(Äleumettık äŋgıme)
«Molda bol, balam!»
Men de kettım,
Sen de kettıŋ mektepten,
Siiaqty ǧoi bızden soŋ da köp ketken.
Ūiat boldy-au bezgenımız ūiadan,
Mektep edı myna bızdı tektı etken…
(Mūǧalımnıŋ bügıngı jyry)
Bızdıŋ qazaq aldynan şyǧyp, amandasqan jas örenge «Molda bol, balam!» dep tılek aitady. Būl «bılımdı bol, oqyǧan-toqyǧanyŋ köp bolsyn!» degenge saiady. Öitkenı, ılgerıden kele jatqan tüsınık boiynşa, auyldaǧy eŋ sauatty adam – molda. Dıni sipattaǧy molda ūǧymy bırte-bırte aǧartuşylyq mänge ie bolǧany barşaǧa belgılı. Eldıŋ kei öŋırınde jastardyŋ sälemın alǧan ülkender «Mūǧalım bol, balam!» deidı. Būl da sol baiaǧy «molda boldyŋ» ızı.
Şynynda da, mūǧalım mamandyqtyŋ töresı edı. Qarapaiym halyqqa odan artyq lauazymnyŋ keregı joq-ty. Auyl bolǧan soŋ, ärine, mektep bolady. Sol mekteptegı jiyrmaşaqty mūǧalım bükıl auyldyŋ ziialylyq kelbetın aiqyndaidy. Mūǧalımnıŋ özı de, sözı de, jürısı de, tūrysy da bölek. Auyl balasy üşın odan biık tūlǧa bola bermeidı. Äke-şeşeŋnen görı sonyŋ aitqany zaŋdyraq sekıldı körınedı. Osy mūǧalımderdıŋ bärı de öz auylyŋnyŋ adamdary. Sondyqtan äiteuır senıŋ bır jaqynyŋ bolyp şyǧady. Bıraq osy et jaqynyŋnyŋ özı mekteptıŋ aulasyna aiaq basysymen özıŋdı tanyŋqyramai ketedı. Bırtürlı sūstylau keiıpke enıp, saǧan syrtyn berıŋkırep tūrady. Tıptı tuǧan jeŋeşeŋnıŋ özı klasqa kelse, qanşyrdai qatyp qalady. Keşke üige kelgen soŋ ǧana jüzıne jylu jügıredı. Mekteptıŋ adamdy osyndai saliqaly küige salyp qoiatyn siqyry bar.
Al endı mūǧalımnıŋ şäkırt aldyndaǧy bedelı degen sūmdyq. Ony syilaisyŋ häm seskenesıŋ. Qūrmetteisıŋ häm qorqasyŋ. Jaqsy köresıŋ ärı jasqanasyŋ. Köşede mūǧalımdı körıp qalsaŋ, alty qyrdy ainalyp qaşasyŋ. Eşnärse büldırmeseŋ de, byqpyrt tigendei bezesıŋ. Alda-jalda asyq oinap jatqanda üstıŋnen tüsse, jylanǧa arbalǧan torǧaidyŋ küiın keşesıŋ. Senıŋ janyŋdy alaiyn dep tūrǧan eşkım joq. Sonda da qaralai qysylasyŋ.
Är mūǧalımnıŋ mınez-qūlqy ärtürlı. Bıraq bärı de öz pänın şeksız jaqsy köredı. Sabaq bastalǧanda bärın ūmytady. Mysaly, bızdı oqytqan Begımbet aǧai geografiiadan sabaq berdı. Äp-sätte jataǧan mekteptıŋ aulasynan şyǧyp, qyr asyp, mūhit keşıp ketemız. Endıkterge entelep, boilyqtarǧa boilap, bes qūrlyqty tügel şarlaimyz. Tau men tasty, teŋız ben köldı, oipat pen qyratty sipattaǧanda onyŋ jüzı jainap ketedı. Qaratereŋnıŋ jal-jal qūmynan ainalyp şyqpaǧan auyl mūǧalımı jer tübındegı Chad kölı turaly şattanyp tūryp äŋgımeleidı. Al talailar ajal qūşqan Niagarany şabyttana surettegende äigılı sarqyramanyŋ alapat ekpının sezıngendei bolasyŋ. Asau aǧynnyŋ şapşyǧan sätın köz aldyŋa qapysyz elestetedı. Jel jaqtan betıŋe su bürkıp tūrǧandai äserlenesıŋ. Keiın Kanadaǧa barǧan saparymyzda osy Niagaraǧa jol tüstı. Arqyraǧan asau sarqyramanyŋ bar bolmysyn Beiımbetşe beinelegen Begımbet aǧaidyŋ sūŋǧylalyǧyna taŋ qaldym. Mamandyqqa adal bolu degen, sırä, osy şyǧar.
