«Ärine, şetelde qaluǧa bolady. Jaǧdailary jaqsy, mümkındık te köp. Bıraq, Prezident bızdı ne üşın oqytty? Baiyp-tasyǧannan emes qoi! Är studenttıŋ bılım aluyna milliondaǧan aqşa ketkenın jaqsy bılemız. Erteŋ Qazaqstandy köteruımızdı maqsat tūtyp otyr Elbasy. Endı sonşalyqty arqa süiep, özımızden nätije kütetındıkten sol jaqta qalyp qoisaq ūiat! Böten jerde ne joǧaltqanymyz bar?! Tuǧan jerge oralamyz». Osyndai közqaraspen Astanaǧa kelgen «Bolaşaq» stipendiattary Orynbasar men Äigerım bügınde Nazarbaev universitetınde qyzmet etedı. Şeteldegı jyldar tanym kökjiegımızdı keŋeite tüstı deidı olar. Būl sözderdı qyzdar amal-äreketpen däleldep keledı…
Sūhbat barysynda keiıpker erkın kösıluı üşın «Qai tılde yŋǧaily, sol tılde söileŋız» deitınımız bar. Qazaqşaǧa tılı kürmelgender ondaida orysşa şüldırlei jöneledı. Kerısınşe boluy da mümkın. Alaida, qarsy aldymdaǧy qazaq qyzdary – üş tılge de jüirık. «Qajettılıkke bailanysty tıl taŋdaimyz. Negızı künımızdıŋ köp bölıgı jūmysta ötken soŋ, aǧylşynşa tıldesemız. Özımız ǧoi. Qazaqşa äŋgımeleseiık» dedı Orynbasar. Menı qyzyqtyrǧan taqyryp – bolaşaqtyqtardyŋ qazırgı ǧylymi jobalary. Sonymen…
QATERLI DERTKE DAUA IZDEIDI
Orynbasar Karapina «Bolaşaq» baǧdarlamasymen Ūlybritaniiadaǧy Liverpul universitetınde mikrobiologiia mamandyǧy boiynşa bılım alǧan. Bügınde Nazarbaev universitetınıŋ magistranty. «Bır künı «NURIS» zertteuşılerı qaterlı ısık jasuşalaryna qatysty seminar-trening ötkızdı. Isık jasuşalarynyŋ apoptoz prosesın baqylau menı ǧylymi tūrǧyda äserlendırdı. Sodan laboratoriiaǧa baryp, mamandarǧa būl zertteu jūmysyna ülesımdı qosu nietım bar ekenın bıldırdım. Komandanyŋ müşesı bolǧym keldı. Alǧaşynda rak auruyna qatysty köptegen derekterdı oqyp şyqtym. Köp ūzamai «NURIS» menı volonter retınde öz qataryna qabyldady» deidı Orynbasar. Onyŋ zertteuı – qaterlı ısık jasuşalarynyŋ qozǧalysy jaily. Iаǧni, jyldamdyǧy, ösu deŋgeiı, tejeluı. Jobanyŋ ideiasy AQŞ-ta Ken Älıbek nemese Kennet Älıbek degen atpen tanymal därıger, ǧalym, immunologiia jäne infeksiialyq aurular jönınen mamanǧa tiesılı. «Adam denesındegı jasuşalardyŋ ösuı, köbeiuı aǧzamyzdaǧy tūtas bır jüiege baǧynyşty. Bıraq rak kletkalary adamnyŋ immunitetıne, eşbır jüiege de baǧynbaidy. Olar milliondap köbeiıp, qozǧalysy jyldamdai beredı. Bölınbeidı de, ydyramaidy da. Bız tauyq embrionynyŋ syǧyndysyn ala otyra qaterlı ısık kletkalarynyŋ morfologiialyq qūrylysyn, tür-pışının özgertuge bolady degen tūjyrymǧa qatysty eksperimentter jasadyq» deidı Orynbasar Tıleubekqyzy. Orynbasar Astanadaǧy qūs fabrikasynan inkubatordaǧy 11 kündık tauyq jūmyrtqasyn äkelıp, embrion syǧyndysyn jasaidy. Ol ekstrakt qazırgı taŋda rak jasuşalaryn zertteu maqsatynda qoldanylyp jatyr. «Adamnyŋ sau jasuşalaryn, rak kletkalaryn jäne syǧyndymen qosylǧan rak kletkalaryn baqyladym. Kütkenımızdei, tauyq embriondary rak jasuşalarynyŋ sanyn azaitty» deidı jas zertteuşı. Rak jasuşalaryn laboratoriia şetelden satyp alady eken. Bır qyzyǧy, 1850 jyldary auyrǧan äieldıŋ kletkalary osy künge deiın ömır sürıp keledı.
Orynbasar şetelde alǧan bılım-täjıribesın qaterlı ısık dertımen küresu joldaryn ızdestıruge jūmsaǧysy keledı.
«Būl täjıribelerımnıŋ basy ǧana, bolaşaqta zertteudıŋ tübıne jetıp, eŋ bolmasa rak jasuşalarynyŋ jyldamdyǧyn tejeuge atsalysyp, adam densaulyǧynyŋ jaqsaruyna ülesımdı qossam deimın» deidı ol.
