Et qymbattauyna sebep köp

Astanada är senbı, jeksenbı saiyn küzgı auyl şaruaşylyǧy järmeŋkesı ötkızılıp keledı. Keste boiynşa är oblys bas qalaǧa öz önımderın naryq baǧasynan 15-20 ­paiyz arzanǧa ūsynuda. 

Osy auyl şarua­şylyǧy järmeŋkesınde halyqtyŋ, äsırese qala qazaqtarynyŋ köbırek alatyny – et jäne et önımderı. Siyr etınıŋ baǧasy qazır osy auyl şaruaşylyǧy järmeŋkesınde 2300-2500 teŋgeden, jylqy etı 2600-2800 teŋgeden, qoi etı 2800-2900 teŋgeden saudalanuda.

«Qazaq ettı köp jeidı» degen söz jiı aitylady. Ony jaqynda ötken Batys Qazaqstan jäne Atyrau oblystarynyŋ järmeŋkesınde ekı künde on ekı tonna et satylǧany aiǧaqtai tüsedı.

Köp adamdar «bızde nege ettıŋ baǧasy kürt qymbattap kettı?» degen saual qoiyp jatady? Qazır Astanada jylqy etınıŋ baǧasy orta eseppen üş myŋ teŋge töŋıregınde. Al saudagerler «sapaly et, taza kesek et, semız, närlı et» dep maqtauyn jetıstırıp satatyn ettıŋ baǧasy odan da qymbat. «Soǧym mezgılı jaqyndap kele jatyr, et odan da qymbattaidy» dep siyr etın de, jylqy etın de molyraq alyp qaluǧa ügıtteitınder bar. Qalai etkende de etsız dastarqanynyŋ sänı kelmeitın qazaq üşın osy mezgıl bır köbırek qamdanysty qajet etetın uaqyt siiaqty körınedı. Sondyqtan olar osyndai auyl şaruaşylyǧy järmeŋkesın kütedı. Oǧan ala taŋnan asyǧady. Öitkenı bırqatar qala tūrǧyndary üşın qazırgı naryqtaǧy ettıŋ baǧasy kez kelgen uaqytta satyp aluǧa mümkındık bermeitının ekınıŋ bırı bıle bastady. Al osynyŋ bärıne kınälı, sarapşylardyŋ boljamynşa, rubldıŋ elımızde jügensız şaryqtauy eken. Säuır aiynda är rubl 4,50, 4,70 teŋgege baǧalansa, tamyz-qyrküiek ailarynda orys aqşasy bırden 8, 9, 10 teŋgege deiın köterılıp kettı.

Būǧan ainalamyzda qalyptas­qan geosaiasi jaǧdaidyŋ äserı de mol ekenın tüsıne otyryp, keibır organdardyŋ qamsyzdyǧy men şarasyzdyǧynyŋ da aitarlyqtai ziiany bolǧanyn jasyruǧa bolmaidy.

Qazır Astanada jylqy etınıŋ baǧasy orta eseppen üş myŋ teŋge töŋıregınde. Al saudagerler «sapaly et, taza kesek et, semız, närlı et» dep maqtauyn jetıstırıp satatyn ettıŋ baǧasy odan da qymbat

Ūlttyq banktıŋ töraǧasy ­Ǧalymjan Pirmatovtyŋ aituynşa, Qazaqstanda jyldyq infliasiia 17,7 prosentke jetken. Osy tūrǧyda, äsırese, azyq-tülıktıŋ baǧasy 22,2 paiyzǧa köterılıp, halyqtyŋ qaltasyna auyr soǧuda. Sonyŋ ışınde köbırek tūtynylatyn nan men nan önımderı, et pen et önımderınıŋ qymbattauy köpşılıktıŋ alaŋdauşylyǧyna sebep boluda. Būǧan da kınänı köpşılık rubldıŋ bırden ösıp ketuınen ızdep otyr. Öitkenı bızdıŋ importtaǧy Reseidıŋ ülesı 42-45 paiyzdy qūraityn körınedı. Oŋ jaqtaǧy körşımız eŋ maŋyzdy sauda serıktesımız ekenı beseneden belgılı. Bız osy elden özımızge qajettı tauarlardyŋ 70-80 paiyzyn alatyn köremız. Avtokölık, tūrmystyq tehnika, himiia, aǧaş pen qaǧazdy, rezina men qūral-jabdyqtardy, metaldan jasalatyn önımderdıŋ toqsan paiyzy, toqyma būiymdary men janar-jaǧarmaidy da Reseiden tasimyz.