Al biologiia pänınıŋ mūǧalımı Tolybai aǧai tıptı keremet. Özı öte ūqypty adam. Ünemı mūntazdai tap-taza bolyp jüredı. Kiımdı kütıp kiedı. Jūrt «Qūdai-au, myna kostium-şalbaryn osydan onşaqty jyl būryn kidı-au deimın, körmeisıŋ be, älı jap-jaŋa» dep taŋdai qaǧady. Al aǧaidyŋ bäteŋkesı bes-alty jylǧa deiın tozbaidy. Jasynda joqşylyq körıp öskendıkı şyǧar, kädımgı qaryndaşty äbden bır tūtam tūqylǧa ainalǧanşa paidalanady. Jäne jazyp bolǧan soŋ ony qaǧazǧa orap, qaltasyna salyp alady. Auylda jazudy eŋ körkem ärı anyq jazatyn adam osy kısı. Sondyqtan auyldyq keŋes balanyŋ tuuy turaly kuälıgınıŋ bärın Tolybai aǧaiǧa toltyrtady. Tölqūjattar ta bızdıŋ aǧaidyŋ qolynan ötedı. Al özı är sabaqty miyŋa şegelep tūryp tüsındıredı. Bır kletkaly baldyrlardan bastap alyp aǧaştarǧa deiın armansyz adaqtap şyǧamyz. Zoologiia oqulyǧynyŋ betın aşatyn kädımgı ameba men infuzoriia-tufelkany tüsımızde köretınbız. Qazır de dükennen tufli köre qalsaq, tufli pışındes infuzoriia-tufelka men tiianaqty Tolybai aǧai esımızge qatar tüsedı.
«Älıppe» men «Ana tılı» oqulyǧynyŋ betındegı taqpaqtar älı künge deiın aǧa ūrpaqtyŋ jadynan öşken joq. Qyryq jyl ötse de ūmytylmaǧan köbeitu kestesın aitsaŋşy. Ol kezde oqulyq ta, oqytuşy da sapaly edı. Mūǧalım mektepte tūraqtaityn. Jas ūrpaq şetınen mūǧalım bolǧysy keletın. Oǧan mümkındık te mol edı. Barlyq oblystyŋ ortalyǧynda pedagogikalyq institut bar-dy. Jas tülekter oqu bıtırıp kelıp, mektepte jyldar boiy jūmys ısteitın. Onyŋ ömırınıŋ mänı de, sänı de sol bılım oşaǧy bolatyn. Aiqara aşyq tūrǧan kıtaptyŋ beinesı bar rombigın üş-tört jylǧa deiın öŋırınen tüsırmeitın. Sony bügıngı orden-medaldan kem körmeitın. Mūǧalım mektepke kietın kiımımen ǧana senıŋ köz aldyŋda tūrady. Ömırı qyry synbaityn şalbar. Jaǧasy krahmalǧa malynǧan aq köilek. Onyŋ üi kiımımen jürgen kezı köp elestei bermeidı. Qazaq qoǧamynda osynşa bedelge ie bolǧan mūǧalımder uaqyt öte kele qatardaǧy qarapaiym kısılerge ainaldy.
Bügınde jūrt amandasqan jastarǧa «Mūǧalım bol, balam!» dep aita qoimaidy. Al alda-jalda aldyŋnan şyǧa kelıp, qos qolyn ūsynǧan balaǧa baiaǧydai «Molda bol!» deseŋ, saǧan bırtürlı küdıktene qaraidy…
«Qolym da tigen şyǧar…»
Mūǧalım be?
