Tızım bar, tüzım joq

Astana qalasynda «aldyn ala 20-30 paiyzyn tölep, qalǧan aqşany päter bıtıp, kılttı qolǧa alǧan kezde töle» degen jarnamalar köbeiıp barady. Onyŋ üstıne, ol üilerdıŋ baǧasy BI Group syndy senımdı kompaniia­lardyŋ üilerımen salystyrǧanda äldeqaida arzan eken. Äsırese üi ala almai jürgen jūrt üşın bastapqy jarnasyn töleu öte qiyn bolǧandyqtan, «20 paiyz, 30 paiyzyn tölep üi al» dese, ärine, jūrttyŋ köbı qyzyǧady. Alaida sol kompaniialar qanşalyqty senımdı? Erteŋ jūrt kelıskendei üiın ala almai taǧy şu şyǧyp, qaladaǧy prob­lemaly qūrylystardyŋ qataryn köbeitpei me?

2022 jylǧy qaraşadaǧy jaǧdai boiynşa qaitalama naryqtaǧy päterlerdıŋ baǧasy 12 aida 26,9%, jaŋa tūrǧyn üi baǧasy 17,3% ösken. 2022 jyldyŋ qaraşasynda köpqabatty tūrǧyn üi jaldau aqysy ötken jylmen salystyrǧanda 48,6% artqan

Jaqynda bır dosymyz üi alatyn bolyp bükıl qalany kezıp şyqtyq. Daiyn üilerdıŋ baǧasy salystyrmaly türde aitqanda qymbat bolǧandyqtan, köbınde jaŋa salynyp jatqan üilerdı jaǧaladyq. Bır baiqaǧanymyz, Astanada 1, 2 bölmelı päterlerge sūranys joǧary bolǧandyqtan, satuşylar būl päterlerdıŋ baǧasyn aspandatyp jıbergen. 30-35 şarşy metrlı bır bölmelı üilerdıŋ baǧasynyŋ özı 11-12 millionnan joǧary. Aldy 18-19 millionǧa deiın şaryqtap ketken. Al ekı bölmelı üilerdıŋ baǧasy 16 millionnan bastalyp, 30 millionǧa taiap jyǧylady. Esesıne 3, 4 bölmelı üilerdıŋ baǧasy salystyrmaly türde arzandau. «Nege būlai?» deseŋız, bırınşıden, jūrttyŋ köbınıŋ ülkendeu üi aluǧa şamasy kelmeidı, ekınşıden, bas qalada bır bölmelı päterlerdı satyp alyp, jalǧa beru maŋyzdy kırıs közıne ainalǧan. 10-20, tıptı 30-40 päterdı jalǧa berıp tabys tauyp otyrǧandar köp. Mıne, būl – Qazaqstanda üi baǧasynyŋ üzdıksız şaryqtap bara jatuyndaǧy janama sebeptıŋ bırı.

Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetıne süiensek, 2022 jylǧy qaraşadaǧy jaǧdai boiynşa qaitalama naryqtaǧy päterlerdıŋ baǧasy 12 aida 26,9%, jaŋa tūrǧyn üi baǧasy 17,3% ösken. 2022 jyldyŋ qaraşasynda köpqabatty tūrǧyn üi jaldau aqysy ötken jylmen salystyrǧanda 48,6% artqan. Demek, üi baǧasyn qalypqa tüsıremız desek, bır basynda 2-den artyq üi nemese otbasy müşelerınıŋ atynda bırneşe päterı bar adamdarǧa jeke mülık salyǧyn molaityp, päterın jalǧa bergenı üşın qosymşa tabys salyǧyn eselep salǧan oryndy sekıldı.

Tıptı astanadaǧy yǧy-jyǧy salynǧan qūrylys­tan bas ainalatyn küige jettık. Qūrylys kompaniialary qūrylys salyp aqşa tapsa boldy, basqasyna bas qatyryp jatqan joq. Qazırdıŋ özınde Astanada tūrǧyn üilerdı sumen, jylumen qamtamasyz etu de kürdelı mäselege ainalyp barady. Mektep, balabaqşa jetıspei jatqan jaǧdai taǧy bar

Bır qyzyǧy, qaladaǧy bastap­qy töleitın jarnasyn 20-30 paiyzǧa deiın tömendetken kompaniialardyŋ köbı ülesker tartuǧa rūqsaty joq qūrylys kompaniialary bolyp şyqty. Ötken jyldyŋ qaraşa aiynda Astanada qūrylystyŋ bastapqy satysynda  üleskerlerdıŋ aqşasyn qabyldauǧa tiıstı rūqsaty joq qūrylys ūiymdarynyŋ tızımı jariialanǧan bolatyn. Bas qalada qūrylys salumen ainalysatyn 80 kompaniianyŋ aty körsetılgen būl tızımnıŋ kırıspesınde  körsetıluınşe, zaŋ boiynşa  qūrylystyŋ bastapqy satysynda üleskerlerdıŋ aqşasyn tartu üşın «Jobalardyŋ memlekettık vedomstvodan tys saraptamasy» ŞJQ RMK oŋ qorytyndy beruı kerek. Äkımdık qyzmetkerlerınıŋ aituynşa, «Üleskerlerdıŋ qarajatyn rūqsatsyz qabyldauǧa zaŋmen tyiym salynady, būl rette Qazaqstan Äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly kodeksınıŋ 320-baby, sondai-aq Qazaqstan Qylmystyq kodeksınıŋ 214-baby boiynşa käsıpkerlık qyzmettıŋ tyiym salynǧan türımen ainalysqany üşın jaza qarastyrylǧan». Bıraq mūny elep-eskerıp otyrǧan qūrylys kompaniialary joq körınedı. Esesıne ebın tauyp, halyqtan aqşa jinap, saudasyn jürgızıp jatyr. Al ony baqylap otyrǧan qūzyrly organnyŋ qadai qarap otyrǧany belgısız. Öitkenı atalǧan kompaniialarǧa «sızder Astana qalasy äkımdıgı jariialaǧan ülesker tartuǧa rūqsaty joq qūrylys kompaniialarynyŋ tızımınde tūrsyzdar ǧoi» desek, «olar aita beredı, üş ai saiyn jariialaidy ondai tızımdı» dep aiylyn da jimady. Onyŋ üstıne, ol kompaniialardyŋ salyp jatqan qūrylysynyŋ sapasy da tym keremet emes. Taǧanyn qūiyp alyp, qalǧan bölıgın kırpıştıŋ özımen ǧana jinap jatyr. Törtbūryşyna nemese salmaq tüsetın oryndaryna armatura qoiyp, betonmen qatyryp jatqany kemde-kem. Ony baqylap otyrǧan mekeme bar ma, joq pa – ol jaǧy belgısız.