Bır kezde Reseige 60 myŋ tonna siyr etın eksporttaimyz degen josparymyz bar edı. Naqty jolǧa qoiylǧan et öndıru önerkäsıbı bolmaǧandyqtan, būl da söz jüzınde qalyp, soŋy siyrqū­iymşaqtanyp kettı. Endı kelıp qalbyrlanǧan et önımderın de Reseiden satyp alyp otyrǧanymyzǧa jol bolsyn. Osynyŋ saldarynan, joǧaryda aityp ötkenımızdei, jarty jyldyŋ ışınde teŋgege qatysty rubldıŋ baǧamy 30 paiyzǧa ösıp ketıptı. Aqpan aiynda 5,63 teŋgeden satylǧan rubl Qazaqstan qor birjasynda qazır 7,45 teŋgeden satylyp jatyr. Būǧan narazylyq tanytuşylar köp. Bıraq Ūlttyq bank ünsız. Al birjadaǧy orys aqşasynyŋ kölemı kün saiyn köterılıp barady. Ärı būl jerde ekı ūstanym – naryqtyq jäne teŋ baǧaly aiyrbas baǧamdary ūstalyp otyr.

Rubl baǧamy joǧary. Öitkenı dollar men euronyŋ da baǧamy ösıp barady. Būl bızdıŋ el üşın ülken qiyndyqtar tuǧyzuda.

Jasyratyny joq, qazır Qazaq­stan özınıŋ sauda serıktesınıŋ yqpalynan şyǧa almai keledı. İmport tömendemei otyr. Esesıne qazaqstandyq tauar öndıruşıler de tauarlaryna baǧany şekten tys kötere bastady. Būl infliasiiaǧa jol aşty.

Mamandar rubldıŋ baǧamyn tüsıru kerek degen ūsynyspen kelıskenımen, oǧan da uaqyt qajet bolyp otyr. Öitkenı Qazaqstan ekonomikasy rublge qatysty teŋgenıŋ basymdyǧyn özı arttyru kerek deidı olar. Ol üşın Reseige qolda bardyŋ bärın eksporttau kerek. Būl tiımdı bolǧanmen, ony naqty jüzege asyratyn tetık taǧy joq. Öitkenı jetı aida tek 2-3 paiyz ǧana tauar eksporttalǧan. Sanksiialyq täue­kelden köbı jüreksınıp, sonyŋ saldarynan tıptı keibır būryn paida äkelgen mümkındıkter de paidalanylmai otyr.

Sarapşylar būl baǧyttaǧy eŋ qarapaiym sauda mümkındıgı azyq-tülık tauarlaryn eksportqa şyǧaru degendı alǧa tartady. Bızdıŋ käsıporyndar Reseige qolda bar azyq-tülık tauarlaryn saudaǧa şyǧarsa, ışkı naryǧymyz oisyrap qala ma dep te qauıptenedı. Ol üşın qazaqstandyq käsıporyndar azyq-tülık öndırudı on esege deiın arttyru kerek. Al būl mümkın be?

– Mümkın, – deidı ekonomist Maqsot Baqtybaev. – Men sızge aitaiyn, bızde jylqy etı qymbat. Nege? Öitkenı oǧan sūranys köp. Mıne, osynyŋ özı qanşa naryqtan joǧary bolsa da, bızdıŋ etke, äsırese jylqy etıne baǧany tömendetkımız kelmeitının aŋǧartpai ma? Osynyŋ özı bızdıŋ bai-quattylyǧymyzdy sezdırmei me? Sosyn kelıp: jūrt «et nege qymbat?» dep sūraq qoiady. Al et nege arzan boluy kerek? Ükımet fermerlerıne jetkılıktı därejede jaǧdai jasai almai otyrsa, jemı, şöbı şaryqtaǧan baǧaǧa satuly bolsa, ony jyl – on ekı ai baǧuǧa qanşa küş jūmsalady? Mıne, osynyŋ bärın oiladyq pa? Osynyŋ bärın oilasaq, et elımızde eşqaşan arzandamaidy.

