2013 jyly Batys Qazaqstan oblystyq «Oral öŋırı» jäne «Priurale» gazetterı şyǧa bastaǧanyna 95 jyl tolǧanyn atap öttı. «İzvestiia oblastnogo ispolnitelnogo komiteta Soveta krestianskih, rabochih, kirgizskih, krasnoarmeiskih i lovesskih deputatov» – «Işkı Ordalyqty basqaruşy oblastnoi kındık komitettıŋ Habary» atalyp, Orda qalasynda qazaq jäne orys tılderınde şyqqan basylymnyŋ tuǧan künı 1918 jylǧy 17 qaraşa edı.
Mereitoiǧa daiyndyq barysynda Mäskeu qalasyndaǧy Resei Federasiiasynyŋ memlekettık arhivınen «İzvestiia»-«Habar» gazetınıŋ tıgındısın tauyp, köşırmesın alyp kelgen edık. Osy gazettıŋ alǧaşqy sanyn qarap otyryp, qazaq tılınde (arab ärpımen) basylǧan mynadai habarǧa közımız tüstı:
«Protokol №112. Baspasöz taratu ısınıŋ ılgerılep, jemıstı häm paidaly boluy üşın oblystyq kındık komitet qauly jasady: Astrahannan kelgen jaŋa baspahana men Han ordasyndaǧy «Ūran» baspahanasyn bırge qosyp, qyzmet ettıruge häm ol baspahanany basqaru ısın joldas Vygdorşikke tapsyruǧa. Oblastnoi kındık komitet».
«İzvestiia»-«Habardyŋ» alǧaşqy sanynda basylǧan būl qūjat jaŋa basylymnyŋ Han ordasynda būrynnan qyzmet etken «Ūran» gazetınıŋ negızınde aşylǧanyn mälımdep tūrǧan edı.
Ärine, osy kezge deiın de Batys Qazaqstan oblystyq gazetınıŋ tarihyn zertteuşıler boldy. 1950 jyldarǧa deiın oblystyq gazettıŋ bastauy retınde Oral qalasynda şyqqan «Qyzyl tu» gazetınıŋ tuǧan künı – 1920 jyldyŋ 7 jeltoqsany atalatyn. Būl datanyŋ ärıge jyljuy basylymdy ardager jurnalist, qoǧam qairatkerı Bisen Jūmaǧaliev basqarǧan kezben (1952-1955, «Ekpındı qūrylys») säikes keledı.
«Bızdıŋ oblystyq gazetter 1920 jyldan şyǧyp keledı dep jazylyp jürgen. Bırde oŋtüstıktegı şipa mekenderdıŋ bırınde demalyp qaitqan qart jurnalist Ǧūbaş Jöndıbaev Mäskeudegı bos uaqytyn paidalanyp, revoliusiia muzeiıne baryp, Bökei guberniiasynda ekı tılde 1918 jyldyŋ 17 qaraşasynan şyǧa bastaǧan gazetterdı tauyp alady da, ekeuınıŋ fotoköşırmesın äkelmesı bar ma?! Būl oqiǧa bızdı bır sılkındırıp tastady» dep eske alady qart jurnalist.
Osy derektıŋ negızınde gazettıŋ jaŋa «tuǧan künı» bekıtılıp, oblystyq «Oral öŋırı», «Priurale» gazetterı 1968 jyly elu jyldyq mereitoiyna bailanysty «Qūrmet belgısı» ordenımen nagradtalǧan.
Bır qyzyǧy, «İzvestiia»-«Habar» gazetınıŋ alǧaşqy sandaryn tauyp äkelgen azamattar onyŋ bırınşı betındegı «hattamany» – «Ūran» gazetı turaly derektı de körgenı anyq. Endeşe ol aǧalar basylym tarihyn būdan da ärı jyljytyp, 1917 jyldan şyqqan «Ūran» gazetınen nege bastamady eken?
* * *
Būl sūraqtyŋ jauaby – «Ūran» gazetınıŋ män-mazmūny men ony şyǧaruşylardyŋ saiasi közqarasynda bolyp şyqty. KSRO-nyŋ kürkırep tūrǧan 1950 jyldary «Ūran» gazetınıŋ nege «ūmyt qalǧanyn» tüsındık. Bar mäsele – «Ūrandy» ūiymdastyrǧan azamattardyŋ 1917-1918 jyldary bolşeviktık ideiaǧa emes, qazaqtyŋ qanyna jaqyn Alaş qozǧalysyna büirek būrǧanynda eken.
Säken Seifullin özınıŋ «Tar jol, taiǧaq keşu» atty kıtabynda sol kezeŋdegı qazaq baspasözı turaly mynadai qūndy derek keltıredı:
«…Är jerde-aq gazet şyǧara bastady. Semeide – «Saryarqa» gazeti, Taşkentte – «Alaş» gazeti, soŋynan «Birlik tuy». Bökeilikte, Astrahan qalasynda – «Ūran» gazetı, Aqmolada – «Tirşilik» gazeti, Orynborda – būrynǧy belgili «Qazaq» gazeti.
«Saryarqany» basqarǧan – Qalel Qappasūly, jazuşylary: Ermekūly, Bökeihanūly, Tūrǧanbaiūly jäne basqalar.
«Alaşty» basqarǧan – Kölbai Toǧysūly.
«Birlik tuyn» basqarǧan Mūstapa Şoqaiūly, jazuşylary: Bolǧanbaiūly, Töreqūlūly, Qojanūly jäne basqalar.
«Ūrandy» basqarǧan – A.Mūsaūly. «Tirşilikti» basqarǧan – Raqymjan Düisenbaiūly, jazuşylary: Säduaqas Seifullin (men), Asylbekūly, Ömirbai Dönentaiūly jäne basqalar. «Qazaqty» basqarǧan – A.Baitūrsynūly men M.Dulatūly. Jazuşylary: Bökeihanūly, taǧy solar. Būl gazetter, «Tirşilikten» basqasynyŋ bäri, bir bette boldy. Bäri Orynbordaǧy «Qazaq» gazetiniŋ yqpalymen jürdi. Bärınıŋ qūlaq küiın «Qazaq» gazetı būrap berıp, nūsqau berıp otyratyn boldy. «Qazaqtyŋ» basyndaǧylar Qazaqstannyŋ är jerındegı niettes adamdaryna nūsqa berıp, hat jazyp jatty. Gazetterdıŋ bärı közjūmbai ūltşyl boldy. Ūltşyl bolǧan soŋ erıksız baişyl gazet boldy. Bärınıŋ ortaq tuy «Qazaq» gazetı boldy. (57-58-bet).
«…1917-18 jyldarda …qazaq bolşevikterı saiasi kürestı «Alaşpen» aiqasyp bastaǧan edı. …Semeide şyqqan «Saryarqa» men «Abai» «Alaştyŋ» ordasy boldy.
Aqmola guberniiasynda – Aqmolada şyqqan «Tırşılık» gazetı «Alaşty» mınep jazyp jatty…
Torǧaidyŋ oqyǧandary, Qostanaidyŋ, Oraldyŋ «aldyŋǧy qatardaǧy» oqyǧandary qosylyp, Orynbor qalasyndaǧy «Qazaq» gazetınıŋ şylauynda boldy. Būlar köp jerge – barlyq Qazaqstanǧa jön-jobasyn berıp tūrdy. «Qazaq» gazetı «Alaştyŋ» ūiym ordasy bolyp tūrdy.
Türkıstan oqyǧandary Taşkende «Bırlık tuy» degen gazet şyǧaryp, «Alaşty» ūran qylyp tūrdy.
Bökei ordasynyŋ bıraz oqyǧandary, aqyn, molda Qaraşūly bas bolyp, «Ūran» degen gazet şyǧaryp, «Alaşordany» ūran qylyp tūrdy… Qaraşūly Omar «Alaş» ūranyn jyr qylyp, kıtapşa jazyp şyǧardy. Ūmytpasam, kıtapşasynyŋ aty «Terme» (dūrysy «Tūrymtai» – Q.Q.) edı. Kıtapşasynda Älekeŋdı maqtaidy».
Körıp otyrǧanymyzdai, joǧarydaǧy üzındılerde Säken Seifullin «Ūran» gazetınıŋ saiasi baǧyt-baǧdaryna naqty baǧa berıp, anyq «alaşordaşylardyŋ» qataryna qosqan edı. Mıne, Keŋes ökımetı kezınde būl gazettıŋ aty atalmauy, zertteuşılerdıŋ nazaryna ılıkpeuı tüsınıktı.
* * *
Joǧarydaǧy derekten keiın «Ūran» gazetı turaly keŋırek bılgımız kelıp, ızdestıre bastadyq. Alaida, qazaq baspasözınıŋ qalyptasu tarihyna arnalǧan eŋbekterde «Ūran» turaly jalpy tızımde aityp ketkenımen, jeke toqtalmaidy. Ǧalymdar Saǧymbai Qozybaev, Aigül Ramazanova, Qyryqbai Allabergen şyǧarǧan «Älem baspasözı tarihynan» atty oqu qūralynda (Almaty, «Sanat», 1998) HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy men HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq baspasözınıŋ tarihy turaly arnaiy bölım berılgen. Alaida, 1917-1918 jyldary jaryq körgen «Saryarqa», «Bırlık tuy», «Jas azamat», «Alaş» gazetterı men «Abai» jurnalyna tolyǧyraq toqtalǧan avtorlar «Ūran» turaly eşteŋe jazbaǧan.