Astanadaǧy eŋ maŋyzdy mäselenıŋ bırı – qūrylysy ūzaqqa sozylǧan nysandardyŋ köptıgı. Aldy 10 jylǧa taiaǧan qūrylystar da bar. Baǧasynyŋ arzandyǧyna qyzyǧyp aqşasyn salyp jıbergen talai tūrǧyn kıltın kütıp, üiın ala almai jür. Osy mäselege bailanys­ty Memleket basşysy qala äkımderıne arnauly tapsyrma berıp, mäselenı öz baqylauyna alǧan bolatyn. Sonyŋ nätijesınde qūrylysy toqtap tūrǧan bırtalai nysan qaita salynyp, paidalanuǧa berılgen edı. Endeşe oŋyna basqan jūmysty jalǧastyru üşın bas qalada endıgärı «saqaldy» qūrylystardyŋ salynuyna jol bermeu kerek. Osy tūrǧydan alǧanda, Astana qalasynyŋ Qalalyq orta sapasy jäne baqylau basqarmasy jariia­laǧan tızımdegı kompaniia­lardyŋ öz bılgenınşe jūmys jürgızıp jatqany oilantady. Būlarǧa baqylau küşeimese, erteŋ ol da «saqaldy» qūrylysqa ainalyp, taǧy da şu şyqsa, halyq ainalyp kelıp äkımdıktı tabady.

Taǧy bır aita ketetın mäsele, tūrǧyn üi saudasynyŋ qyza tüsuıne bailanysty qazır jeke kompaniialar qaladan alaqandai jer alsa, mıngestırıp qūrylys sala beretın boldy. Tıptı astanadaǧy yǧy-jyǧy salynǧan qūrylystan bas ainalatyn küige jettık. Qūrylys kompaniialary qūrylys salyp aqşa tapsa boldy, basqasyna bas qatyryp jatqan joq. Qazırdıŋ özınde Astanada tūrǧyn üilerdı sumen, jylumen qamtamasyz etu de kürdelı mäselege ainalyp barady. Mektep, balabaqşa jetıspei jatqan jaǧdai taǧy bar. İın tıresken tūrǧyn üilerdıŋ arasynda tūrǧyndardyŋ tūrmysyna, demaluyna qolaily baqşa siiaqty demalys oryndary atymen joq. Demek, Ükımet tūrǧyn üi saudasyna retteu jürgızuı kerek. Äsırese, alypsatarlar men üidı jalǧa berıp paida tabatyndarǧa zaŋdy küşeitpei, tūrǧyn üi mäselesı müldem şeşılmeidı.

Endıgı bır mäsele – «7-20-25» baǧdarlamasy men «Otbasy bank» arqyly üi aludyŋ jolyn älı de jetıldıru kerek siiaq­ty. Äsırese «Otbasy banktıŋ» halyqqa tiımsız tūsy öte köp. Mäselen, «Otbasy banktıŋ» qazırgı qaryz beru talaby «jinalǧan soma kelısımşart somasynan 50%-dan kem bolmauy tiıs, sondai-aq salym saludyŋ minimaldy merzımı 3 jylǧa toluy şart». Üleskerlerdıŋ aqşasyn qabyldauǧa tiıstı rūqsaty joq qūrylys ūiymdary osy tetıktı jaqsy paidalanyp, bastapqy jarnasyn 20-30 paiyzǧa deiın tömendetu arqyly jūrtty aljastyryp otyr. Demek, «Otbasy bank» te «jinalǧan soma kelısımşart somasynan 50%-dan kem bolmauy tiıs» degen talapty özgertıp, tym qūryǧanda 30 paiyzǧa tömendetse, jūrttyŋ köbı «Otbasy bank» arqyly üi alar edı.

Qysqasy, dūrys tūrǧyn üi saiasaty qalyptaspaiynşa, tūrǧyndardy baspanamen qamtu, qūrylysy ūzaqqa sozylatyn nysandardyŋ mäselesın tübegeilı şeşu mümkın emes. Qalalyq orta sapasy jäne baqylau basqarmasynyŋ ülesker tartuǧa rūqsaty joq qūrylys kompaniialarynyŋ tızımın jariialap qoiyp, ony qataŋ baqylamai otyrǧany da keiın sol qūrylystarǧa qatys­ty şu şyqsa, «bız eskerttık, aldanǧan özıŋ» dep basyn ala qaşuǧa jasap qoiǧan mümkındıgı siiaqty. Tızımge engen kompaniia­lardyŋ eşteŋeden jasqanbai, şalqaiyp otyrǧany – sonyŋ aiǧaǧy.