سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك جەلىدە قانداستار ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. تاقىرىپتىڭ قولامتالى تۇيىنگە اينالىپ شىعا كەلۋىنە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2023-2027 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى» سەبەپ بولدى. شىنىن ايتايىق, اتالعان تۇجىرىمدامانىڭ 5-ءبولىم ءتورتىنشى باعىتىنداعى «قونىستانۋ وڭىرلەرىن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋ ءۇشىن كەمىندە 5 جىل تۇرۋ مەرزىمىن ەسكەرە وتىرىپ, «قانداس» مارتەبەسىن بەرۋ ءتارتىبىن قايتا قاراۋ قاجەت» دەگەن سويلەم ءبارىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدى زىرق ەتكىزدى.
كوشتىڭ جولى كەدەرگىسىز بولعان جوق
قازاقتىڭ ۇلى كوشى وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى باستالدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سول كەزدەگى قوعامدىق, ساياسي, ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ قيىندىعىنا قاراماستان شەتەلدەگى قانداستاردى اتاجۇرتقا شاقىردى. بۇل قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرىنا, ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى وتە دۇرىس شەشىم بولدى. وسى ۇلى باستامانىڭ ارقاسىندا, ەلىمىزدە قازاقتىڭ سانى كوبەيىپ, ەلدەگى «سالماعىمىز» ارتسا, شەتەلدەگى تىلىنەن, دىنىنەن, داستۇرىنەن كوز جازىپ قالۋعا اينالعان قانداستارىمىز اتاجۇرتىنا جەتىپ, اڭساعان ارمانى ورىندالدى.
الايدا كوشتىڭ جولى كەدەرگىسىز بولعان جوق. 30 جىلدا كوشكە جاسالعان قيانات تا از ەمەس. بيلىكتەگى پيعىلى بۇرىس, وكشەسى قيسىق مىسىق تىلەۋلەس شەندىلەردى بىلاي قويعاندا, قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا دا «ءوزىمىز كۇن كورە الماي وتىرعاندا ورالمانداردى شاقىرىپ نە كەرەك؟! ولارعا جاردەماقى بەرىپ, جاعداي جاساعانشا, وسى توپىراقتا تۋىپ-وسكەن جەرگىلىكتى حالىققا جاعداي جاساماي ما؟» دەپ كەرى تولعاعان اعايىندار بولدى. «ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قاشىپ كەتىپ, ەل بولىپ ەڭسەمىزدى كوتەرگەندە كەلىپ, «دايار اسقا تىك قاسىق بولدى» دەيتىن جەتەسىز پىكىر دە ايتىلدى. سونىڭ سالدارىنان اتاجۇرتىم دەپ اڭساپ كەلگەن ءبىراز اعايىن ازاماتتىق الا الماي تابانىنان توزدى. ءتىپتى, سوناۋ «جاڭاوزەندەگى جاعدايدى ورالماندار جاساعان» دەگەن جەلەۋمەن 5 جىلعا دەيىن ازاماتتىق بەرمەي قينالدىرادى.
سانىمىز وسپەي, ەڭسەمىز كوتەرىلمەيدى
قانداس ماسەلەسى قازىرگى تاڭدا تەك قانا شەتەلدەگى 6 ميلليوننان استام قازاقتىڭ تاعدىرىنا عانا تىرەلىپ تۇرعان تاقىرىپ ەمەس. كەرىسىنشە قازىرگىدەي كۇردەلى كەزەڭدە ەل ىرگەسىن بەكەمدەپ, ۇلت بولىپ ۇيىسىپ, ەگەمەن ەل رەتىندە ەڭسە كوتەرۋىمىزگە ساياتىن سالماقتى ماسەلە.
كولەمى جاعىنان الەمدە 9-ورىندا تۇراتىن قازاقستاننىڭ جەرى كەڭ بولعانىمەن, حالىق سانى از. جەرىمىزدىڭ كوبى بوس جاتىر. ونىڭ ۇستىنە سولتۇستىكتەگى وڭىرلەردىڭ جىل سايىن يەندەپ, شەكارامىزدىڭ جىل سايىن جالاڭاشتانا باستاۋى دا باس اۋىرتاتىن باستى تاقىرىپقا اينالدى. مەملەكەت قۇرۋشى تۇلعالىق ۇلت – قازاق ۇلتىنىڭ ەلدەگى جالپى سانى 25 ميلليونعا جەتپەۋى, قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە كۇش الا الماۋى سياقتى سەبەپتەر دە سانىمىز كوبەيمەي, سانامىز وسپەي وڭالمايتىنىن كورسەتتى.
