Aua köşken halyqtyŋ qasıretı

Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» Jarlyqqa qol qoiǧan bolatyn. Osyǧan säikes, respublikanyŋ barlyq oblysynda zertteu jūmysy qarqyn aldy. Osy ızdenısterdıŋ nätijesı retınde jaqynda Astana qalasy äkımdıgı janyndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı öŋırlık komissiiasynyŋ kezektı otyrysynda «Aqmola öŋırı – arhiv qūjattarynda (HH ǧ. 20-40 jj.). Qūjattar men materialdar jinaǧy» kıtabynyŋ tanystyrylymy öttı. Atalmyş qūjattar jinaǧyna XX ǧ. 20-40 jyldaryndaǧy Aqmola öŋırınıŋ qoǧamdyq-saiasi ömırı men dästürlı şaruaşylyǧyndaǧy tübegeilı özgerıster, halyq ökılderınıŋ azattyq jolyndaǧy küresı men qyzmetı, äskeri-saiasi jaǧdai, aşarşylyqtyŋ saldary, tärkıleu kezınde mal-mülkınen aiyrylǧan adamdardyŋ janaiqaiy men şetel asuǧa mäjbür bolǧan bosqyndardyŋ taralu aimaǧyn körsetetın arhiv materialdary toptastyrylǧan. Sondai-aq saiasi nauqandar men jappai quǧyn-sürgınderge qatysty būiryqtar men nūsqaulyqtar, qauly-qararlar men şeşımder, quǧynǧa ūşyraǧan jergılıktı tūrǧyndardyŋ aryz-şaǧymdary men talaptary, resmi baiandau jazbalary, statistikalyk mälımetter jäne saiasi qūqyǧynan aiyrylǧan adamdardyŋ tızımderı engızılgen.

Jalpy saiasi qu­ǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau baǧytyndaǧy atqarylǧan jūmystar ötken tarihymyzǧa basqaşa qarap, zobalaŋ jyldardyŋ şyndyǧyn anyqtauǧa ädıl baǧasyn berude maŋyzdy qadam boldy. Bızdıŋ keiıpkerımız de osy kezeŋde oryn alǧan, alaida tarihta qaltarysta qalǧan «aua köşu» qūbylysyna naqty baǧa beredı.

«Keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanatyna qatysty tarihi ädıldıktı tolyq qalpyna keltıru maqsatyndaǧy mūndai auqymdy jūmys eŋ bastysy ötken tarihymyzdy zerdeleu üşın qajet. Sol kezeŋnıŋ bır körınısı, halyqtyŋ otyrǧan jerınen «aua köşuı» älı şyn baǧasyn alǧan joq» dep oilaidy tarih ǧylymdarynyŋ doktory, Qoja Ahmet Iаsaui atyndaǧy HQTU tarih kafedra­synyŋ professory Tūrsūn Hazretälı.

– Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau boiynşa jürgızıletın jūmystarǧa nauqandyq sipat berıp nemese belgılı bır uaqytpen şektep qoiuǧa bolmaidy. Arhiv qoryndaǧy orasan zor kölemdegı qūjattardy arheografiialyq öŋdep, ǧylymi ainalymǧa ūsynudyŋ özıne köp uaqyt pen küş-jıger kerek bolsa, ondaǧy mälımetterdı saraptap, taldap, ǧylymi tūjyrymdar jasau üşın de sondai äreketterdı talap etedı. Demek, tarihi tanymdy jaŋalauǧa baǧyttalǧan ǧylymi-zertteu jūmystary odan ärı jalǧasuy tiıs.

Qazaqta aua köşu degen fenomen bar. «Aua köşu» keşegı Goloşekinnıŋ kezınde ǧana şyqqan joq. Būryn da qazaqtyŋ dästürlı qoǧamynda bar täsıl edı. Mysaly, bır bileu­şımen kelıspei qalsa, basqa jaqqa auyp köşıp ketken qazaq. Elge ındet tarasa, sol töteden kelgen apattan aua köşıp qūtylǧan. Olar dästürlı qoǧamda bar närse edı. Al myna sovettık qoǧamdaǧy aua köşudıŋ orny müldem bölek. Aua köşudıŋ eŋ negızgı sebebı – ol halyqtyŋ saiasi quǧynǧa tüsuı