«Ūran» gazetıne qatysty derekter janama bolsa da Ǧūmar Qaraş pen Ǧabdolǧaziz Mūsaǧalievtıŋ ömırıne qatysty eŋbekterde qamtylǧan. «Alaş» qozǧalysy» atty (Almaty, 2008) jinaqta berılgen Ǧ.Mūsaǧalievtıŋ «1917 jyly Ordada «Ūran» atalatyn jartylai resmi gazet şyǧarǧanyn» aitady. «XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy ūlttyq demokratiialyq aǧymdaǧy qazaq ziialylarynyŋ bırı Ǧabdulǧaziz Mūsaǧalievtıŋ qyzmetı» atty maqalasynda («QazŪU habarşysy», Zaŋ seriiasy, N2 (54). 2010) ǧalym T.Muttairova bylai dep jazady:
«1917 jyldyŋ aqpan aiynda patşa taqtan tüsıp, Uaqytşa ükımet qūrylǧanda, Ǧabdulǧaziz Mūsaǧaliev şılde aiynan bastap Oral qalasynda özınıŋ ərıptesterımen qosyla otyryp, «Ūran» dep atalatyn jartylai resmi gazettı şyǧarady. Ūlt ısterı komissariatynyŋ Qazaq bölımşesınıŋ Bökei oblysyna köşuıne bailanysty «Ūran» gazetı Qazan revoliusiiasynyŋ mūrattaryn nasihattaidy».
Belgılı tarihşy İsatai Kenjälievtıŋ «Ǧūmar Qaraş» kıtabynda (İsatai Näsekenūly, Oral qalasy, 2004) «Ūran» gazetınıŋ maŋynda bolǧan tūlǧalar turaly mälımet bar:
«Ǧ.Qaraş baspa jūmysyna da aralasady. Äuelı Ǧ.Mūsaǧalievpen Ordada şyǧyp tūrǧan «Ūran» gazetınıŋ ısıne qatysady. 1918 jyly küzde RSFSR Ūlt ısterı halyq komissariaty (ŪIHK) Qazaq bölımınıŋ basşylyǧymen qazaqşa-orysşa gazet-jurnal şyǧaru ısı qolǧa alynady. Mūǧalımder üşın «Mūǧalım» jurnalyn daiyndauǧa kırısedı. Är jerden arab ärıpterın, baspahana stanogın t.b. jabdyǧyn tauyp äkelu, poligrafiia mamanyn tabuda Ǧ.Qaraş täjıribesı paidalanyldy. ŪIHK-nıŋ Qazaq bölımı ügıt-nasihat jūmysyn jürgızu üşın körnekı qairatkerlerdıŋ eŋbekterın qazaq tılınde şyǧaruǧa audarmaşylar komissiiasyn qūrady. Oǧan S.Meŋdeşev, Ǧ.Qaraş, H.Esenbaev, T.Safiev, Ǧ.Mūsaǧaliev t.b. kıredı. Qazaqta bolmaǧan audarma jūmysy bastalady. Būl kezde Ǧūmar jūmysbasty hälde bolady. «Alaşqa» degen öleŋı Semeidegı «Saryarqa» gazetınde 1918 jylǧy 22 qaŋtarda jariialanady. «Alaş azamattaryna» degen öleŋı Ordadaǧy «Ūran» gazetıne şyǧady. Būny zerttegen Qazaq SSR Ǧylym akademiiasynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Mūstafa İsmaǧūlovtyŋ eŋ bolmasa bır tarihi maqala jazbaǧany ökınıştı. Ärine, kezeŋ tarihy auyr, zertteuşıge qaterlı de edı…»
İsatai Kenjäliev aǧamyzdyŋ «zertteuşıge qaterlı» degen diagnozy sol zamannyŋ köp şyndyǧy der kezınde ne sebeptı aitylmaǧandyǧyn däl tüsındıredı. Ärine, ol üşın eşkımdı synap, kınälaudyŋ qajetı de joq.
(Jalǧasy bar)
Qazbek QŪTTYMŪRATŪLY,
jurnalist, «Ūran» gazetınıŋ mätının qazırgı älıpbige audaruşy