Et arzandau üşın memleket airyqşa köŋıl bölıp, fermerlerdı köbeituı qajet. Olardyŋ köbırek önım öndıruıne mümkındık tuǧyzuy kerek. Olar önımderın erkın eksporttaityn jaǧdaiǧa jetkende elde et arzandaidy. Mıne, menıŋ tūjyrymym osyndai.

Men sızge taǧy bır qyzyq aitaiyn. Maǧan bıreuler ekonomist retınde «Qazaqstan jylqy etın Argentinadan alatyn körınedı. Olarda jylqy etı bızge qaraǧanda üş-tört ese arzan dep estıdık. Nege?» dep saual tastaidy.

Ras, Argentinada jylqy etınıŋ (kelısı) özındık qūny – ekı jarym dollar. Bıraq olarda jylqy etın eşkım jemeidı. Tek syrtqa satu üşın ösıredı. Kanadada da solai. Olardyŋ şyǧyny – logistika, soiuy, salyq töleu, boldy. Alaida moiyndau kerek, olardyŋ jylqysynyŋ etınıŋ dämı bızdıkıne qaraǧanda özgeşeleu bolady.

Bız ettı köp jeimız degenmen, al şyndyǧynda, moŋǧoldar da, argentinalyqtar men avstraliia­lyqtar da, tıptı Jaŋa Zelandiia tūrǧyndary da ettı bızden kem jemeidı eken. Statistikaǧa jügınsek, olar, säikesınşe, jylyna 116, 122, 125, 128 kelı et jeitının körer edık.

Mäselen, aǧylşyndardyŋ «The Economist» atty jurnaly Ortalyq Aziia boiynşa saraptama jürgıze kelıp, «är qazaqstandyq jylyna – 70 kelı, är qyrǧyz – 45 kelı, özbek – 36 kelı, täjık 23 kelı et tūtynady» degen mälımet keltırıptı. Būl endı şartty türde alynǧan san bolsa kerek.

Men mūny nege aityp otyrmyn? Mal basyn köbeituge memlekettıŋ qamqorlyǧy küşeimei otyr. «Öz künderıŋdı özderıŋ körıŋder. Är otbasyna ekı siyr, on qoi» degen tıptı de dūrys söz emes. Qazaqqa mal baǧuǧa, aryq-tūraǧyn eselep ösıruge jaǧdai jasau asa qajet.

Bır kezde qoi sanyn 50 million basqa jetkızemız degen respubikamyz keiın «buştyŋ siraǧyn» jep qalǧanyn aǧa tolqyn ūmyta qoimaǧan şyǧar. Keŋes Odaǧy ydyraǧanda, auyldyq jerde qūlaq estıp, köz körmeitın sūmdyqtar oryn aldy. Şarualar bankten alǧan nesiesın qaitara almai (üsteme 300 paiyzǧa deiın köterılgen kez), asyl tūqymdy jylqylary men siyrlaryn jappai pyşaqqa ılıktırdı. Keŋes Odaǧy kezınde bızdıŋ respublika ortaq qazanǧa jyl saiyn 350-400 myŋ tonna et ötkızıp tūrsa, tek 1991 jyly ǧana Reseige 700 myŋ tonna et tapsyrypty. Sonyŋ saldarynan ekı jyldyŋ ışınde auyldaǧy maldyŋ 70-80 paiyzy joiylyp ketıptı.

Bügınde osy solaqai saiasattyŋ zardaptaryn joiuǧa küş salynyp, mal basyn, sonyŋ ışınde ırı qara men jylqy, tüie ösıru jolǧa qoiyla bastady. Alaida ol jappai qarqyn ala almai otyr. Jappai qarqyn alu üşın jappai ynta qajet. Fermerler men mal ösıruşı şarualardy yntalandyruşy memleket osy jaiǧa naqty köŋıl bölse deimız.