Qai halyqtyŋ da eŋsesınıŋ joǧary boluy eren eŋbek pen erlıkke, örşıl öner men namysqa täueldı. Būl – mäŋgılık el mūraty turaly aituda da kemdık joq. Bıraq, sözdıŋ aty – söz. Köbıneki aitylǧan boida «jelge ūşady». Sözdıŋ «sūiylyp» ketpei, «jemıs» beruı, onyŋ «salmaǧyna» bailanysty, ömırlık täjıribe men aqyl-parasattyŋ tarazyǧa tüser tūsy da – osy. Amal ne, tırlıkte būǧan jete män bere qoimaimyz. Kündelıktı küibeŋ, baiaǧy. Osy qalǧyp ketken sana Astanadaǧy elımızdıŋ Ūlttyq muzeiıne qadam basqan sätte selt etıp, «myŋ ölıp, myŋ tırılgen» qazaǧymyzdyŋ özın-özı saqtap qaluynyŋ jäne Mäŋgılık el bolu märtebesınıŋ tereŋ syry aldymyzdan jaiylyp sala berdı… jūrtşylyqqa äuelden mälım, bıraq köŋılden tasa qala beretın syr. Oǧan mynau qasiettı jer men qaharman el kuä… Muzeidıŋ şaŋyraǧynda qalyqtaǧan altyn qyran bızdı de özımen bırge kökke şaryqtata samǧatyp, közımızdı kölegeilegen «tūman» bırtındep seiıle berdı.
Aŋ-taŋmyn
Ūlttyq muzeige qadam basqanda talai tamsana tyŋdaǧan, tıptı, masattana maqtan etetın, bıraq aǧa buynnyŋ özı berık ūstana jäne ūrpaqqa sıŋıre almai kele jatqan ūlttyq qasietterımızdıŋ aiǧaqtary közımızge ottai basylyp, jan-tänımızdı baurap aldy. Halqymyzdy talai zobalaŋnan aman-esen alyp ötken saf altyndai tabiǧatymyz, bolmys-bıtımımız ben qaisar mınezımız solǧyn tartyp, endı bolmasa, qūrdymǧa sıŋgendei eken. Egemendıkke qolymyz jetıp, nebır qily kezeŋderde eldıgımızdıŋ altyn arqauy bolǧan barymyzdy baǧalap, joǧymyzdy tügendeitın kün tudy.
Täuba
Elımızdıŋ Bas alaŋy – Täuelsızdık alaŋynda qanatyn jaiyp, 74 myŋ şarşy metr aumaqta kösılgen, tūsauyn Elbasy kesken Ūlttyq muzei «Qazaq elı» monumentı, Täuelsızdık saraiy, Beibıtşılık pen kelısım saraiy, «Hazıret sūltan» meşıtı, Ūlttyq öner universitetı sekıldı zamanaui ǧimarattarmen jarasa sän tüzep, Astanamyzdyŋ saltanatyn asqaqtata tüsedı. Onyŋ altyn qoryndaǧy «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasynyŋ aiasynda qaita oralǧan qūndylyqtar el şejıresınen önegelı syr şertedı. Qalai taŋdanbassyŋ, qalaişa köŋıl marqaimasyn! Osyndai tarlan tarihy bar kemeŋger halyqtyŋ ūrpaǧy bız qalaişa ūlttyq qazynamyzdyŋ altyn jülgesın joǧaltyp ala jazdadyq?! Ūlt bolaşaǧy ūrpaqqa täueldı bolsa, bız ata-baba ūlaǧatyn olarǧa qanşalyqty daryta aldyq?! Bız ūlttyq maqsat-mūrattarǧa qaitsek laiyq bolamyz?!
