M.Şoqaidyŋ saiasi qyzmetımen, şyǧarmaşylyǧymen tanysuǧa Keŋes ökımetı kezınde jol berılmedı. Keŋes ökımetınıŋ qysymymen ömırınıŋ soŋǧy 20 jylyn elınen jyraqta, Batys Europada ötkızgen Mūstafa Şoqai – soŋǧy demı tausylǧanşa elınıŋ taǧdyryn oilaumen, qazaq jäne jalpy Türkıstan halyqtarynyŋ täuelsızdıgı üşın küresıp ötken tūlǧa. Keŋestık Türkıstandy ol kezde qazaq, qyrǧyz, özbek, türkımen, qaraqalpaq, ūiǧyr jäne basqa da ūlttar mekendegenı belgılı.
Tarihi ädıldık üşın aitqan jön, Mūstafa Şoqai Qazaqstanda Keŋes ökımetınıŋ jürgızgen jūmystarynyŋ bärın joqqa şyǧarmaǧan. Bıraq Keŋes ökımetınıŋ ol jaqsylyqty otar halyqty müsırkegennen emes, özıne kerek bolǧan soŋ ıstegenın jazady.
«Mūstafa Şoqaidyŋ bolşevik otarşyldarynyŋ bolmysyn barynşa tereŋ tanyp, otarlauşy memleketke tän barlyq belgılerdı keŋestık Reseidıŋ boiynan tauyp, sonymen qatar, onyŋ basqa otarşyldyq saiasattan aiyrmaşylyǧyn da kördı. Ol bolşevikter bilıgınıŋ saiasi bet-beinesın aşa bıldı» – dep körsetedı şoqaitanuşy, saiasi ǧylymdarynyŋ doktory, professor Äbdıjälel Bäkır.
Ol Fransiiada tūrsa da halqynyŋ aşarşylyqqa ūşyraǧanyn estıp, onyŋ sebepterı men zardabyn anyqtap, Europa jūrtşylyǧyna jetkızuge ūmtylǧan.
M.Şoqai 1933 jyldyŋ basynda, iaǧni aşarşylyqtyŋ naǧyz örşıp tūrǧan kezınde Türkıstan ölkesınde bolyp qaitqan bır şeteldıktıŋ közımen körıp, estıp-bılıp kuä bolǧan oqiǧasyn «Bır «inturistıŋ» Türkıstan äserı» degen maqalasynda keltıredı. Orys jäne keibır türkı tılın bıletın şeteldık Keŋes elınıŋ köp jerın aralǧan. Sondyqtan būl elge syrttan baratyn bylaiǧy jūrt aŋǧarmaityn köptegen mäselelerdı däl aŋǧaryp, dūrys tüsıngen. M.Şoqai onyŋ joljazbasyn «Jas Türkıstan» jurnalynyŋ 44-şı sanynda jariialai otyryp, «tüsınıktı sebepterge bailanysty būl «inturistıŋ» atyn atai almaimyz. Sondai-aq, onyŋ Türkıstan äserı haqynda bızge äŋgımelep bergenderınıŋ de bärın jariialauǧa şarasyzbyz» dep eskertedı.
Sonymen, batyseuropalyq azamat Türkıstandaǧy körgenderın tömendegıdei baiandaidy.
«Menıŋ Türkıstannan alǧan äserım: būl eldı aştyq jailaǧan. Qai jaǧyna qarasaŋ da aşarşylyqtyŋ belgısı közge ūrady. Orta Aziia temır joly boiynda, Türksıb boiynda, stansiialarda, ırı jäne şaǧyn qalalarda – qai jerge barsaŋyz da aldyŋyzdan aş adamdar şyǧady. Aşarşylyqqa duşar bolǧandar Türkıstannyŋ jergılıktı halyqtary. Eldıŋ är tükpırınde – Qazaqstanda, Qyrǧyzstanda, Özbekstanda jäne Türkımenstanda aşarşylyqtyŋ sebebı turaly jergılıktı tūrǧyndardan sūraular qoiyp, jauap aldym. Ükımet pen partiia qyzmetkerlerınen aşarşylyqtyŋ sebebın sūrasam, qaşqalaqtap, ötırık jauap qaiyrady. Olar: «Türkıstanda aşarşylyq auyq-auyq bolyp tūrady. Töŋkerısten būryn da aşarşylyq bolǧan», – deidı. Bıraq ükımet pen partiianyŋ jauapty oryndarynda otyrmaǧan qatardaǧy adamdar aşarşylyqtyŋ şyn syryn bürkelemei aşyq aituǧa tyrysady.
