توقتاتۋعا اتسالىسۋعا ابدەن بولادى» دەيدى راۋشان كابدۋحاميتقىزى.
راسىندا, مامان ءتيىمدى امالدى ۇسىنىپ وتىر.
نەكە سارايى نەگە جوق؟
دەسەك تە, جاستار قالاسىندا وتاۋ كوتەرەتىن جاستارعا بارلىق جاعداي جاسالىپ وتىرعان جوق. سونىڭ ءبىرى – باس قالامىزدا ءالى كۇنگە دەيىن نەكە سارايى سالىنعان جوق. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن بىرنەشە سارايلاردىڭ قىزمەتى وتە قىمبات, وعان ەكىنىڭ ءبىرى تاۋەكەل ەتىپ, العاشقى وتباسىلىق شاتتىعىن اتاپ وتە المايدى.
ايتا كەتۋ كەرەك, ورتالىقتاندىرىلعان نەكە سارايى بولماعان سوڭ, جاستار ءار اۋدانداعى احات بولىمىنە كەلەدى. وندا وتىرعان جالعىز مامان تەك جاستاردىڭ ارىزدارىن تىركەيدى. ودان باسقاعا مۇرشاسى جوق. ال ەسىك الدىندا كەزەك كۇتكەن جاستاردىڭ رەنجيتىندەي رەتى بار. ومىرىندەگى العاشقى ساتتەرى وسىلايشا ءسان-سالتاناتىنان ايىرىلىپ, قارا توبەل كۇندەردىڭ بىرىنە اينالادى. وسىدان كەيىن, قيمايتىنداي قانداي قاسيەت قالدى دەپ ويلايسىز؟ مىنە, وسى جەردە تاعى ءبىر ماسەلە باسىن كوتەرەدى. بايقاعانىمىز, ارىز بەرۋشىلەردىڭ دەنى دۇكەننەن نان ساتىپ الۋعا شىققانداي, ۇستىنە شورتى نە جىرتىق دجينسي, اياعىنا سۇيرەتپەسىن ىلە سالىپ كەلە سالادى ەكەن. ماڭىزدى وقيعاعا ءاتۇستى قاراۋىنىڭ ەكىنشى جاعى بار. بۇل جاڭا ءومىردىڭ ماڭىزدىلىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن كومەسكىلەندىرەدى. اق نەكەنىڭ ەرەكشە قاسيەتىنە ءمان بەرىلمەگەن سوڭ, جاستارعا وتباسىن قۇرۋ دا, ات قۇيرىعىن ءۇزىپ, ءبىر-ءبىرىن كورمەستەي اجىراسا سالۋ دا وپ-وڭاي.
ءبىز مامانمەن كەزدەسۋگە بارعان كۇنى مىناداي جاعداي بولدى. تاڭەرتەڭ اجىراسۋعا ارىز بەرگەن جۇبايلار تۇسكە دەيىن تاتۋلاسىپ ۇلگەرىپ, تۇستەن كەيىن ارىزدارىن قايتا الىپتى. ءسىز بۇعان نە دەيسىز؟!
بەينەتىن بالا تارتادى
دەگەنمەن, ەكى جۇپتىڭ شاڭىراعى شايقالىپ ورتاسىنا تۇسكەندە, ورتاداعى ءسابيدىڭ باسىنا قاسىرەت ۇيىرىلەتىنى انىق. بالا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ەمەس, جەكە باستارىنىڭ مۇددەسىن ويلاعاندار بۇعاناسى قاتپاعان بالانىڭ جايىن ويلاپ جاتپايتىنى بەلگىلى.
ال اجىراسۋ دەگەنىمىز نە؟ بۇل – تەك ەرلى-زايىپتىنىڭ عانا ەمەس, اينالاسىنداعىلاردىڭ دا كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرەتىن, ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن وكىنىشى ورنىنا كەلمەي, ەسەڭگىرەتىپ جىبەرەتىن جاعداي. ال ورتادا بالا بولسا, ءتىپتى قيىن. ويتكەنى, بالالار تەك اتا-اناسى بىرگە بولعاندا عانا باقىتتى سەزىنە الادى. ونىڭ سالدارى جىلدار وتە كەلە جاڭعىرىپ, كۇندەردىڭ كۇنىندە جارىمجان جاندار وسە كەلە وسى جايتتى باسىنان وتكەرىپ, اجىراسقاندار قاتارىنىڭ كەلەسى لەگىن تولتىرادى ەكەن. وكىنىشكە قاراي, بۇل – عىلىمي دالەلدەنگەن, ءومىردىڭ اششى شىندىعى.
ناتاليا سەمەنەنكو, پسيحولوگ: «وتباسى ءۇش قاعيداتقا سۇيەنەدى. يەارحيا, ياعني, ەرلى-زايىپتىلار مىندەتتى تەڭ كوتەرۋشى, سەرىكتەستەر بولىپ تابىلادى. ولار وتباسى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى دە, مىندەتتى دە تەڭ الىپ ءجۇرۋشى, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, سەرىكتەستەر. جانە وتباسىنىڭ ەموتسيونالدى جاعدايىنا دا تەڭدەي جاۋاپ بەرەدى. ەكىنشىسى – وتباسى قۇرمەت پەن ىلتيپاتقا نەگىزدەلۋى شارت. سىيلاستىق بولماعان جەردە ەرەسەكتەردىڭ بىرگە تۇرۋى اقىلعا سىيمايدى. ەڭ سوڭعى باستى قاعيدات – «الۋ» مەن «بەرۋدىڭ» التىن ورتاسىن ءبىلۋ. ەگەر ايەلى نارەستەمەن ۇيدە وتىرسا, وندا ول دا وتباسىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن مىندەتىن اتقارعانى. ەگەر كۇيەۋى ەرتە كەتىپ, كەش كەلىپ, تابىس تاۋىپ جاتسا, ول دا جانۇياسى ءۇشىن. دەمەك, ەرلى-زايىپتىلار ءبىر جاقتى بولماي, وزدەرىنىڭ مىندەتىنىڭ «ماڭىزدى, ماڭىزسىز» دەپ بولمەي, ادىلەتپەن قاراپ, تەڭ بولىسە ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا وتباسى جاراسىمى ارتادى. بۇل قاعيداتتار بۇزىلسا, شاڭىراق تا قۇلاپ, ورتاعا تۇسەدى».
بۇل, ارينە, عىلىمي نەگىزدەلگەن, وتباسىلىق پرينتسيپتەردىڭ باستىسى رەتىندە قاپەرگە الۋىمىز كەرەك. الايدا, زامانداردان بەرى قالىپتاسقان اسىل داستۇرلەرىمىز, اتا مەن نەمەرە, اكە مەن بالا, انا مەن قىزى, اعا مەن قارىنداس سياقتى ىزگىلىككە قۇرىلعان قارىم-قاتىناستاردى جاڭعىرتىپ, سونى نەگىزگە العاندا دا اداسپايمىز. سوندا عانا قوعامداعى وتباسىلىق ينستيتۋتتىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ, قۇندىلىقتارىمىز قالپىنا كەلىپ, جارىمجان كوڭىلدى جانداردىڭ سانى ازايار ەدى.
«وسىلاردىڭ جوقتىعى, بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتاردى باعىتقا الماعاندار – دەيدى پسيحولوگ, – اجىراسقاندا ورتاداعى بالانى قارۋ ەتىپ, ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بارىن سالۋى بەلەڭ الۋدا. سودان كەلىپ, بالا قايسىنىڭ قاباعىنا قارارىن بىلمەي, قايعىلانا تۇسەدى».
ايگۇل ۋايسوۆا