Ūly dalanyŋ ūlyq mūrasyna üŋılgen saiyn qazaǧymyzdyŋ qaisar mınezı men mäŋgılık ǧūmyrynyŋ syryna közımız bırte-bırte aşylyp, jaratylysynan eŋbekker, qaharman, önerpaz, oişyl ärı namysşyl qazaqtyŋ tūlǧasy somdala berdı. Ūlttyq muzeidıŋ Ejelgı jäne ortaǧasyr tarihy zalyndaǧy qadym zamannan bergı eŋbek qūraldary men onyŋ nätijelerı märtebelı eŋbekke bas igızedı. Bızdıŋ jyl sanauymyzǧa deiıngı HII-VIII ǧasyrlarda jasalǧan tūrmystyq zattar men şaruaşylyq qūraldary… könenıŋ könermes közındei, ötkennıŋ önegelı sözındei ärbır jädıger eŋbek pen öner eseitıp, namys pen erlık şynyqtyrǧan alty Alaştyŋ mäŋgılık el bolar asyl qasietterın paş etedı.
Senım
Egemendık alyp, eŋsemızdı tıktedık. Būrynnan bar, äbden qatyp, semgen ūǧymdarǧa jaŋaşa közqaras qalyptasty. Alaŋ-pūlaŋ kezeŋ edı ol. Ūlt märtebesı Elbasynyŋ, onyŋ serıkterınıŋ, jalpy janaşyr aǧaiynnyŋ qabyrǧasyna şyndap batty. Jalaŋ tılek pen qūrǧaq qiial jetegınde ketetın uaqyt emes edı. Etek-jeŋımızdı jinap, barymyzdy tügendeitın «qūs ūiqyly» kezeŋ bolatyn. Bıraq, osy aşy şyndyqty da köpşılıktıŋ tüsınuı sozylyp bara jatqan. Sol bır almaǧaiyp kezeŋde halqymyz el taǧdyryn qazaǧynyŋ qūldyq zamanynda-aq sūltan tuǧan qairatkerdıŋ qolyna senıp tapsyrdy. Ol bilık tızgının qymtai ūstap, qyruar şaruanyŋ sätımen sabaqtaluynyŋ ekonomikaǧa täueldı ekenın qadap aityp, qataŋ talap qoidy. Qyzyl imperiiadan «mūraǧa» tiıp, äbden qordalanyp qalǧan äleumettık, şaruaşylyq, saiasi jäne ruhani mäselelerdı «oiynǧa» ainaldyrmaudy myqtap eskerttı. El taǧdyrynyŋ eşkımnıŋ ermegı emesı dausyz bolatyn.
El taǧdyry
Mıne, egemendık pen eldıktıŋ qūtty qadamdary Ūlttyq muzeidıŋ törınen «menmūndalap», zamanalar jügın tereŋ zerdeletedı. Eşkımge jaltaqtamai kün keşıp, äleumettık qana emes, ūlttyq mäselelerdı de oraiymen şeşu üşın eŋ aldymen myqty bazis, iaǧni, senımdı ırgetas qalau şapşaŋ qolǧa alynǧanyn köremız. Şikızat şylauynan meilınşe tez qūtylyp, öndırıstı örıstetu bırınşı kezekke şyqty. Asa qiyn da alasapyran zaman edı ol. Syrttaǧysy öz aldyna, eŋ ökınıştısı, öz ışımızde de «osylardyŋ qoldarynan ne keledı eken…» dep aŋdyp otyrǧan qyrǧi qabaq «dostar» köp bolatyn. Sonau, 1917-nıŋ qazanyndaǧy qandy töŋkerısten bastap-aq tūrmys-saltynyŋ tüte-tütesı şyǧyp, qasaqana aşarşylyqtan qaiǧy jūtqan, köş bastar arystarynan aiyrylǧan qazaqtyŋ künı batuǧa köp qalmaǧan edı. Olai bolsa, Täuelsızdık taŋy atqanda üş ǧasyr otarlyqtan äbden qajyp, egemen el bolu eleske ainalyp, jarqyn künderden küderın üzıp, zäbır-zapa şegıp, toryqqan halqymyzdyŋ täuelsızdıktıŋ igılıgın qaşan körgenşe asyǧuy zaŋdy edı. Egemendıktıŋ igılıgın de basqa eşkımmen bölıskımız kelmeuın äbden tüsınuge bolatyn. Bıraq, qyzyl imperiiany «keŋbaitaq elım menıŋ, tuǧan elım…» dep, erkın jailaǧan «aǧa balasynyŋ» oǧan parasaty jetpeitın.