قازاقستاندا حالىق سانىنىڭ ءوسۋ اياق الىسى دا تىم باياۋ. 1989 جىلى ساناق بويىنشا, ەلىمىزدىڭ جالپى حالىق سانى 16 ميلليون بولسا, 2019 جىلى 19 ميلليوننان ازەر استىق. ياعني 30 جىلدا ءۇش-اق ميلليونعا كوبەيدىك. ونىڭ ءبىر جارىم ميلليونى شەتەلدەن كەلگەن قانداستار ەكەنىن ەسكەرسەك, 16 ميلليون حالىقتان 30 جىلدا 1,5 ميلليون ءوسىم كورۋ قاناعاتتاناتىن كورسەتكىش ەمەس. تاۋەلسىزدىك العان كەزدە حالىق سانى بىزبەن قارايلاس كورشى ەل وزبەكستان 30 جىلدا 30 ميلليوننان اسىپ كەتتى. ارينە, بۇل ارادا «قازاقستاننان كوشىپ كەتكەن باسقا ۇلتتار دا كوپ بولدى عوي» دەگەن سەبەپتى العا تارتۋعا بولار, بىراق بۇل سىلتاۋ ۇلتىمىز سانىنىڭ وسپەي جاتقانىن جاسىرا المايدى. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, ءبىز دەموگرافيا ماسەلەسىن ۇلتتىق يدەولوگيا تۇرعىسىنان قاراستىرعامىز جوق. سول سالعىرتتىعىمىزدىڭ كەسىرىنەن سولتۇستىككە كوش باعدارلاماسى دا كەشىگىپ قولعا الىندى.
كوشتىڭ جولىن كەسەتىن جوبا
شىنىن ايتايىق, قانداستاردىڭ كوڭىلىندە «نازارباەۆ بيلىكتەن كەتكەننەن كەيىن ۇلى كوشتىڭ جاعدايى قالاي بولار ەكەن؟ كوش توقتاپ قالماس پا؟» دەگەن كۇدىك كوپ بولدى. بىراق ەل تىزگىنىن قولعا العان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس, قالمايدى دا. دۇنيەجۇزىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز» دەگەن ءسوزى بۇل كۇدىكتى ءبىرجولاتا سەيىلتتى.
پرەزيدەنت بيىلعى جولداۋدا دا قانداستار ماسەلەسىن قوزعاپ, ىشكى ميگراتسياعا قاتىستى ساياساتتىڭ تۇبەگەيلى وزگەرگەنىن اتاپ وتكەن ەدى. مۇنى ەستىپ, «مۇمكىن قانداستاردىڭ ازاماتتىق الۋ جۇمىسى ءتىپتى دە جەڭىلدەيتىن شىعار», «شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردى ولاي-بىلاي سەندەلتپەي ءبىر تەرەزەدەن جۇمىس بىتىرەتىن قىزمەت مەحانيزمى قالىپتاساتىن شىعار» دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك. بىراق مەملەكەت باسشىسىنىڭ قانداستار ماسەلەسىن باستى نازاردا ۇستايتىن ساياساتىنا قارسى جاسالعان جوعارىداعى تۇجىرىمداما بۇل ءۇمىتىمىزدىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ, سەنىمىمىزدى سەلگە كەتىردى.
قاسىم-جومارت توقاەۆ, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى:
شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋ ءىسى ەشقاشان نازاردان تىس قالعان ەمەس, قالمايدى دا. دۇنيەجۇزىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز.
