2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap el zaŋnamasynda bırqatar maŋyzdy özgerıs küşıne enedı. Olardyŋ qatarynda zeinetaqynyŋ jäne bala kütımı üşın järdemaqynyŋ köbeiuı, eŋ tömengı jalaqy mölşerınıŋ jäne künkörıs minimumynyŋ ūlǧaiuy, äielderdıŋ 61 jastan bastap zeinetke şyǧuy, jastar jas şegınıŋ 35 jasqa deiın ūzartyluy, mındettı deklarasiianyŋ tapsyryluy, qaryzyn tölei almai jürgenderdıŋ özın bankrot dep jariialauy, şeteldık kölıkterdı tırkeu jäne taǧy basqa özgerıster bar. Osyǧan orai, «Astana aqshamy» gazetı el zanŋamasyndaǧy eleulı özgerısterge qysqaşa şolu daiyndady.
Prezident tapsyrdy, ükımet oryndady
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev 2022 jyly jeltoqsanda qol qoiǧan «2023-2025 jyldarǧa arnalǧan respublikalyq biudjet turaly» zaŋǧa säikes, 2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan elımızdegı eŋ tömengı jalaqy mölşerı būrynǧy 60 myŋ teŋgeden 70 myŋ teŋgege östı. Eŋ tömengı jalaqy mölşerın köbeitudı el Prezidentı qyrküiek aiyndaǧy halyqqa Joldauynda tapsyrǧan bolatyn.
Sondai-aq ailyq eseptık körsetkıştıŋ (AEK) mölşerı 3450 teŋgege deiın ūlǧaidy. AEK järdemaqy, aiyppūl, salyq jäne basqa da tölemderdı esepteu üşın qoldanylady. AEK-tıŋ mölşerı össe, järdemaqylar men aiyppūldar da köbeiedı degen söz. Bazalyq äleumettık tölemderdıŋ mölşerın esepteu üşın qoldanylatyn eŋ tömengı künkörıs kölemı 40567 teŋgege östı. 2023 jylǧy 1 qaŋtardan eŋ tömengı memlekettık bazalyq zeinetaqy 24341 teŋgenı, eŋ tömengı yntymaqty zeinetaqy 53076 teŋgenı qūraidy. Jalpy alǧanda, jaŋa jyldyŋ basynan zeinetaqy tölemderınıŋ kölemı 10,5 paiyzǧa artty.
Zaŋnamamyzdaǧy jaŋalyqtyŋ bırı – jaŋa jyldan bastap elımızde äielderdıŋ zeinet jasy köterılmeidı. 2028 jylǧa deiın äielder 61 jasta zeinetke şyǧady. 2018 jyldan berı äielderdıŋ zeinet jasy jarty jylǧa köterılıp kelgenın bılemız. Memleket basşysy äielderdıŋ, qoǧamnyŋ ötınışıne qūlaq asyp, 2028 jylǧa deiın 61 jasty belgıledı.
Analar men köpbalaly otbasylarǧa berıletın äleumettık tölemderdıŋ mölşerı özgerdı. Bala tuǧanda tölenetın järdemaqşany jūmys ısteitın jäne jūmyssyz analar alady. Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa bırınşı, ekınşı jäne üşınşı bala tuǧanda memlekettık biudjetten tölenetın bır rettık järdemaqy 2023 jyly 1 qaŋtardan bastap 131100 teŋgenı qūraidy, al törtınşı bala tuǧanda 201350 teŋge tölenedı.
1 qaŋtardan bastap bala kütımıne qatysty berıletın järdemaqy kölemı de ūlǧaidy. 2023 jyly bala tuǧan äielder ony balasy 1,5 jasqa tolǧanşa alyp tūrady. Bırınşı balaǧa berıletın kömek qarajat kölemı 19872 teŋgenı, ekınşı balaǧa 23495 teŋgenı, üşınşı balaǧa 27083 teŋgenı, törtınşı jäne odan köp balaǧa 30705 teŋgenı qūraidy. Dekretke deiın jūmys ıstegen äielderdıŋ bala kütımıne bailanysty alatyn ai saiynǧy äleumettık tölemı bölek esepteledı. Onyŋ mölşerı bala tuǧanǧa deiın soŋǧy ekı jyldaǧy ortaşa ailyq tabystyŋ 40 paiyzyn qūraidy.
Jaŋa jyldan bastap köpbalaly: tört jäne odan köp balasy bar analarǧa berıletın järdemaqylardyŋ kölemı östı. Tört balaǧa tölenetın kömek aqşanyŋ mölşerı – 55304 teŋge, bes balaǧa – 69138 teŋge, alty balaǧa – 82973 teŋge, jetı balaǧa – 96807 teŋge, segız balaǧa 110400 teŋge bolyp özgerdı.