Sabyr
Elbasy qazaǧynyŋ zaryqqan armanyn jan-tänımen tüsıne tūryp ta «Asyqsaq ta aptyqpaiyq, aǧaiyn!» dep sabyrǧa şaqyrdy. Osy bätuaǧa jyǧylǧan eljandy azamattar ūlt märtebesın köteruge jūdyryqtai jūmyldy. Ata Zaŋymyzda memleketımızdıŋ aumaqtyq tūtastyǧy atap körsetılıp, şekaramyz bekıtıldı. Iаdrolyq qarudan bas tartyp, QHR, AQŞ, Resei siiaqty alyp derjavalarmen Mäŋgılık dostyq turaly kelısımge qol qoiyldy. Osy qaiyrly qadamnyŋ qarymtasy retınde olar Qazaq elıne qauıpsızdık kepıldıkterın berdı.
Ūlttyq muzeidıŋ ekspozisiialarymen dendei tanysqan saiyn egemendık şejıresı köz aldymyzda şoqtyqtana tüsedı… elımızdıŋ Memlekettık rämızderı qazaqtyŋ qaisar ruhynyŋ qaita tüleuınıŋ aiǧaqtary. Eldıgımızdıŋ basty belgılerınıŋ bırı – Ana tılımız bırqatar qiyndyqtarǧa qaramastan qoǧamda özınıŋ memlekettık märtebesıne laiyq tūǧyrǧa köterılude. Sol siiaqty qos azamattyq degen arandatu da täuelsızdıktıŋ tabaldyryǧynda jer qapty. Örkenietpen jan-jaqty jäne özara paidaly bailanys örıstedı. Ūltaralyq kelısım adamzattyŋ özara tüsınıstıkte ömır süruınıŋ balamasy joq ülgısıne ainaldy. Käsıpkerlık qanat jaiyp, öndırıs örıstedı. Eŋ bastysy adamdy, onyŋ bostandyqtary men qūqylaryn Ata zaŋymyz öz aiasyna aldy.
Adam
«Bızdıŋ memleketımızdıŋ egemendık alǧannan keiıngı tabystary turaly aitqanda, – deidı osy oraida Ūlttyq muzeidıŋ direktory Darhan Qamzabekūly Myŋbai, – köbınese Elbasynyŋ basşylyǧymen jüzege asyrylǧan jäne dünie jüzı moiyndaǧan ekonomikadaǧy jetıstıkter tılge tiek etıledı. Dausyz tabys. Sol tabystardyŋ arqasynda Saryarqa tösınde zamanaui şahar – Astananyŋ boi kötergenı maqtan etıledı. Maqtanuǧa äbden laiyq. Alaida, öz basym üşın Elbasynyŋ köregendıgınıŋ jemısı jäne egemendıktıŋ tabysy men baiandylyǧy, eŋ aldymen, egemen eldıŋ erkın adamy der edım. Qazaq elınıŋ asa qysqa merzımde ǧasyrǧa teŋ joldan ötuı de kemeŋger qazaqtyŋ el basşylyǧynyŋ saiasatyna sengen, oǧan belsene atsalysqan täuelsız, eŋbekker, otanşyl ūrpaǧynyŋ arqasy. Halqymyzdyŋ san ǧasyr jinaqtalyp, atadan balaǧa mūra bolyp kele jatqan ruhani, äleumettık, eŋbeksüigıştık jäne erlık dästürlerı egemendık alǧanda ūlt bolaşaǧyna, Mäŋgılık el boludyŋ biık te tereŋ mūratyna qyzmet ete bastady».
Mäŋgılık el
Muzeidıŋ Zamanaui öner zalynyŋ törınen oryn alǧan körnektı öner qairatkerı Erbolat Tölepbai bastaǧan bır top suretşınıŋ «Jaŋarǧan dala» panoramalyq suretın qazaqstandyqtardyŋ san-saladaǧy qajyrly eŋbegıne taǧzym jäne el bolaşaǧy – jastardy ardaq tūtudyŋ aiǧaǧy desek jarasady. Qazır de tamyry tereŋ tarlan tarihymyz ben salt-dästürlerımız ūlt maqtanyşy bola otyryp, ūrpaq namysyn janidy jäne ony örkeniet bäigesıne qamşylaidy. Jas jıgıtter men qyzdar üşın öner men bılım, eŋbek pen erlık, maqtanyş pen namys qasterlı maqsatqa ainaluda… bır el, bır taǧdyr, bır bolaşaq. Būdan basqa oidyŋ boluy, tıptı mümkın be?!
Oi köp
Ūlttyq muzeidıŋ ortalyq zalyndaǧy qūryştan qūiylǧan jūdyryqtai ǧana beine «Tobyl oişyly» dep atalady. Aspanǧa telmırıp otyrǧan adam müsını 1977 jyly Qostanai qalasynyŋ maŋynan, Tobyl özenınıŋ oŋ jaǧalauynan tabylǧan eken. Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, ol «qola däuırındegı müsınşınıŋ qolynan şyqqan, älemdık önerdıŋ üzdık ülgısı» bolyp tabylady. Keibır «jaŋaşyl» suretşıler men aqyndardyŋ «jatbauyr» tuyndysyndai emes, jürekke asa jaqyn. Şynaiylyq pen şeberlıktıŋ ǧajaiyp «jemısı» bolǧan soŋ solai… kemeŋger babamyzdyŋ kemel beinesı közge ottai basylady. Oi tereŋıne şomǧan onyŋ qūnysa şiryǧyp, jūdyryqşa tüiılgenı körermenın erıksız ūiytady.
Bar zeiını aspanǧa auǧan er adamnyŋ alǧa qarai ūmsynǧan kesek basy men juan da qysqa moiyny, ırı de qolaqpandai mūryny, auyr da jıgerlı iegı janaryŋdy bailaidy. Erınderın jymqyrǧan küiı jaqtary qarysyp qalǧandai. Ainalasy bılemdene būltiǧan közderınıŋ ūiaşyqtary onyŋ bet-jüzınıŋ jartysyna juyǧyn alyp jatyr. Jaryqtyŋ tüsuıne qarai oişyldyŋ nazarynyŋ baǧyty özgerıp otyratyny baiqalady. Ertedegı müsınşınıŋ anatomiiany tereŋ bılgenı jäne tastan taspa tılgen has şeber ekenı körınıp-aq tūr. Onyŋ keiıpkerı oi säigülıgıne qūryq salyp, bar yqylasymen erkın qalyqtaityndai. Bälkım, oişyldy elınıŋ baqytty da baiandy bolaşaǧy alaŋdatatyn şyǧar? Jūdyryqtai beineden eresen energiia, şyǧarmaşylyq tūlpar serpılıs pen tabandy eŋbek şiyrşyq atady.
Eŋbek
Jaqynda memleketımızdıŋ Ūlttyq muzeiınde Respublikalyq eŋbekkerler forumy bolyp öttı. Oǧan keŋ-baitaq elımızdıŋ tükpır-tükpırınen jüzdegen adam qatysty. Tūŋǧyş ret qyrküiek aiynyŋ soŋǧy jeksenbısınde «Eŋbek künı merekesı» toilandy. Maqsat – memleket basşysynyŋ tapsyrmasyna säikes eŋbektı yntalandyru, jastar arasynda jūmysşy käsıbın nasihattau jäne jūmysşy äuletterınde köpjyldyq dästürdı jalǧastyruǧa kelıp saiady. Atalmyş forum barysynda Qazaqstan ekonomikasynyŋ damuyna jäne nyǧaiuyna qosqan eleulı ülesterı üşın 10 adam «Eŋbek ardagerı» medalımen marapattaldy.