Mūǧalım bolǧam men de,
Talai tentek balany salǧam jönge.
Tärbienıŋ tütını tüzu ūşpai,
Mamandyqtan köŋılım qalǧan demde…
(Mūǧalımnıŋ bügıngı jyry)
Būrynǧynyŋ mūǧalımı qatal keler edı. Balalardyŋ aiaǧyn qiia bastyrmaityn. Qoǧamda däuırlep tūrǧan mūǧalım kultı köp närsege mümkındık beretın. Mūǧalımdık kultke ainalmasa, qazaq balasyna osyǧan orailastyryp at qoiar ma edı?! Äitpese, qalam ūstaǧan qauymǧa attary tanymal Mūǧalımbai Jylqaidarov pen Amanqos Mekteptegı qaidan şyqty?
Bız – sol mūǧalımı idealdanǧan zamannyŋ perzentterımız. Olar bızge basqa närsege moiyn būruǧa jol qaldyrmaityn. Senıŋ bükıl küş-jıgerıŋdı paidaly närsege jūmsauǧa üiretedı. Qai-qaisysy da öz pänı boiynşa maitalman maman sanalady. Mūǧalımıŋdı moiyndamauyŋ mümkın emes. Qazır ekı balanyŋ bıreuı «depressiiaǧa tüsıp kettım» dep, zar zaman aqyndary siiaqty zarlanyp, qaiǧy-mūŋǧa kömılıp otyrady. Olardy aiaq astynan tyǧyryqqa tıregen nenıŋ küizelısı ekenın jan balasy bılıp bolmaidy. Qai bala-şaǧasyn asyrai almai qinalyp jürgenın kım bılsın?! Al ol tūsta ondai päle joq edı. Saitan iektegen saittar tüske de kırmeitın kezeŋ. Mektepte mūǧalım jynyŋdy qaǧyp alady. Üide äke-şeşeŋ jündei tüsedı. Sonda depressiianyŋ qaida qalǧanyn bılmei qalasyŋ.
Ol zamanyŋ da bügıngılerge tosyndau körınetın qolaisyzdau qūbylystary joq emes-tı. Jasyratyny joq, keibır mūǧalım saǧan keide eptep qol jūmsap qoiady. Qalyŋ eldıŋ aldynda bükıl abyroiyŋnan aiyryp, taldyryp tastamaidy, ärine. Mysyqtabandap kelıp, büiırıŋnen nūqyp kep jıberedı. Büiregıŋ bülk ete tüsedı. Nemese jelkeŋnen tüiıp qalady. Nesın aitasyŋ, jaryqtyqtardyŋ jūdyryǧy mūndai qatty bolar ma?! Jelkeŋ üzılıp kete jazdaidy. Keide tıptı qatty ketedı. Taqtanyŋ aldynda tūryp senı bormen jıberıp ūrady. Kädımgı bor. «Menıŋ atym aq qalam, Bormyn dep te maqtanam. Jaqsy bılseŋ sabaqty, Kezdeseiık taqtadan. Sabaqty eger bılmeseŋ, Men aitaiyn rasyn: Bor-bor bolyp künde sen, Taqta aldynda tūrasyŋ» degen öleŋ joldaryna arqau bolǧan jazu qūraly. Därıs üstınde jūrttyŋ tynyşyn alyp, köp qozǧalaqtap ketseŋ boldy, sol bor saǧan qarai ūşady.
Mūndai mergen bolar ma?! Sabaqtan damyl tapqanda qyrǧa şyǧyp, qasqaldaq atatyn altyn qoldy aǧailarym qaq maŋdaidan däl tigızedı. Özderı qyl myqynnyŋ tübınen arǧymaqqa oq darytqandai ıştei yrza bolyp tūrady. Bor tigenge borkemık bop ketpeisıŋ, ärine. Bärıbır onşa jaqsy emes. Keide asqan jyldamdyqpen būǧyp qalasyŋ. Ondaida bor tu syrtyŋdaǧy peşke tiıp, ügıtılıp tüsedı. Al būl ädıstı qoldanbaityn oqytuşylar nūsqaǧyş taiaqşamen nūqidy. Söitıp, senıŋ boiyŋdaǧy jelkeŋnen tartyp tūrǧan qyrsyq mınezdı sonymen türtkılep quyp şyǧuǧa tyrysady.