Būdan bölek, segız baladan köp balany ösırıp otyrǧan otbasyǧa är balasy üşın 4 AEK (13800 teŋge) kölemınde kömek qarajat berıledı. 1 qaŋtardan bastap eŋ tömengı künkörıs kölemınıŋ (40567 teŋge boldy) özgeruıne bailanysty mügedektıgıne orai tölenetın memlekettık äleumettık järdemaqynyŋ mölşerı 8,5 paiyzǧa östı.
Qandai zaŋdar küşıne enedı?
Byltyr Parlament qabyldaǧan bırqatar zaŋ 2023 jyly 1 qaŋtardan bastap küşıne enedı. Olardyŋ arasynda Salyq kodeksı, Äleumettık kodeks, «Konstitusiialyq sot turaly», «Adam qūqyqtary jönındegı uäkıl turaly», «Jeke tūlǧalardyŋ bankrottyǧy turaly» jäne basqa da zaŋdar bar.
1 qaŋtardan bastap Konstitusiialyq cot qūrylady. Ötken jyly jazda ötken respublikalyq referendum nätijesınde Prezident osyndai zaŋǧa qol qoidy. Būdan bylai qazaqstandyqtar Konstitusiialyq sotqa tıkelei jügınıp, özınıŋ konstitusiialyq qūqyǧy men bostandyǧyn qorǧai alady. Būl rette azamattarmen bırdei qūqyq Bas prokurorǧa jäne adam qūqyqtary jönındegı uäkılge berıledı. Bas prokurordyŋ qūqyq qorǧau qyzmetı küşeitıldı. Būryn būl subektılerdıŋ Konstitusiialyq Keŋeske jügınuge qūqyǧy joq bolatyn. Konstitusiialyq sotta ötınışterdı qarau räsımı jalpy sottardaǧy ıs jürgızu tärtıbınen tübegeilı erekşelenedı. Bırınşıden, Konstitusiialyq sot apparaty ötınışterdı aldyn ala qaraidy. Ekınşıden, konstitusiialyq ıs jürgızuge ötınış qabyldanady. Üşınşıden, Konstitusiialyq sot otyrysynda ötınıştı qarau üşın materialdar daiyndalady. Törtınşıden, ötınıştı qarau boiynşa otyrys ötkızıledı. Al soŋǧy kezeŋde ötınış boiynşa tüpkılıktı şeşım qabyldanady.
2023 jylǧy 1 qaŋtardan bastap «Jeke tūlǧalardy oŋaltu jäne olardyŋ bankrottyǧy turaly» zaŋ küşıne endı. Būl qūjat belşesınen batqan qaryzyn qaitara almai jürgenderge arnalǧan. Zaŋ boiynşa bankrottyq prosedurasynyŋ üş türı közdelgen: sottan tys bankrottyq, sot arqyly bankrottyq jäne tölem qabılettılıgın qalpyna keltıru.
Sottan tys bankrottyqtyŋ şarttary:
* bereşek 4,9 mln teŋgeden (1600 AEK) aspauy kerek;
* resmi kırıs bolmauy şart;
* mülık bolmauǧa tiıs;
* qaryz boiynşa bankpen tiıstı räsımderdı jürgızuı qajet.
Osy sanattaǧy azamattar sotqa jügınbei, özın bankrot dep jariialai alady.
Al sot arqyly bankrottyq qaryz somasy 4,9 mln teŋgeden asqan jaǧdaida qoldanylady. Būl räsım barysynda boryşkerdıŋ mülkı satylady. Tüsken qarajat belgılengen kezekpen kreditorlar aldyndaǧy bereşektı öteuge jūmsalady. Eger jalǧyz tūrǧyn üi kepıl zaty bolsa, onda kreditor ony sottyŋ bankrottyq räsımı kezınde aluǧa qūqyly. Üşınşı räsım – tölem qabıletın qalpyna keltıru. Būl prosedura tūraqty tabys bolǧan jaǧdaida, qaryzdy (5 jylǧa deiın) sot tärtıbımen bölıp töleu josparyn qarastyrady. Sauyqtyru jospary qarjy menedjerımen bırlesıp äzırlenıp, sotpen bekıtıledı. Būl proseduranyŋ artyqşylyǧy – azamat «bankrot» degen märtebe almaidy, sondyqtan bankrot üşın közdelgen saldar oǧan qoldanylmaidy. Ükımet pen Parlamentte jeke adamdardy bankrot dep jariialau kezınde jalǧyz baspanany qaldyru mäselesı taǧy talqylanady. 2022 jylǧy 1 qazandaǧy jaǧdai boiynşa ekınşı deŋgeidegı bankter, mikroqarjy ūiymdary men kollektorlyq agenttıkter aldynda 7,8 mln adam 14,3 trln teŋgeden astam somaǧa qaryz bolǧan.