Özbekstandaǧy jäne Türkıstandaǧy aşarşylyqtyŋ basty sebebı – dändı daqyldar egetın jerlerdıŋ maqta eguge berıluınen edı. Özbekstanda kürış jetpeuı qatty sezıledı.
«Aşarşylyqty tudyrǧan sebepterdıŋ bırı – kolhozdar bolyp tabylatyny eşkımge qūpiia emes. Alaida, ükımet pen partiia ūiymdarynyŋ jauapty qyzmetkerlerı aşarşylyqtyŋ sebebın kolhozdarǧa köz boiap kırıp alǧan qaidaǧy bır tap jaularynan köredı. Qarapaiym būqara men qatardaǧy qyzmetkerler ıstıŋ mänın onşa köp jasyrmaidy. Olar kolhozdardy aşarşylyqtyŋ qainar közı dep esepteidı. Samarhanda bolǧanymda bır belgılı kommunist maǧan kolhozdardyŋ Türkıstanǧa säikes kelmeitının, Türkıstan halqy Mäskeudıŋ «jaqsylyǧyna» laǧnet aitatynyn bıldırdı» – dep baiandaidy.
«Qazaqstan men Qyrǧyzstandaǧy aşarşylyqtyŋ basty sebebı retınde jergılıktı tūrǧyndar kolhozdarmen qatar küştep otyryqşylandyrudy aitady. Qyzmet baby boiynşa qazaq jäne qyrǧyz tūrǧyndarymen jaqyn aralasyp jürgen keibır partiia müşelerı otyryqşyldandyru būl halyqtar üşın asa bır tiımsız jaǧdaida jürgızılıp jatqanyn jasyrmaidy. Jaŋadan otyryqşylandyrylatyn şaruaşylyqtarǧa bölınetın jerlerdıŋ köbı köşpelı jäne jartylai köşpelı jergılıktı şarualardan tartyp alynyp, Reseiden kelgen kelımsekterge ülestırıp berılıp qoiǧan jäne üzdıksız berılıp jatyr. Orys şarualary qalaǧan jerlerıne qazyq qaǧyp qonystanuda. Ükımet solar jaǧynda. Jaŋadan otyryqşylanǧan qazaq-qyrǧyzdarǧa ne baspana üşın nemese azyq-tülık üşın eşqandai kömek körsetpeidı. Kömek körsetken jaǧdaida, ondai kömek tym mardymsyz. Aqyry otyryqşylanuǧa qajettı eŋ qarapaiym şart – jaǧdailardyŋ özın äzırlei almai, qaitadan köşpelı küige tüsuge mäjbür boluda. Solardyŋ arasynda Äulieata aumaǧynyŋ da qazaqtary bar. Mūndaǧy bırtalai otbasy özderıne berılgen jerlerdı tastap, qaitadan köşpelı mal şaruaşylyǧymen şūǧyldanuǧa ötken. Bıraq olarda mal deitın mal da qalmaǧan. Köbı aşarşalyq azabyn tartyp ölıp jatyr», – dep jazady şeteldık azamat.
Qazırgı qazaqstandyq zertteuşıler patşa ökımetınıŋ qonys audartu arqyly qazaqtardy jerden aiyru saiasatyn bolşevikter de jalǧastyrǧanyn däleldeude. İ.Iаmzin men V.Voşinin siiaqty keŋestık ǧalymdar 1926 jyly Reseide «Otarlau jäne qonys audarudyŋ ılımı» degen eŋbek jazyp, ony joǧary oqu oryndarynda oqytqan.
Tarihşy ǧalym Qanat Eŋsenovtyŋ mūraǧattan tapqan derekterı boiynşa 1925 jyly Qazaq AKSR Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ Töralqasy «Qazaq AKSR-ı jerıne köşıru men qonystandyrudy toqtatu» jönınde qauly qabyldaǧan. Al, Qazaq elındegı bilıkke kelgen soŋ F.Goloşekin ol qaulynyŋ küşın joiǧyzyp, 1929 jyly respublika ükımetı janynan qonys audaruşylar basqarmasyn aşqyzǧan.
M.Şoqai qazaq halqynyŋ jerınen airylǧanyn mynadai derektermen däleldei tüsedı: «1926 jylǧy sanaq boiynşa Qazaqstanda 6 million 503 myŋ adam tūrady. Osy sannyŋ mölşermen jüzden otyzy orys jäne ukrain mūǧajyrlary (M.Şoqai qonys audaruşylardy osylai ataidy – S.D.). 540 myŋ qala halqynyŋ köbı orys mūǧajyrlary ölkenıŋ eŋ şūraily jerlerıne qonystandyrylǧan. Olardyŋ köpşılıgı Aqmola, Qostanai aimaqtary men Semei, Jetısu jäne Syrdariia aimaqtaryna suarmaly egıs alqaptaryna ornalastyrylǧan» – dep keŋestık otarşyldyq saiasattyŋ bır qyryn aşa tüsedı.