Endı aua köşudıŋ sebebın qarastyralyq. Basty sebebı – ötken ǧasyrdyŋ basynda Qazaqstanda saiasi bilıkke Stalinnıŋ favoritı Goloşekin keldı. Goloşekin kelgen kezde ūstanǧan konsepsiiasy qazaqtarǧa öte auyr soqqy bolyp tidı. «Qazaqstanǧa Oktiabr revoliusiiasy kelmeptı, revoliusiia qazaq auylyn ainalyp ötıptı. Qazaqstanda Kışı Oktiabr revoliusiiasyn jasau kerek» degen ūranmen 1928 jyly qazaqtyŋ ırı bailaryn kämpeskeleu bastaldy. Sol jyldyŋ qyrküiek-qazan ailarynda bas-aiaǧy bır jarym aidyŋ ışınde men qarastyr­ǧan aimaqta 700-ge juyq ırı bailar tärkılengen. Olardyŋ jalǧyz basy ǧana emes, otbasy, ­bala-şaǧasy tügel bosyp kettı. Ärqaisysynda kemınde bes-alty­dan jan basy bolsa, sonşama adam jer audarylyp kettı. Būl – atqaru komitetınıŋ şeşımımen resmi jer audarylǧandar. Olardan keiın ortaşalar men kulaktardy tap retınde joiu degen nauqan bastaldy. Osy nauqannyŋ kezınde alǧaşqy kezekte ūly kämpeskege ılıngen bailardyŋ tuystary, bauyrlary, solardyŋ qūda-jekjattary, jamaǧaiyndary ılındı. Olardyŋ bärı «halyq jauy» emes, kerısınşe, bır äulettı, bır auyldy asyrap otyrǧan dästürlı qazaq şaruaşylyǧyn jürgızıp, qazaq auylynyŋ betke ūstarlary men tıregı bolatyn. Osy tırektı joiǧannan keiın qazaq jerınde daǧdarys bastaldy. Ol nege bastaldy? Qorasynda laǧy joq, şaruaǧa qyrsyz jalǧyz-jalqybailar belsendıge ainalyp, jaŋa qoǧamda atqa mındı. Keşegı jer audarylǧandardyŋ älı de bolsa elde qalǧan tuystaryn jaŋadan qūrylyp jatqan kolhozdarǧa qabyldamai, sailau qūqyǧynan aiyrdy. Osylaişa öz ortasynan şettetıldı.

– Būl saiasi quǧyn-sürgınnıŋ basy ma edı? Sol jyldary halyq bosyp kettı ǧoi. Şyǧys Qazaqstan men Tarbaǧatai, Jetısu öŋırındegı qazaqtar Qytai, Moŋǧoliia asty. Qyzylorda, Oŋtüstık Qazaqstan men Aqtöbe tūrǧyndarynyŋ bır bölıgı Özbekstanǧa, Auǧanstanǧa jäne İranǧa audy. Jambyl oblysynyŋ halqy qyrǧyzǧa jetse, Maŋǧystau halqy türıkmenderge baryp bas sauǧalady.

– Qazaqta aua köşu degen fenomen bar. «Aua köşu» keşegı Goloşekinnıŋ kezınde ǧana şyqqan joq. Būryn da qazaqtyŋ dästürlı qoǧamynda bar täsıl edı. Mysaly, bır bileuşımen kelıspei qalsa, basqa jaqqa auyp köşıp ketken qazaq. Elge ındet tarasa, sol töteden kelgen apattan aua köşıp qūtylǧan. Olar dästürlı qoǧamda bar närse edı. Al myna sovettık qoǧamdaǧy aua köşudıŋ orny müldem bölek. Aua köşudıŋ eŋ negızgı sebebı – ol halyqtyŋ saiasi quǧynǧa tüsuı. Saiasi qysymǧa tüsken halyqtyŋ aldynda qaitıp el bolamyz, bolaşaǧymyz ne bolady degen taŋdau tūrdy. Mıne, osy kezde Goloşekinnıŋ totalitarlyq bilıgınıŋ şekten şyǧyp ketkenıne narazy halyq köterılıske şyǧyp, bas köterdı. Būl elımızdıŋ tükpır-tükpırınde oryn aldy. Būl janşylǧan halyqtyŋ qolyna qaru alyp, köterılıske şyǧuy edı. Ol küşpen basyldy, onda da qyr­ǧyn, aman qalǧandary böten el asyp, bas sauǧalady.