قانداس كەلسە شەتكە ايدا…
اتالعان تۇجىرىمدامانى جاساعان ورىنداردىڭ ۋاجىنە جۇگىنسەك, بۇل ەلىمىزدىڭ سولتۇستىككە كوشىرۋ سىندى ستراتەگيالىق ساياساتىنا جان ءبىتىرىپ, يەن قالعان ەلدى مەكەندەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى-مىس. وعان دا كەلىسەيىك, بىراق كوشىپ كەلگەن اعايىندى ءوزى كوزدەگەن جەرگە جىبەرمەي, بيلىك مەڭزەگەن جەرگە جىبەرىپ ءبىر ماجبۇرلەسەك, ەندى وعان 4-5 جىل ازاماتتىق بەرمەي قيناۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟! بىردەن ازاماتتىق بەرىپ, كوشىرىپ اپارسا نە بولادى؟ بيلىك بۇدان نەنى ۇتپاق؟! قازاقشا سۇراساڭ, ورىسشا جاۋاپ بەرەتىن وڭىرگە قازاقستاننىڭ جاعدايىن تولىق تۇسىنبەيتىن, ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىز تۇگىلى, وسى ەلدە تۋىپ-وسكەن ازاماتتاردىڭ ءوزى بارماي, بارسا دا كەرى كوشىپ كەتىپ جاتقان جوق پا؟! ەندەشە نەگە بۇل جوسپارسىز جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ قۇربانى اتاجۇرتىن اڭساپ كەلگەن قانداستار بولۋى كەرەك؟!
ءبىز مەملەكەتتىڭ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشىرۋ ساياساتىنا قارسى ەمەسپىز. شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستاردى دا ەڭبەك كۇشى از, يەن قالىپ جاتقان شەكارا ورىندارعا ورنالاستىرىپ, ۇلتتىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ دا – دۇرىس شەشىم. بىراق بۇل باعدارلامانىڭ ولقىلىعى وڭالماي تۇرىپ, قانداستاردى سول جاققا قاراي ايداۋ «بولساڭ بول, بولماساڭ بورداي توزدىڭ» كەبى. ويتكەنى سولتۇستىككە كوش باعدارلاماسى كوشەتىندەردىڭ جوقتىعىنان ەمەس, كوشىپ بارعاندارعا جاعدايدىڭ دۇرىس جاسالماۋىنان تۇرالاپ تۇر. پرەزيدەنت تە بيىلعى جولداۋىندا «ۇكىمەت وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشىپ جاتقان ازاماتتارعا جاردەماقى ءبولۋدىڭ قولدانىستاعى تاسىلدەرىن قايتا قاراۋى كەرەك» دەپ تەگىن ايتقان جوق. ەندەشە, وسى كەمشىلىگى كوپ جوبانى شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستاردىڭ ەسەبىنەن ورىنداۋ جانە ولاردى سوعان ماجبۇرلەۋ ءۇشىن 5 جىل بويى ازاماتتىق بەرمەۋ قانداستارعا جاسالعان قيانات قانا ەمەس, ۇلى كوشتىڭ جولىن كەسىپ, ۇلتتىڭ ۇلى ۇيىسۋىنا قارسى جاسالعان قادامنان باسقا ەشتەڭە ەمەس.
سولتۇستىككە كوشكەندەرگە قانداي جەڭىلدىك بار؟
سولتۇستىككە كوشىپ بارعاندارعا ءۇي بەرۋ, كوشى-قون اقىسىن تولەپ بەرۋ, ءبىر جىلدىق ءۇي جالداۋ اقىسىن ۇكىمەت ەسەبىنەن كوتەرۋ… سىندى ءتيىمدى ساياساتتاردىڭ اتقارىلىپ جاتقانى راس. بىراق بۇل دا فورماشىلدىقتان شىعا الماي وتىر. اتاپ ايتقاندا, بۇل «بايانسىز» كومەك سولتۇستىككە كوشەم دەۋشىلەردى ىنتالاندىرىپ, سول ارادا ءبىرجولا ىرگە تەۋىپ كەتۋىنە سەنىم سىيلاي الماي وتىر. مۇنىڭ بىرنەشە ءتۇرلى سەبەپتەرى بار.