Mūǧalım bolǧan soŋ, ondai-ondai bolady. Baiaǧyda Beiımbettıŋ bır keiıpkerı jalşysyn ūryp jyǧyp, keiınnen «Aǧaiyn bolǧan soŋ, qolym da tigen şyǧar» dep aqtalatyn edı. Oǧan da etıŋ üirenıp ketedı. Anau ūstaz söitıp edı dep äke-şeşeŋe şaǧymdanu dästürde joq. Aita qalǧannyŋ özınde olardyŋ saǧan araşa tüse qoiuy ekıtalai. Qaita solarǧa qosylyp, saǧan dürse qoia beruı mümkın. Öitkenı, aiadai auyldaǧy on-on bes mūǧalımnıŋ bärı aǧaiyn, bärı tuys. Äiteuır bıreuı senı nūqyp ketuge atam zamannan qūqyly bolyp şyǧady. «Enesı tepken qūlynnyŋ etı auyrmaidy» degen osy.
Özıŋnıŋ de qūdai süier qylyǧyŋ joq. Sabaqqa qatyspaisyŋ, kele qalǧan künde jybyrlap, tynyş otyrmaisyŋ, ol azdai mūǧalımderdı kelemejdeuge äuessıŋ… Mıne, osyndai soiqan sebepter senı sorǧa, mūǧalımdı borǧa qarai jeteleidı. Būl tūrǧydan alǧanda ūstazdardyŋ qolynda keremet közırı bar. Ataqty pedagog Anton Makarenko kökemız de «Aiuǧa namaz üiretken taiaq» degendı onşa terıs körmegenge ūqsaidy. Telı men tentektıŋ talaiyn tezge salǧan sol Makarenko «Adamdy baqytty boluǧa üirete almaisyŋ, bıraq ony baqytqa qoly jetetındei etıp tärbieleuge bolady» deptı. Sodan şeksız baqytty bolǧymyz kelıp, ūstazdarymyzdyŋ jeŋıl-jelpı oǧaş qylyqtaryna ünsız könemız. Äiteuır mūǧalımnıŋ üstınen şaǧynyp jatqan bır adam körmeisıŋ.
Bala sabaqqa kelmei qalsa, mūǧalımnıŋ ūrsa almaityn bır-aq künı bar. Ol qoidyŋ kezegı bolatyn kün. Osyǧan kelgende aiudai aqyryp tūrǧan ūstazyŋnyŋ tılı şyqpai qalady. Öitkenı, onyŋ özı de qoidyŋ kezegıne barady. Qoidyŋ kezegı jalpyǧa bırdei. Oqytuşysyŋ ba, oquşysyŋ ba, bärıbır. Ertemen közıŋdı tyrnap aşyp, juanyŋ sabaǧy turalǧan aşy airandy sımırıp alyp, örıske betteisıŋ. Qoi bıtkendı jetı atadan sybap bara jatasyŋ.
«Aǧaiǧa aityp berem!». Būl söz sot ükımınen kem estılmeidı. Jazalau şarasynyŋ öte bır pärmendı türı osy. Aityp bergen künnıŋ özınde ol aǧai senı it jekkenge asyryp jıbermeidı. Sonyŋ özınde imenesıŋ. Jıgıtten hat alǧan qyzdyŋ apailardan basy pälege qalady. Osynyŋ bärı ūrpaq jaqsy bop össın degen nietten tuǧan tärtıp jüiesınıŋ körınısı edı. Mūǧalımderdıŋ ärqaisysynyŋ qolynda tärbienıŋ kıltı jürgendei bolatyn. Auyl mektebınıŋ ruhani ūstyny öte berık-tı.
Al bügıngı balalardyŋ maŋdaiyna jel bolyp tiıp körşı. Işten uystap zaŋ ūstap tuǧan qyztalaqtar mūǧalımmen täjıkelesıp tūrady. Ūstazy da onymen abailap söilesedı. Päle quǧan zaman. Qadamyŋdy qiys bassaŋ, qūrdymǧa qarai qūldyrap ketuıŋ ǧajap emes. Sondyqtan mūǧalım belgılı bır etiket normalaryn qataŋ ūstanady. Sypaiy ūstaz, syrbaz şäkırt, saliqaly sabaq… Ol jaqsy, ärine. Bıraq, mūǧalım bedelı älı köterıletın türı joq.
Mekteptıŋ jany, qaidasyŋ?
Nemenege jetıstıŋ, bala batyr,
Er mūǧalım azaiyp bara jatyr.
Büite berse, bır künı mektebıŋde,
Kıleŋ äiel qalady, qara da tūr!..
(Mūǧalımnıŋ bügıngı jyry)
Alaştyŋ ūly ūstazy Ahmet Baitūrsynov «Mekteptıŋ jany – mūǧalım. Mūǧalım qandai bolsa, mektebı häm sondai bolmaqşy» deptı. Sol mūǧalımderımız bügınde mekteptıŋ jany bola alyp jür me?!
Alaş demekşı, azattyq üşın alysqan sol arystarymyzdyŋ denı mūǧalımder edı. Bärı de ūstazdyqty ūly mındet dep sanady. Eldıŋ sanasyn aǧartudy közdep, qajymai-talmai bala oqytty. Ūly ūstazdardyŋ qolynan ūlaǧatty şäkırtter tälım alyp şyqty. Qazaqtyŋ ataqty aqyn-jazuşylarynyŋ köpşılıgı eŋbek jolyn ūstazdyqtan bastady. Şerhan Mūrtazaǧa mektepte Mūhamedjan Qarataev, al Zeinolla Qabdolovqa Hamit Erǧaliev sabaq berdı. Bügınde ekınıŋ bırınıŋ auzynan tüspeitın «Mektebıŋ, mynau klasyŋ, osynda on jyl tūrasyŋ. Tarydai bolyp kıresıŋ, Taudai bolyp şyǧasyŋ» degen belgılı öleŋ joldarynyŋ avtory Mūqaǧali aqyn da Qarasaz orta mektebınde mūǧalım bolǧan. Eldegı eŋ qadırlı mamandyqtyŋ bırı bolǧan soŋ, audannyŋ ideologiia jönındegı hatşysy qyzmetıne de mūǧalımder ūsynylatyn.
Şynynda da, bır kezde mekteptıŋ qany da, jany da mūǧalımder bolatyn. Matematika pänınıŋ mūǧalımderı kalkuliatory joq zamanda esepşot pen sanaǧyşty paidalanyp-aq ǧalamat matematikterdı tärbielep şyǧardy. Qazaq tılı men ädebietı pänınıŋ mūǧalımderı kez kelgen oquşyǧa şyǧarmany şyraiyn şyǧaryp jazudy üirettı. Mektep körgen balanyŋ bärınıŋ tılı tüzu şyqty. Şetınen tynysy belgılerıne jetık boldy. Jastaiynan öleŋ-jyrdy jattap östı. Qai salaǧa qonys tepse de, ruhani öresı biık ekenın körsettı. Himiia pänınıŋ mūǧalımı şäkırtterıne Mendeleev kestesındegı barlyq elementterdıŋ atyn jattatty.