Menıŋşe, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtauǧa qatysty komissiianyŋ aldynda tūrǧan ülken mındet aua köşu mäselesı dep oilaimyn. Özbekstanǧa, Täjıkstanǧa, jalpy Orta Aziia respublikalaryna köşken qazaqtardyŋ sany 650-800 myŋ arasy degendı aitady. Al mynau Şyǧys, Ortalyq ­Qazaqstannan ­Qytaiǧa jer auǧandar

1 mln 200 myŋ,1 mln 300 myŋ ­degendı aitady. Men osy Ortalyq Aziia baǧytynda jūmys ıstegennen keiın aitylyp otyrǧan 650-800 myŋdy aua köşkenderdıŋ naqty sany dep aita almaimyn, tym az dep esepteimın

Al «aua köşu» – qolǧa qaru alyp küresu emes, bäleden qaşyp qūtylu. Osy tūstaǧy keşegı bailar, biler, bolys­tar, han-sūltandar, işandar äuletınıŋ bilıkten kelgen qysymnan qūtyludyŋ bırden-bır joly aua köşu edı. Goloşekinnıŋ, odan keiıngı Mirzoiannyŋ tūsynda milliondaǧan adam aştyqtan öldı, pälenbai milliony auyp kettı, qazaq jerı qaŋyrap bos qaldy.

Menıŋşe, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtauǧa qatysty komissiianyŋ aldynda tūrǧan ülken mındet aua köşu mäselesı dep oilaimyn. Özbekstanǧa, Täjıkstanǧa, jalpy Orta Aziia respublikalaryna köşken qazaqtardyŋ sany 650-800 myŋ arasy degendı aitady. Al mynau Şyǧys, Ortalyq Qazaqstannan Qytaiǧa jer auǧandar 1 mln 200 myŋ, 1 mln 300 myŋ degendı aitady. Men osy Ortalyq Aziia baǧytynda jūmys ıstegennen keiın aitylyp otyrǧan 650-800 myŋdy aua köşkenderdıŋ naqty sany dep aita almaimyn, tym az dep esepteimın.

– Būl da qarsylyqtyŋ bır türı ǧoi?

– Ärine, Goloşekin bilıgı kezınde bastalǧan aua köşudıŋ saldary saiyn dalada sairap jatty. Bilıktıŋ ülken-kışı kämpeskesı, bai-kulakty joiu, nauqan salyq, halyqty otyryqşylandyru, kolhozdandyru soŋy halyqty tym aşyndyryp, qatty būrap jıberdı. Aştyqtan qyrylǧany bar, bosyp ketkenı bar, qazaq auyldary qaŋyrap qaldy. Halyqqa jasalǧan auyr qylmystyŋ ızın jasyru üşın aua köşudı, aşarşylyqty bailar ūiymdastyrǧan dep solarǧa jaba saldy. Osy konsepsiiany ılıp aldy da, bükıl NKVD, OGPU osy baǧytta jūmys ıstedı.

Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūramynda bız arhivterde boldyq, ızdestıru jūmysyn jürgızdık. Qolyma ekı ıs tüstı. Ol – Täjıkstanǧa alǧaşqy tolqynmen aua köşken Alaş qairatkerı Jūmadıl İsaevtyŋ ısı. Oǧan qatysty 48 adamnyŋ üstınen ıs qozǧalǧan. Jaŋaqorǧandyq Aiqoja işannyŋ nemeresı Säruar işan bastaǧan 66 adamnyŋ üstınen bolǧan tergeu solaqai saiasattyŋ ızın jasyru üşın jasalǧanyna közımız jettı. Osylaişa jüzden asa adamdy Şymkent türmesıne qamap, bes-alty ai tergeu jasap, aldy atu jazasyna kesılıp, soŋy Sıbırge on jylǧa aidaldy. Aqtalǧandar da bolǧanyn aitu kerek. Būlardyŋ barlyǧy aqtalmaǧan, aqtaluy tiıs.

– «Aua köşu» taqyrybyn taŋdauyŋyzdyŋ sebebı nede?

– Özım de aua köşuşıler ūrpaǧymyn. Äkem Maqan Baitūrsynūly 1931 jyly Jaŋaqorǧannan elmen bırge Täjıkstannyŋ Farhar degen jerıne aua köşken, sonda tūraqtaǧan. Sol kezde bızdıŋ äuletten Auǧanstanǧa 17 otbasy ötken eken. 1993 jyly Türkiiadan qandastarymyz köptep oraldy ǧoi. Sol kezde būrynǧy aua köşken äuletten ekı-aq şaŋyraq keldı. Kelgen soŋ basqalary qaida dep sūraimyz, «opat boldy, aurudan öldı» deidı. Äbıläziz Paizambetūly degen aǧamyz keldı. Äkesınıŋ neşe äiel alǧanyn bılmeimın, bıraq otyz balasy bolǧan eken, sonyŋ ışınen jalǧyz özı ǧana qalǧanyn aitty.

Aua köşudıŋ jaŋǧyryǧy öşken joq. Jaqynda Auǧanstannan Qalandar degen qandasymyz habarlasty. Ol «bız qazaqpyz, onyŋ ışındegı noǧaimyz» deidı. Qazaqtyŋ ruy pasporty ǧoi. Elşılıkke barsa ruyŋ qandai dese noǧaimyz deidı. Elşılıktegıler: «Noǧai bolsaŋ, sen Reseige köşuıŋ kerek, noǧailar qazır Reseide» deidı. Būlardyŋ tılı qazaq. Sonymen men olarǧa aqyl-keŋesımdı aittym. Būl noǧai qazaqtyŋ da qūramynda bar. «Sender qazaqtyŋ noǧaiy­syŋdar» dedım. Ol «menıŋ töŋıregımde 200 adam bar, elge kele almai jatyrmyz» dep janaiqaiyn jetkızdı. Basty kedergısı qūjattaryna auǧan dep jazylǧan.

Däl osyndai problema Täjıkstanda da bar. Būrynǧy aua köşıp barǧandardyŋ üşınşı buyny Qazaqstanǧa kele almai jatyr. Öitkenı olardyŋ da tölqūjattaryna «özbek», «täjık» dep jazylyp ketken. Mıne, mūnyŋ barlyǧy – 20-jyldardaǧy aua köşudıŋ saldary. Ony ūiymdastyrǧan da, türtkı bolǧan da totalitarlyq bilık edı. Qazaq halqyn qynadai qyrǧan auyr qasıret zardaby älı jetıp jatyr. Basqa ūlt ökılıne üilenıp, tūrmysqa şyqqandardyŋ ūrpaǧy puştun, özbek, täjıkke sıŋıp kettı. Olar endı elım dep aita almaidy.

Aua köşu öz baǧasyn aluy tiıs. Aua köşuşılerdı keŋestık qoǧam «bai, halyq jauy» dep qara taŋba basyp qoidy. Qazaqta «it toiǧan jerıne, er tuǧan jerıne» degen söz bar ǧoi. Olar tūrǧysynda «toiǧan jerıne kettı» degen sarynda äŋgıme aitylatyn. Mūndai közqarasty özgertuımız kerek. Mende mynadai tūjyrym bar. Ras, būl jol da auyr boldy. Eger aua köşpei, osy keŋes ökımetınıŋ bilıgıne şydap otyra bergende, ärı qarai 31-32-jylǧy aşarşylyqqa ūrynar edı. Aşarşylyqqa ūrynǧanda, qanşama adam joq bolar edı. Mysaly dep aita­iyn, äkemız 30-jyldary köştı dep otyrmyz ǧoi. Sol äkemız jalǧyz, onyŋ äkesı jalǧyz. Sol äkemız Täjıkstanǧa baryp, sonda üilenıp, toǧyz ūl-qyz ösırdı. Sol ūl-qyzdan qazır bız tarap otyrmyz. Al aua köşıp äreket etpei otyra bergende, artynşa kelgen aşarşylyqtan bır saida ısıp-keuıp ölıp qalǧanda, bız qaida bolǧan edık? Aitpaǧym, aua köşu qazaqtyŋ genofondyn saqtap qaldy.

Biologiialyq tūrǧyda ǧana emes, aua köşkender qazaqtyŋ saltyn, dästürın, mädenietın saqtap qaldy. Biyl Älşekei Bektıbaiūlynyŋ 150 jyldyǧyna orai ülken şara öttı. Ol seksennen asqan jasynda tuǧan jerınen kün köru mümkın bolmaǧannan keiın aua köşıp ketken. Täjıkstanda Iаvan degen jerde qaitys bolǧan küişı özımen bırge küiın alyp kettı. Sol jaqta nasihattaldy, bügınde bızge jettı.