بىرىنشىدەن, سولتۇستىككە كوش مەملەكەتتىڭ وتە ماڭىزدى باعدارلاماسى بولعانىمەن, ونىڭ اتقارىلۋى ءار وڭىردە ءارتۇرلى. قالىپتاسقان ولشەمى جوق. ءار ءوڭىر ءوزىنىڭ جەرگىلىكتى جاعدايىنا قاراي اتقارىپ جاتىر. ماسەلەن, پاۆلودار وبلىسى كوشىپ كەلۋشىلەردى باسپانامەن قامتىسا, قوستاناي وبلىسىندا مۇنداي مۇمكىندىك جوق.
ەكىنشىدەن, قازىرگى جاسالىپ جاتقان جاردەمدەردىڭ كوبى كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ ۋاقىتتىق قيىنشىلىعىن شەشكەنىمەن, ولاردىڭ سول اراعا ىرگە تەۋىپ, ءبىرجولا قونىستانىپ قالۋىنا سەنىم سىيلاي المايدى.
ۇشىنشىدەن, كورسەتىلىپ جاتقان كومەك ماردىمسىز. ماسەلەن, وڭتۇستىك ايماقتا 150 مىڭ تەڭگە جالاقى الىپ جۇرگەن نەمەسە سول مولشەردە تابىس تاباتىن ازاماتتارعا ايىنا 300 مىڭ تەڭگە جالاقى بەرەمىن دەسە, ارينە, كەلىسەدى. ءتىپتى, كوپبالالى انالارعا بەرىلەتىن جەردەماقى مەن قارتتاردىڭ زەينەتاقىسىنا دەيىن باسقا وڭىرلەردەن ءبىر ەسە جوعارى بولۋى كەرەك. بۇل جۇرتتى ىنتالاندىرادى.
كوشىپ كەلگەن اعايىندى ءوزى كوزدەگەن جەرگە جىبەرمەي, بيلىك مەڭزەگەن جەرگە جىبەرىپ ءبىر ماجبۇرلەسەك, ەندى وعان 4-5 جىل ازاماتتىق بەرمەي قيناۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟! بىردەن ازاماتتىق بەرىپ, كوشىرىپ اپارسا
نە بولادى؟
تورتىنشىدەن, سولتۇستىككە كوشتىڭ قارقىن الۋىنا ورالعى بولىپ تۇرعان ءبىر سەبەپ كليماتتىڭ پارقى ەكەنىن دە ەسكەرگەن ءجون. جىلى وڭىرلەردە وسكەن, سولتۇستىكتىڭ سۋىعىن كورمەگەن ادامدارعا جىلى قونىسىن تاستاپ, التى اي قىستى اق قار, كوك مۇزدىڭ استىندا وتكىزۋ وڭاي ەمەس. ءتىپتى اۋا رايىنا ۇيلەسە الماي, اۋىرىپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان ولارعا كورسەتىلەتىن تەگىن مەديتسينالىق كومەكتەردىڭ دە ءتۇرىن مولايتۋ قاجەت.
بەسىنشىدەن, سولتۇستىككە كوشكەندەر كوز الدىنداعى قيىنشىلىقتى شەشۋ ءۇشىن ەمەس, ۇزاق بولاشاقتىق جوسپارمەن بارادى. بىراق ول جوسپارىن ۇكىمەتتىڭ بەرگەن بىررەتىك جاردەماقىسى كەپىلدەندىرمەيدى. سوندىقتان ولاردىڭ كىندىگىن جەرگە بايلاۋ كەرەك. ياعني ولارعا مال باعاتىن جايىلىم, ەگىن سالاتىن القاپ بەرىلۋى كەرەك. بۇل ماسەلە بۇرىن دا ايتىلعان. الايدا كوبىنىڭ باسى تاۋداي, اياعى قىلداي بولىپ جوعالدى. ماسەلەن, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى 2019 جىلى «كوشىپ كەلسەڭدەر جەر دە, ءۇي دە, جۇمىس تا دايىن» دەپ الماتى وبلىسىنان مەن تانيتىن 10 شاقتى وتباسىن كوشىرىپ اكەلدى. الايدا كەلگەننەن كەيىن, اۋەلگى سوزدەرىنەن اينىپ «ەگىستىك جەردى اۋكتسيون ارقىلى الاسىڭدار, وعان قاتىسۋ ءۇشىن سىزدەردە كومباين, تراكتور, استىق ساقتايتىن قويما بولۋى كەرەك» دەگەن شارت قويدى. ولاردا مۇنداي شارت جاعدايى جوق, اقىرى اۋىلدىڭ بارلىق تەحنيكاسىن جيىپ, كوميسسيانىڭ كوزىن كولەگەيلەگەن ءبىر پىسىق اۋكتسيوندا ۇتىپ شىقتى دا, ەكى كۇننەن كەيىن انالارعا كەلىپ, «الساڭدار, جەرىمدى جالعا بەرەم» دەپ شىرەنىپ تۇر. دەمەك, سوتۇستىككە كوشىپ بارعاندارعا جەر بەرۋ ءۇشىن سول ءوڭىردىڭ جەر تەلىمىن بەرۋ ادىسىنە دە تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋ كەرەك.
التىنشىدان, كوشىپ كەلۋشىلەردى قونىستاندىراتىن وڭىرلەردىڭ باسشىلارىن ۇلتجاندى, مەملەكەتشىل ازاماتتاردان قويىپ, اتقارىلىپ جاتقان باعدارلامانى «قۇداعي قايتقانشا» قىلماي, مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءونىمدى جۇرگىزىلۋىنە كەپىلدىك ەتكەن دۇرىس.
جەتىنشىدەن, كوشىپ كەلۋشىلەرگە مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ءتىلى دە, ءدىلى دە باسقا ۇلتقا اۋىپ كەتكەندەردىڭ باعدارلامامەن كوشىپ كەلۋشىلەرگە جىلى قاباق تانىتىپ, جان-تانىمەن كومەكتەسۋى ەكىتالاي.
ايتا بەرسەك, سولتۇستىككە كوشتىڭ كەمشىلىگى دە, تۇزەتەتىن تۇستارى دا بارشىلىق. مىنە, وسى ماسەلەلەردى دۇرىستاپ الماي تۇرىپ, اتاجۇرتىن اڭساپ كەلگەن قانداستاردى بىردەن وسى وڭىرلەرگە كوشىرۋ جانە ولارعا 5 جىلعا دەيىن ازاماتتىق بەرمەي ماجبۇرلەۋ, جوعارىدا ايتقانىمىزداي, «بولساڭ بول, بولماساڭ بورداي توز» دەگەننەن باسقا تۇك تە ەمەس. سوندىقتان, سولتۇستىككە كوشتىڭ ۇپايىن قانداستارمەن تولتىرۋعا تىرىسۋ ۇلى كوشتىڭ جولىن كەسىپ قانا قالماي, سولتۇستىككە كوش سىندى ستراتەگيالىق باعدارلامانى دا جارعا جىعىپ تىنادى. ويتكەنى 5 جىلعا دەيىن ازاماتتىق بەرىلمەسە جانە قالاعان جەرىنە كوشىپ بارا الماسا, شەتەلدەن ەشكىمنىڭ كوشىپ كەلگىسى كەلمەيدى. اسىرەسە, قىتاي قازاقتارىنىڭ كوشى ءبىرجولاتا توقتايدى.
سوڭعى جىلدارى قىتايداعى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كەلۋى مۇڭعا اينالدى. ءبارىنىڭ پاسپورتتارىن جيناپ العان ۇكىمەت ولار شەتەلگە شىعامىن دەسە, قىرىق ەسىك, سەكسەن باستىقتىڭ الدىنان وتكىزىپ, 3 اي ىشىندە قايتىپ كەلەتىنى جونىندە اۋزىنان دات, قولىنان حات الادى. سونداي-اق ءۇش تۋىسىن كەپىلگە كورسەتۋى ءتيىس. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا كەلمەسە, كەپىلگە كورسەتكەن ادامدارعا قىسىم جاسالادى. ءبىز دە وسىنداي قۇرىقتان 6 اي ىشىندە قر ازاماتتىعىن العانىمىزدىڭ ارقاسىندا ازەر قۇتىلعانبىز. ەندەشە, ەندى كەلگەن اعايىنعا
5 جىل بويى ازاماتتىق بەرمەسە, ولاردىڭ تاعدىرى نە بولماق؟!
مۇنى بيلىك بۋىندارى قوعام وكىلدەرىمەن بىرگە تالقىلاپ, شەشىمىن تابار دەگەن سەنىمدەمىز.