Auyl üşın orys tılı pänı mūǧalımınıŋ orny bölek edı. Qiiandaǧy eldı mekende orys tılınen kım sabaq bersın? Köbıne-köp olar qaladan auylǧa joldamamen keledı. Beitanys mūǧalima kelgen künnen bastap, bükıl auyl özgerıp sala beredı. Özı eŋ bedeldı tūlǧaǧa ainalady. Şalǧaidaǧy auylda qaidaǧy qonaq üi, mūǧalima qyz bala-şaǧasy azdau bır üige qonystanady. Sol üidıŋ bır balasyndai bolyp ösedı. Sol üi ne jese, būl da sony jeidı. Söitıp, älgı üidıŋ bedelı biıktep ketedı. Bükıl jıgıt-jeleŋ jaŋaǧy üidı toridy. Änşeiın sybai-saltaŋ jürıs. Söilesuge būlardyŋ orysşasy, qaladan kelgen qyzdyŋ qazaqşasy jetpeidı. Qalai bolǧanda da, mūǧalimany toqtatyp, ekı auyz söz aituǧa talpynǧan jaryqtyqtar «Stop!» dep aiqai salady. Söitıp jürıp-aq, qyzdyŋ jüregıne jol tabady. Elge kelgen mūǧalimalardyŋ ışınde osy auylda tütın tütetıp qalyp qoiatyndary da bar. Olar auylǧa mädeniettıŋ ūryǧyn egedı.
Ūstaz eŋbegı airyqşa baǧalanǧan tūsta äigılı pedagogtardyŋ esımı idealdandy. Rafiha Nūrtazina, Qūmaş Nūrǧaliev, Qanipa Bıtıbaevalar eldıŋ bar mūǧalımıne ülgı boldy. Kez kelgen auyl mūǧalımı solardai bolsaq dep arman ettı. Olar balalarǧa bılım berdı, tärbienıŋ dänın septı. Ataqty pedagog Ybyrai Altynsarinnıŋ «Düniedegı eŋ qymbatty adam – halyq mūǧalımı, oqytuşy – mekteptıŋ şeşuşı küşı» degen tūjyrymy naǧyz ömırlık ölşemge sai boldy. Bükıl jūrt aqyn Mūzafar Älımbaevtyŋ «Qamqory ūl-qyzdyŋ, Mūǧalım – ol bızdıŋ» degen öleŋın şyn jüregımen aitty. Al Äbılahat Esbaevtyŋ «Ūstazym» änı bükılhalyqtyq änūranǧa ainaldy.
Mūǧalımnıŋ osylai aspandap tūrǧan bedelı qalaişa tömendep kettı? Būnyŋ bırneşe sebepterı bar edı. Aldymen, barşa jūrtty äbden tityqtatqan naryqtyŋ dauyly mekteptı de oŋdyrmai soqty. Jarytusyz jalaqymen bala-şaǧasyn asyrai almaǧan ūstazdar basqa salanyŋ otyn köseuge kettı. Talantty pedagogtar tabysy köp salaǧa tartyp otyrdy. Qabılettı adam qai jerde de qabılettı. Özderın körsete alatynyna sengendıkten söittı. Eldıŋ ekı ökpesın qiyndyq qysqan kezeŋde mūǧalımderdıŋ bırazy mekteptı tastap, bazarǧa şyqty. Qap arqalap, Qytai men ekı ortany jol qyldy. Olar özderımen bırge bazarǧa ziialylyqtyŋ lebın ala bardy. Sörenıŋ ar jaǧynda tūryp, senımen jöndep söilesetın sypaiy satarmandar paida boldy. Esesıne ūrpaq zardap şektı. Sol kezeŋnıŋ balalarynyŋ jazbalarynda älı künge qate degenıŋ örıp jüredı.
Mūǧalım qoǧamnyŋ äleumettık jaǧynan qorǧanyşy joq tūlǧasyna ainaldy. Bır kezdegı eŋ qadırlı ekı mamandyq iesı – därıger men mūǧalım būrynǧydai elene bermeitın boldy. Qoǧamnyŋ jaŋa ürdısterıne sai ömırımızge engen basqa mamandyqtardyŋ köleŋkesınde qaldy olar. Jarytymsyz jalaqy aldy. Jūpyny kiındı. Az ǧana uaqytta baiyp şyǧa kelgen keşegı ekı sözdıŋ basyn qūrai almaityn käsıpker şäkırtterınıŋ aldynda kädımgıdei qorynyp tūratyn boldy. Ol köksoqqandar da būlarmen şekesınen qarap söilesetındı şyǧardy.