2023 jylǧy 1 qaŋtardan bastap orta jäne şaǧyn käsıpkerlık subektılerınıŋ qyzmetkerlerı üşın jalaqydan bıryŋǧai tölem engızu josparlanyp otyr. Nätijesınde salyq jüktemesı kelesı jyly 33 paiyzdan 20 paiyzǧa deiın tömendeidı. Sondai-aq onlain platformalardyŋ kömegımen (Iаndeks.taksi jäne taǧy basqa) jūmyspen qamtylǧan azamattar üşın arnaiy salyq rejimı engızıledı. Būdan bölek, şaǧyn biznestı tekseruge moratorii taǧy bır jylǧa – 2023 jyldyŋ soŋyna deiın ūzartylady. Bıraq Käsıpkerlık kodekske säikes jürgızıletın jospardan tys tekseruler qala beredı.
1 qaŋtardan bastap elımızge 2022 jylǧy 1 qyrküiekke deiın äkelıngen şeteldık, sonyŋ ışınde rölı oŋ jaqta ornalasqan avtokölıkter zaŋdastyrylady. Parlament qabyldaǧan zaŋ boiynşa olardyŋ ielerı bastapqy tırkeu üşın 200 myŋ teŋge alym töleuı qajet. Işkı ıster ministrlıgı zaŋdastyrudy alty ai ışınde jürgızedı. Tırkeletın avtokölıkterge üş negızgı talap qoiylady: avtokölık ızdeude bolmauy kerek, kedendık tazartudan ötuı qajet jäne elge 2022 jylǧy 1 qyrküiekke deiın äkelıngen boluy şart. Jasyna jäne ekologiialyq klasyna eşqandai talap qoiylmaidy. Kölıktıŋ el aumaǧyna kırgızılgen künı ŪQK şekara qyzmetınıŋ nemese memlekettık kırıster organdarynyŋ derekter bazasy arqyly anyqtalady. Bügınde ol prosess tolyǧymen avtomattandyrylǧan. Tırkeu aiaqtalǧannan keiın avtokölık iesıne qazaqstandyq tehpasport pen memlekettık nömır berıledı. Qazır Qazaqstanda zaŋdastyruǧa jatatyn avtokölıkterdıŋ jalpy sany 300 myŋnan asady. Sonyŋ ışınde rölı oŋ jaqta ornalasqan 20 myŋnan asa kölık bar.
Auylǧa aitarlyqtai qamqorlyq
Biyl auyl halqyna biznestı damytuǧa 2,5 paiyzben nesie berıledı. Syiaqynyŋ jyldyq mölşerlemesı – 2,5 paiyz, merzımı 7 jyldan aspaidy, kepılmen qamtamasyz etılgen. Nesienıŋ eŋ joǧary somasy – 2,5 myŋ AEK nemese şamamen 7,9 mln teŋge, ırı kooperasiiany damytu üşın – 8 myŋ AEK nemese şamamen 25,4 mln teŋge. Alǧaşqy şaǧyn nesieler 2023 jyldyŋ bırınşı toqsanynyŋ soŋynda berıle bastaidy. 2023 jyly jobany ıske asyru üşın respublikalyq biudjetten 11 myŋnan astam şaǧyn nesie beru josparymen 52,4 mlrd teŋge bölu közdelgen.
Prezidenttıŋ tapsyrmasymen äzırlenıp jatqan 2023-2027 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamaǧa säikes, auyl tūrǧyndaryna kooperasiiany damytu üşın jeŋıldıkpen nesie beru közdelıp otyr. Osy maqsatqa, Prezidenttıŋ sailaualdy baǧdarlamasyna säikes, 1 trln teŋge baǧyttalady. Būl qarajat kooperativtık käsıpkerlıkke, barlyq jeke qosalqy şaruaşylyqtardy tartuǧa, olardyŋ auyl şaruaşylyǧy tehnikasyn lizingke aluyna, mikronesielerge qol jetkızuge jaǧdai jasaidy.
2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap balabaqşa tärbieşılerınıŋ, mektep pen kolledj mūǧalımderınıŋ, sondai-aq qosymşa bılım beru jüiesı mamandarynyŋ jalaqysy taǧy 25 paiyzǧa ösedı. 2023 jyly därıgerlerdıŋ jalaqysy 561 myŋ teŋgege deiın, al medbikelerdıkı 249 myŋ teŋgege deiın ösedı dep josparlanyp otyr. 2023 jyldan bastap ört söndıruşılerdıŋ eŋ tömen jalaqysy 180 myŋ teŋge bolady.