Zeinet
Sol marapat ielerınıŋ bırı – elımızdıŋ elektroenergetika salasynyŋ kezındegı basşylarynyŋ bırı, eŋbek maitalmany Kejek Berşenūly İskakov. «Eŋbek etseŋ erınbei, toiady qarnyŋ tılenbei» dep, qazaq tegın aitpaǧan ǧoi, – dep bastady öz äŋgımesın ardaqty Kejek aǧa. – Sondyqtan eŋbek adamynyŋ märtebesın asyru arqyly ömırdıŋ bır qūndylyǧy eŋbektıŋ baǧasyn artyru kerek-aq. Özderıŋ bılesıŋder, naryqty ekonomikaǧa köşer ötpelı kezeŋde «satu men satyp alu» degen alypsatarlyq qaǧidaty beleŋ aldy. Jastardyŋ oŋai aqşaǧa qyzyǧuşylyǧy älı de bolsa, basym. Olar bılıktı de baiandy eŋbektıŋ arqasynda ǧana berekelı tūrmys qūrudyŋ mümkın ekenın tüsınulerı qajet».
Adamzattyŋ qazırgı damu deŋgeiı de sol beinettı de zeinettı eŋbektıŋ arqasy ekenı aian. Bız ǧoi, qazırgı tehnika men tehnologiia salasyndaǧy jaŋalyqtarǧa tymaǧymyzdy aspanǧa atamyz… olar alǧaşqy adamdar ömır süru üşın bärın de özderı oilap tapty. Tyŋnan türen saldy. Olardyŋ ömırlerınıŋ ärbır sätı jaryq dünie üşın jantalasqa ainaldy. Tūrǧynjaidan bastap, tūrmys qūraldaryna şeiın öz qoldarymen, maŋdai terımen jasady. Aianbai kürestı… bırte-bırte bızdıŋ ata-babalarymyz ömır sürudıŋ özın önerge ainaldyrdy.
Öner
Ūlt retınde qalyptasyp jäne saqtalyp qana qoimai, salt-dästürın damytyp, şaruaşylyq jürgızu mädenietın örkendete otyryp aldyŋǧy qatarly eldermen terezesı teŋ tūrmys qūruǧa ūmtylu ömır süru mädenietın meŋgerudıŋ tamaşa ülgısı bolatyn. Bızdıŋ qaharman ata-babalarymyz ainalasyn aqylmen de «arqandap», aldaspannyŋ aibatymen de yqtyra bıldı. Ömır süru önerın jete meŋgerdı jäne sonyŋ arqasynda bai ruhani jäne materialdyq qazynasyn ūrpaqtan ūrpaqqa amanat etıp otyrdy. Bır ǧana arheologiialyq ızdeuler nätijesınde tabylǧan erte ǧasyrlarda altynnan, kümısten jäne asyl tastardan somdalǧan tuyndylar has şeberlerdıŋ önerıne taŋdai qaqtyrady. Qola däuırınen bastap bügıngı zamanǧa deiın ūly dalada qalyptasqan körkem-estetikalyq talǧam erıksız täntı etkendei. Jetısu öŋırınıŋ Esık obasy men Myŋşūŋqyrdan (K.A.Aqyşev qazbasy), Şyǧys Qazaqstannyŋ Bäigetöbesınen (Ä.T.Töleubaevtyŋ qazbasy), Saryarqanyŋ Taldysynan (A.Z.Beisenovtıŋ qazbasy) tabylǧan altyn adam men basqa da altyn äşekeiler önerpaz halqymyzǧa degen maqtanyş sezımın tuǧyzady.
Maqtanyş
Ūlttyq muzeige bır märte bolsa da joly tüsken zamandastyŋ keudesın maqtanyş sezımı kerneidı. Bız tamyry tereŋ tarihy, kemeŋger köşbasşylary bar, eŋbegımen, erlıgımen, önerımen bügıngı künge jetken halyqpyz. Bız sol ata-babalar amanatyna adal, bılımdı de, namysşyl, qandai da bır alaman bäigege bılek sybanyp, daiyn tūrǧan ūrpaǧy bar halyqpyz. Ūlttyq muzeimen jüzdesuden bız tüigen Mäŋgılık el märtebesı osyndai.
Bolat Jünısbekov,
jazuşy