ASTANADAǦY ALǦAŞQY «GREEN CAMPUS»
Al, qalamyzdaǧy daryndy balalarǧa arnalǧan «Zerde» mektebın bıtırgen Äigerım Rahmatulina joǧary synyptaǧy kezınen şetelde oqudy armandaǧan eken. «Bolaşaq» halyqaralyq baǧdarlamasynyŋ synaqtarynan sürınbei ötken ol 19 jasynda AQŞ-taǧy Pensilvaniia universitetıne biotehnologiia mamandyǧy boiynşa oquǧa tüsedı. Bakalavrdy tämamdaǧan soŋ Nazarbaev universitetıne laboratoriia assistentı retınde jūmysqa tūrady.
Oqu ornynda Äigerımdı bärı tanidy. Jyl basynda studentterden bastap, professorlarǧa deiın qūşaq-qūşaq qaǧaz ūstap Äigerımdı ızdep jüredı eken. Bärıne sebepşı – bolaşaqtyq qyzdyŋ bastamasy. Ol bükıl universitettı kereksız qaǧazdardy qoqysqa tastai salmai, arnaiy konteinerde jinauǧa şaqyrady. «Amerikadaǧy men oqyǧan universitettıŋ är qabatynda karton, gazet, keŋse qaǧazdary, plastik, daiyn tamaqtyŋ ydystary, şyny zattar sekıldı qoqysqa arnalǧan jäşıkter qaz-qatar tızılıp tūratyn. Ol jaqta qoqystyŋ tügın de qaldyrmai, öŋdeuge jıberedı. Jer-jerde «Plastiktıŋ topyraqta 500 jylda ǧana ydyraitynyn bılesız be?» degen syŋaily aqparattyq bilbordtar ılınıp, qoqysty aralastyryp tastaudyŋ qorşaǧan ortaǧa ziiany jaiynda äleumettık jarnamalar körsetıletın» deidı. Tıptı, qaladan alşaqtau tūratyn amerikalyq dosy kışıgırım öŋırınde bölek konteinerler bolmaǧan soŋ, bar qoqysty jiyp-terıp, kölıgıne tiep, ret-retımen laqtyru üşın erınbei universitetke alyp jüredı eken.
Osylaişa, elge oralǧan jas maman eŋ aldymen keŋsedegı ärıptesterı arasynda qaldyqsyz tehnologiia mäselesın köteredı. Bärı bırauyzdan qoldap, bosaǧa jaqqa ülken bos qorap qoiyp, paidalanylǧan, jaramsyz qaǧazdyŋ bärın soǧan jinaidy. Qorap lezde tolyp ketedı. Endı Äigerımde ony qaida tapsyramyz degen sūraq tuady. Izdenımpaz qyz ǧalamtordy aqtaryp, qaǧazdy qaita öŋdep, karton şyǧaratyn kompaniianyŋ Astanadaǧy filialyn tauyp alady. Olar qoqysty alyp ketuge quana kelısedı. Kereksız qaldyqtardy kädege jaratu ideiasyn Äigerım endı universitet deŋgeiınde qarastyrsam deidı. Alǧaşqy aida 600 kg qoqys şyqsa, keiınnen bır tonnadan asatyn boldy. Bır künı Äigerımnıŋ äreketı Nazarbaev universitetınıŋ vise-prezidentınıŋ qūlaǧyna jetedı. Jas mamandy qabyldauyna şaqyrǧan vise-prezident oǧan «Green campus» jobasyn jürgızudı ūsynady. Iаǧni, oqu ornyn jasyldandyru saiasaty. Aitqandai-aq, universitettıŋ är qabatynda qaǧaz tastauǧa arnalǧan arnaiy jäşıkter ornatylypty. Qaita öŋdeumen ainalysatyn kompaniia bolsa, qaǧazdyŋ är killogramyna 10 teŋge töleitın körınedı. Jarty jylda jinalǧan 30 myŋ teŋgege studentter universitet ainalasyn kögaldandyru maqsatynda alma, börtegül, qaiyŋ aǧaştary sekıldı köşetter otyrǧyzǧan. «Bızdıŋ oqu orny jylyna 123 tonna därethana qaǧazyn, 43 tonna keŋse qaǧazyn satyp alady eken. Universitet basşylyǧy endı qaldyqsyz tehnologiiaǧa arnalǧan qūrylǧy tauyp, «öz qoqysymyzdy özımız igersek tamaşa bolar edı» dep otyr. «Qaldyqsyz tehnologiia – qorşaǧan ortany lastanudan qorǧaityn maŋyzdy taqyryp. Mäsele tek bızdıŋ universitet qabyrǧasynda emes, respublika boiynşa şeşımın tapsa deimın. Äsırese jasyl ekonomikany közdeitın EKSPO körmesı qarsaŋynda bızde de qoqysty türıne, sapasyna qarai öŋdeitın zauyttar köp boluy tiıs» deidı Äigerım.
Mädina JAQYP