Keiıngı jyldarda mektepte sabaq beretın er mūǧalımderdıŋ sany azaia bastady. Oquşylarǧa qyz-kelınşekterdıŋ jappai sabaq beruı bala tärbiesıne äser etpei qoiǧan joq. Er adam men äieldıŋ tärbiesı ekı bölek bolatyny – däleldeudı qajet etpeitın aqiqat. Ūldardyŋ aǧaiǧa, qyzdardyŋ apaiǧa elıkteitının eskersek, mūnyŋ da maŋyzdy mäsele ekenın esten şyǧaruǧa bolmas.
«Erlerdıŋ ısı bıter me, Mektebıne oralmai» deitın boldyq bügınde…
Ūstaz deidı-au senı de..
– Mūǧalım bop ıstesem, ne eter edıŋ?
– Qadırıŋe sol kezde jeter edım.
– Qaityp kelsem mektepke, ne eter edıŋ?
– Jalaqyŋdy şamalap köteremın…
(Mūǧalımnıŋ bügıngı jyry)
Keiıngı kezde är elde mūǧalımge arnap eskertkış qoiyla bastady. Belgılı bır esımı tanymal pedagogqa emes. Jalpy mūǧalımnıŋ tūlǧasyn tas tūǧyrǧa ornalastyru ürdıske ainaldy. Mūndai eskertkışter Reseidıŋ barlyq aimaqtarynda, Ukrainada, basqa da elderde köptep qoiyldy. Bızdıŋ el de būl ürdısten şet qalǧan joq. Qostanaida alǧaşqy mūǧalımge eskertkış ornatyldy.
Būl nenı körsetedı? El naǧyz mūǧalımdı saǧyndy. Onyŋ qoǧamda bedeldı bolǧan önegelı beinesın aŋsady. Qazırgı älemdı dürlıktırıp tūrǧan atys-şabys pen zorlyq-zombylyqtyŋ köbeiuı adam tärbieleitın mūǧalım tūlǧasynyŋ kömeskılenıp ketuınen ekenın de qapysyz ūqty. Äitpese, ūstaz bolmysyn ardaqtap, jappai eskertkış soǧatyndai ne kün tudy deisıŋ?
Älemdık statistika mektepterde mūǧalımderdıŋ tapşy ekenın aiqyn körsetıp otyr. Jaqynda IýNESKO-nyŋ Statistika instituty 2015 jylǧa qarai jalpyǧa bırdei bastauyş bılım beru üşın älem elderınde ekı million mūǧalımnıŋ jetıspeitını turaly mälımet jariialady. Mūǧalımnıŋ azdyǧynan qiyndyq körıp otyrǧan tek damuşy elder ǧana emes siiaqty. AQŞ, İspaniia, İrlandiia, İtaliia, Şvesiia siiaqty märtebesı biık memleketterdıŋ özı ūstazdyŋ tapşylyǧyn sezıngen körınedı. Mūǧalımge zärulıgı baiqalǧan elderdıŋ ūzyn-sany 112-ge jetıp jyǧylady.
Söitıp, küllı älem mūǧalımın ızdep jatyr. Izdeitındei jönı bar. Dünie jüzınde bala tärbiesınıŋ äldeqaşan keteuı ketıp qaldy. Mūhittyŋ arǧy betındegı mektep oquşylary qoldaryna qaru alyp, klastastaryn qyryp saldy. Közıne körıngendı atyp öltırıp, qyryqqa juyq adamdy qūrban ettı. Mūndai jantürşıgerlık oqiǧalar basqa elderde de qaitalandy. Izgılıktıŋ ızın basqan Aziianyŋ ibaly elı dep jürgen Oŋtüstık Koreianyŋ oquşylarynyŋ da jüikesı syr berdı. Qatıgezdık pen qanypezerlık syrqaty älemnıŋ basqa da balalarynyŋ aǧzasyna bırtındep ornyǧa bastady.
İnternetke esık aşu ǧalamat jetıstık bolǧanymen, bala tärbiesıne keide kerı yqpal etetının jasyrudyŋ jönı joq. Älgı örenderdı oǧaş qylyqqa baulyp jürgen närse – türlı saittardaǧy nūsqaulyqtar. Būl saitani saittar jas öskındı zorlyq-zombylyq jasauǧa ündeidı. Jas ūrpaq jappai sonyŋ jetegınde ketıp barady. Olar kün ūzaqqa intternetten qoqys teredı. Qaptaǧan qisapsyz mälımetten miy şarşap, basyn tauǧa da, tasqa da soǧady. Söitıp, ne ıstep, ne qoiǧanyn özı de bılmeidı. Älgı saittardyŋ ışınde özın-özı mert qyluǧa beiımdeitınderı de jetıp artylady. Mektep oquşylarynyŋ köpşılıgı sonyŋ tūtqynyna tüsedı.
Balany internet iırımınen naǧyz mūǧalım ǧana qūtqarar edı. Ol öte bedeldı bolsa, bükıl şäkırt sözıne imandai ūiidy. Şetelden dıni oqu bıtırıp kelgen jıgıtter eldı äp sätte üiırıp äketedı ǧoi. Bızge de osyndai tartymdy tūlǧasy bar, yqpaldy mūǧalımder kerek. Bır kezde ūstazdyŋ negızgı mındetı sauat aşu edı. Endı onyŋ negızgı şaruasy tärbie beru bolyp tūr. Onsyz da jiǧan-tergen mälımetı mol bılımdı ūrpaqtyŋ aqsap tūrǧan tūsy osy.
Aty mäşhür pedagog Vasilii Suhomlinskii «Mūǧalım mamandyǧy degenımız, būl – adamtanu» deptı. Şäkırtıne jany jaqyn, tıptı onymen syrlasa alatyn ūstazdardyŋ märtebesın qaityp oraltqan jön. Sonda ol balany internettıŋ iırımıne batyrmaidy. Naǧyz mūǧalım qazırgıdei ata-ana men balanyŋ arasyndaǧy «oppozisiialyq alşaqtyqty» azaitar edı. Ädepkıde temır jol uchilişesıne tüsıp, keiın sonda sabaq berıp, mektepte temırdei tärtıp ornatqan Anton Makarenko «Tärbie ärqaşan berıledı, tıptı üide joq bolsaŋ da senı tauyp alady» deidı. Talaidy tabyndyrǧan sol Makarenkonyŋ esımı būrynǧy odaqtyŋ barlyq aimaqtaryndaǧy bılım oşaqtaryna berıldı. Tıptı jer tübındegı Gavananyŋ pedagogikalyq instituty da A.S.Makarenkonyŋ atymen atalady. Bızge endı boiynda osyndai alapat qajyr-qairaty bar öz Makarenkolarymyzdyŋ ösıp-jetılgenı kerek.
Soŋǧy kezde mūǧalımderı men därıgerlerınıŋ qamyn oilaityn örkeniettı elder sekıldı bız de ūstaz eŋbegın qadırleuge män bere bastadyq. «Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı» atty joǧary ataqtyŋ alǧaşqysyn mūǧalım ielendı. Joǧary mektepter üşın «Üzdık oqytuşy» bäigesı jariialanyp tūrady. «Üzdık oqytuşy» atanǧan pedagog qomaqty qarajatqa qol jetkızedı. Ūstaz jalaqysy jyldan-jylǧa tam-tūmdap ösıp keledı. Mūǧalım bedelın köterudı eldıŋ bas mūǧalımı – Bılım jäne ǧylym ministrı Baqytjan Jūmaǧūlovtyŋ özı qolǧa aldy. Osynyŋ bärı mūǧalımnıŋ ezılgen eŋsesın kötergendei boldy.
Bıraq ol älı de qūlaşyn keŋ jaza almai jatyr. «Galstuk qyzyl moinymda, Mektepke qarai jügırdım» dep Qasym Amanjolov jyrlaǧan däuırdıŋ ruhy alystau älı. Degenmen, ümıtımız aldamas. Mūǧalım de, oquşy da mektepke qarai jügırgısı kep tūratyn zaman da keler. Al äzırge:
Ūstaz deidı-au senı de,
Ūstaz deidı-au menı de.
Ūstai almai bız qaldyq,
Ūrpaq kettı jönıne, –
dep ändete tūramyz da…
Bauyrjan OMARŪLY