M.Şoqai sol kezde tek Qazaqstan ǧana emes, bükıl Keŋes odaǧy boiynşa eŋ qūnarly jerler sanalatyn Qostanai men Aqmola aimaqtarynda orys mūǧajyrlary qalaǧan jerlerın iemdengen. Mūǧajyrlar Qostanaida tūrǧyndardyŋ jüzden 62 jarymyn, Aqmolada jüzden 52 jarymyn qūraidy» dep körsetken.
Söitıp, M.Şoqai Keŋes ökımetı şarualardy küştep ūjymdastyru arqyly jerden aiyrǧanyn, olardy jeke şaruaşylyq jürgızu qūqynan aiyryp, memleketke basybaily etıp qoiǧanyn jazady.
Bolşevikter İ.Stalin 1929 jyly Sıbırge barǧan saparynda mındettegendei, Keŋes elın älemdegı eŋ astyqty elge ainaldyra almady. Bır kezde astyq öndıruden ataǧy şyqqan patşaly Resei endı bolşevikter bilıgı kezınde aştyq apatyna ūşyrauda. M.Şoqai «Bügıngı keŋestık Resei «adam jegışter» otanyna ainaldy» – dep, reseilık bolşevikter saiasatyn aşyna synaidy.
Bolşevikterdıŋ köşpelılerdı küştep otyryqşylandyru jäne ūjymdastyru saiasaty Türkıstannyŋ jergılıktı halqynyŋ narazylyǧyn tuǧyzyp, qaruly küreske şyǧuǧa mäjbürlegenı tarihtan belgılı.
M.Şoqai «Atameken jaǧdaiy» degen maqalasynda Londonda şyǧatyn «Deili ekspress» gazetınıŋ 34.12.29. sanynan tömendegı telegraf habaryn keltıredı: «Keŋestık Türkıstannyŋ Auǧanstan şekarasyna taiau jerınde Qyzyl Armiia men jergılıktı şarualar arasynda qaruly qaqtyǧys tuyldy. Osy qaqtyǧysta 2 myŋnan asa adam qaza tapty. Türkıstan şarualarynyŋ ükımetke astyq tapsyrudan bas tartuy soǧystyŋ tuyluyna basty sebep bolǧanyn körıp otyrmyz. Auǧanstan şekarasyna jıberılgen qyzyl äskerlerdı şarualar qaru kezep qarsy aldy. Soǧys tura bır kün jalǧasty. Şarualar tarapynan körsetılgen qarsylyqtyŋ küştı bolǧany sonşalyq, ükımet olardy janyştau üşın äskeri samoletterdı ıske qosyp, uly gazdarmen toltyrylǧan bombalar tastady.
Şarualardyŋ bır bölıgı Auǧanstan aumaǧyna şegındı. Soǧys bolǧan jerge «GPU» toptary jıberıldı. Köterılıs basşylarynan 14 adam atyp öltırıldı. Şarualardyŋ qolyndaǧy astyq tartyp alynuda». Ūjymdastyrumen bır mezgılde Qazaqstanda astyq daiyndau nauqany da belsendı türde jürgızılgen. Kolhozdarda astyqtyŋ barlyq qorlary, tıptı tūqym qorlary da tartyp alyndy. Mal şaruaşylyǧymen ainalysatyn audandarǧa astyq tapsyru mındetı jüktelıp, qazaqtar ony oryndau üşın maldaryn astyqqa aiyrbastaǧan. Odan bölek et, jün daiyndau nauqany da maldy jappai soiuǧa soqtyrdy.
Qazaqstandaǧy sol kezdegı bolşevik basşylardyŋ qazaq dalasynyŋ tabiǧi-klimattyq erekşelıkterı men köşpelı şaruaşylyq zaŋdylyqtaryn esepke almai jürgızgen äperbaqan saiasaty qazaq halqyn aştyqqa ūşyratty.
Sonymen, M.Şoqaidyŋ osy mäselege qatysty eŋbekterınen tüietın oi – Qazaqstandaǧy 30-şy jyldardyŋ basynda oryn alǧan aşarşylyq bolşevikterdıŋ otarşyldyq saiasatynyŋ tıkelei zardaby bolǧandyǧy.
Düisen SEIITQALİ,
Memleket tarihy institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı
