nemese Bız namysty joǧaltqan halyqpyz ba?
Keşegı keŋes ökımetınıŋ kezınde gruzinder turaly mynadai anekdottar aityluşy edı…
Bır gruzin su jaŋa diplomdy qolyna alyp, riza köŋılmen ärı-berı audaryp qarap tūr eken. Söitse, janyna bır armian jetıp kelıp:
-Qaidan satyp aldyŋ? Men de alaiyn dep edım?- dep qoimapty. Sonda älgı gruzin aşulanyp, közın alarta bır qarap:
– Äi, bauyrym, diplom satyluşy ma edı?! Dostarym tuǧan künıme syilady,- degen eken.
Taǧy bırde…
Bır gruzin bar tapqan-taianǧanyn jinap-terıp, su jaŋa «Zaporojes» avtokölıgın satyp alady. Üiıne mınıp kelıp, olai bır būlai bır qyzyqtap qaraidy. Sonan soŋ bala-şaǧasymen köşede ärı-berı qydyrystap, mınedı. Söitedı de, jaltyrata sürtıp, keşke üiınıŋ aldyna qaŋtaryp qoiady. Taŋerteŋ tūrsa, «Zaporojesı» joq. Onyŋ ornynda su jaŋa «Volga» avtokölıgı tūr deidı. Būl taŋ qalyp, avtokölıkke üŋılıp qarasa, bıreu tıldei qaǧazǧa: «Sen būlai «Zaporojes» mınıp, bızdıŋ gruzinderdı ūiatqa qaldyryp, namysymyzǧa timeseişı!» dep jazyp ketıptı deidı…
Jäi külkı üşın aitylǧan anekdot bolsa da, osy ekı körınıs bızge gruzinderdıŋ tabiǧatynan, bolmysynan habar beretındei körınetın. Ärı mūndai anekdottardy bırımızdıŋ auzymyzdan bırımız qaǧyp alyp, retı kelgende basqalarǧa aityp, ışek-sılemız qata kületınbız.
Al, şyn mänısınde, gruzinderdıŋ bolmys-bıtımıne, mınezıne üŋılıp kördık pe? Ol üşın, orystar aitpaqşy, gruzinmen bırge tūryp, «bırer pūt tūz jalau kerek» şyǧar demei-aq qoiaiyn. Oǧan qosa, tarihtyŋ tereŋıne boilap, qaidaǧy-jaidaǧyny qozǧap, naqty mysaldar men derekter keltırıp, ala dorba arqalap, künkörıstıŋ qamymen jürgen onsyz da alaŋ köŋıl köpşılıktıŋ uaqytyn alyp, basyn auyrtqym kelmeidı. Filosofiiada «Adamdy qoǧamnan tys alyp qarauǧa bolmaidy» degen qaǧida bar. Sol aitqandai, tym alysqa barmai-aq, tek berıde gruzin qoǧamynda oryn alǧan qūbylystar men uaqiǧalardy talǧam tarazysyna salyp, oi elegınen ötkızıp köreiıkşı.
Ras, qazır gruzin jūrty ötpelı kezeŋdı bastan keşude. Ötpelı kezeŋnıŋ qai kezde de, kım-kımge de oŋai timeitını aian. Keŋes ökımetı tärbielep, bilık törıne şyǧarǧan Eduard Şevardnadze qartaiyp, onyŋ eldı basqaru ädısı eskırıp qaldy ma, äiteuır, 2003 jyly Gruziiada boi kötergen «roza gülderı töŋkerısı» ony taqtan taidyryp, ornyna saiasatkerlerdıŋ jaŋa buynynyŋ ökılı Mihail Saakaşvilidı äkeldı. Qiyndyqtan köz aşpai, tapşylyqtan tityqtaǧan gürjıler oǧan ülken senım artyp, köp ümıt küttı. Aqiqatyn aitu kerek, prezident M. Saakaşvili ainalasy segız jyldyŋ kölemınde Gruziiada bırtalai özgerıs jasady. Eŋ bastysy, paraqorlyq pen jemqorlyqtyŋ, tamyr-tanystyqtyŋ tamyryna balta şapty. Būryn aqşa körse ekı alaqanyn ysqylap şyǧa keletın MAİ qyzmetkerlerı para ūsynǧanda at tondaryn ala qaşatyn boldy. Būǧan deiın aitqany aitqan, degenı degen bolyp bilep-töstep kelgen «zaŋdy ūrylar» elden bezdı. Jalpy alǧanda, qyryq bes jastaǧy reformator prezident qolynan kelgenın jasap, gruzin qoǧamyn özgertuge tyrysty. Äitse de, jūrttyŋ bärıne bırdei jaǧu qiyn. Ärı az uaqyttyŋ ışınde barlyq salada: saiasatta, ekonomikada t.b. bırdei tabysqa jetu ekıtalai. Saakaşvili qanşa ärekettenıp, talpynǧanymen Gruziiany kedeişılıkten şyǧara alǧan joq. Mıne, osyndai jaǧdailar men faktorlar äser etken boluy kerek, ötken 2012 jylǧy qazanda bolǧan kezektı parlamenttık sailauda Saakaşvilige baqtalas milliarder Bidzina İvanişvilidıŋ tasy örge domalap, ol bastaǧan oppozisiialyq «Gruzin armany» partiiasy jeŋıske jettı. Eldıŋ Konstitusiiasyna engızılgen özgerısterge säikes bilık endı ministrler kabinetıne köştı. Kütkendei parlamentte Bidzina İvanişvili köpşılık dauyspen premer-ministr bolyp sailandy. Būǧan deiın Reseide käsıpkerlıkpen ainalysyp, baiyǧan B.İvanişvilidıŋ oilamaǧan jerden Gruziiadaǧy bilık tızgının qolyna aluyn ärkım ärqalai topşylady. Bıreuler būl «reseidıŋ tapsyrysy» dese, ekınşı bıreuler «amerikanyŋ jobasy» destı. İvanişvilidıŋ özı mūnyŋ ekeuın de joqqa şyǧardy. Qarsy dälel retınde özınıŋ Reseidıŋ azamattyǧynan şyqqanyn ärı ondaǧy käsıpkerlık qūrylymdaryn satyp jıbergenın keltırdı.
«Resei tapsyrysy» demekşı, bızdıŋ negızgı aitpaǧymyz da Resei men Gruziianyŋ qarym-qatynasy, ondaǧy gruzin men orystyŋ közqarasy- ūstanymy töŋıregınde. Öitkenı, Gruziianyŋ qazırgı syrtqy saiasatyndaǧy eŋ kürdelı tüiınnıŋ bırı osy – «reseilık baǧyt». Sondyqtan da ekı jaqtaǧy tıleulester endıgı jerde Resei-Gruziia qarym-qatynasyndaǧy qyrǧi-qabaqtyq seiılıp, jylylyq ornaityn şyǧar dep ümıttendı. Onyŋ üstıne jeŋıstıŋ alǧaşqy buymen bolsa da, su jaŋa premer-ministr İvanişvili oryntaqqa otyrysymen «Reseimen de qarym-qatynasty jaqsartyp, sauda-sattyqty, mädeni bailanystardy da qalpyna keltıremız» degendı aityp qaldy. Alaida, Oŋtüstık Osetiia men Abhaziiany Gruziianyŋ zaŋdy territoriiasy dep eseptep, olarda Reseidıŋ elşılık ökıldıkterı bolǧanyn qoş körmeitının bıldırdı. Sebebı, 2008 jylǧy tamyzdaǧy resei-gruzin qaqtyǧysy nätijesınde Oŋtüstık Osetiia men Abhaziianyŋ Gruziia qūramynan bölınıp, özderın täuelsız memleketter dep jariialaǧany mälım.
Degenmen, Resei bilıgı «bırbetkei de örkökırek» Saakaşviliden görı liberaldau İvanişvilidıŋ keluımen Gruziianyŋ betı berı qaraidy, bızdıŋ talaptarymyzǧa amalsyz könedı dep oilady. Ökınışıne qarai, olai bolmady. Boiynda gruzinnıŋ qany men namysy bar İvanişvili de eldık müdde men ūlttyq maqsatty bärınen joǧary qoiyp, ükımet basşysy retındegı özınıŋ alǧaşqy saparyn keibıreuler oilaǧandai Reseige emes, Belgiiaǧa jasady. Jäne de «Abhaziia men Osetiiada Reseidıŋ elşılıkterı tūrǧanda Mäskeuge qarai qadam baspaitynyn» qadap aitty. «Eger qajet bolsa, ol eldıŋ basşylyǧymen üşınşı bır memlekettıŋ territoriiasynda, mäselen, Europa jerınde kezdesuge daiarmyn» dedı.
Ömır degen ärkez salystyrudan tūrady. Osyndaida «bızdıŋ basşylarymyz eldık mäselege kelgende osyndai közqaras pen ūstanym tanyta alar ma edı?» degen sūraq tuady. Basşylardy qaidam?
Osy jaqynda ǧana «Qazǧaryş» agenttıgınıŋ basşysy Talǧat Mūsabaevtyŋ deputattar aldynda söilegen sözıne orai Reseimen ekı arada dau tua jazdady. Belgılı ǧaryşkerımız Qazaqstan ükımetı tehnologiiasy eskırgen reseilık «Proton-M» zymyran tasyǧyştaryn ūşyrudy bırtındep qysqartu nietınde ekenın, būǧan qosa, Reseidıŋ «Bäiterek» ǧaryştyq zymyran ūşyru keşenın saluǧa bailanysty kelısımşartta körsetılgen mındettemelerın oryndamai otyrǧanyn aityp, bälkım, bızge «Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧyn jalǧa beru mäselesın qaita qarau kerek şyǧar degen bolatyn. Öitkenı, geptil men amil sekıldı uly otyndardy paidalanatyn «Proton» zymyran tasyǧyşynyŋ ūşuynan elımızdıŋ eleulı zardap şegetını belgılı. Tıptı, osydan bıraz jyl (2007 jylǧy qyrküiekte) būryn «Proton» zymyran tasyǧyşy Jezqazǧannan qyryq şaqyrymdai jerde apatqa ūşyrap, sol maŋdaǧy eldı-mekenderdı äbıgerge salǧany da bar. Al, «Bäiterek» keşenın saluǧa bailanysty Mäskeudıŋ öz mındetıne alǧan şarualardy oryndamaǧany bylai tūrsyn, bastapqy kelısılgen baǧa 700 mln dollardy 2 eseden köp, iaǧni 1,6 mlrd dollarǧa ösırıp jıbergenı mälım bolyp otyr. Būl jobaǧa balama retınde Amur oblysynan «Vostochnyi» keşenın salyp jatqany da jasyryn emes. Osyndai-osyndai qisyndy dälel men uäjge qūlaq asudyŋ ornyna Resei ükımetı « būl mäseleler Mūsabaevtyŋ qūzyretıne jatpaidy. Jaǧdai būlai örbitın bolsa, bız Qazaqstanmen ǧaryş salasyndaǧy bırlesken jobalar boiynşa yntymaqtastyǧymyzdy doǧaramyz. Keltırılgen şyǧyndy öteudı talap etemız» dep zıldenıp, şūǧyl nota joldap şyǧa keldı. Būǧan Qazaqstan ükımetınıŋ uäkılettı organy – Syrtqy ıster ministrlıgı derbes te täuelsız memlekettıŋ ūstanymyn bıldıretındei ün qatudyŋ ornyna, «Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧyna qatysty Reseimen ekı aradaǧy kelısımşartty qaita qaramaimyz, yntymaqtastyǧymyzdy odan ärı jalǧastyra beremız» degen tüsınık berdı. Artynan ministr E. Ydyrysov myrza: «T.Mūsabaevtyŋ sözın BAQ qūraldary dūrys jetkızbegen» dedı. Öz kezegınde Resei syrtqy ıster ministrı Sergei Lavrov: «būl kädımgı jūmys barysyndaǧy qalypty närse. Keibıreuler tüimedeidı tüiedei etıp körsetkılerı keledı» dep juyp-şaiǧan boldy. Bärıbır köŋılde daq qaldy. Ekı el arasynda ǧaryştyq salada bır qiyn tüiınnıŋ bar ekenı jalpaq jūrtqa jariia bolyp qaldy. Ras, syrtqy saiasatta ädeptılık, diplomatiia kerek şyǧar. Bıraq ta: «Eŋkeigenge eŋkei, ol äkeŋnıŋ qūly emes, şalqaiǧanǧa şalqai, ol paiǧambardyŋ ūly emes» dep atalarymyz aitpaqşy, memlekettık müdde men eldık namysty ūmytpaǧan da jön. Olai deitınımız, kei rette bosbelbeulık pen jalpaqşeşeilık özgelerdıŋ öktemdıgı men basynuyna jol aşady. Ony ömırden talai körıp jürmız. Mıne, aqyrynda T.Mūsabaev aitqan äŋgımenıŋ negızı bar bolyp şyqty. «Baiqoŋyr» keşenın endıgı jerde ekı eldıŋ bırlesıp paidalanatyndyǧy jaiynda mäsele qozǧala bastady. Demek, būl – Resei bırtındep Amurdaǧy jaŋadan salyp jatqan ǧaryş keşenıne jylystaidy degen söz.
Bız bıletın gruzin jūrtynyŋ basşysynan qosşysyna deiın qanynda boiynda ūlttyq namys bar. Al, ziialy qauymynyŋ öner adamdary men aqyn-jazuşysynyŋ jönı bölek.
Älgı aitqan Abhaziia men Osetiia üşın bolǧan orys-gruzin qaqtyǧysynyŋ qarsaŋynda, iaǧni, 2008 jyldyŋ şıldesınde sol kezdegı Resei prezidentı D.Medvedev äigılı akter ärı änşı Vahtang Kikabidzenı 70 jyldyq mereitoiymen arnaiy qūttyqtap:
«Tamaşa muzykalyq talant pen akterlık şeberlıgıŋız, sirek kezdesetın adami qasiet pen jan dünieŋızdegı darhandyq Sızdı bükıl halyqtyŋ süiıspenşılıgıne böledı. Kinodaǧy Sız somdaǧan beineler aŋyzǧa ainaldy, tanymaldyǧymen keŋınen jaiyldy…» degendei asqaq sözderın arnap, jürekjardy qūttyqtauyn joldady, Halyqtar Dostyǧy ordenımen marapattady. Artynşa-aq ekı el arasyndaǧy soǧys bastalyp kettı. Saiasatkerlerdıŋ būl «oiyny» talailarǧa qaiǧy-qasıret äkeldı. Mūny näzık jüregımen auyr qabyldaǧan Vahtang Kikabidze Resei ordenın aludan bas tartty. Osyndai qarsylyǧymen özınıŋ Gruziiasyn qoldaitynyn bıldırdı. Mūndai qadamynyŋ syryna üŋılmek bolyp, sūhbat alǧan reseilık jurnalistke: «Qalai degenmen de, men kışkentai bolsa da Gruziia degen eldıŋ azamatymyn. Menıŋ tüsınıgımşe, qazır menıŋ otanymdy jaulau jürıp jatyr. Sondyqtan, Resei memleketınen orden alu – menıŋ aryma syn, tabiǧatyma jat…» dep jauap berdı. Sonan soŋ änşeiınde maza bermeitın orys dostarynyŋ ünsız qalǧanyn, tıptı, soqqan qoŋyrauyna da jauap bermei ūialy telefondaryn söndırıp tastaǧandaryn aitty. «Aldaǧy qazanda Mäskeude Kremldegı saraida jeke konsertım boluşy edı. Myna uaqiǧadan keiın ony da qoia tūruǧa tura keledı» dedı.
Al, bız özımızdıŋ ziialy qauymnan, ūlttyŋ qaimaǧy deitın jazuşylarymyz ben öner, mädeniet qairatkerlerımızden osyndai mınez ben qam-qarakettı küte alamyz ba? Olar özınıŋ jeke bastyŋ paidasynan ūlttyq namysty joǧary qoia ala ma?
Keiıngı ūrpaq azdau bılıp, emıs-emıs estıgenımen, aǧa buyn jaqsy bıledı. 1986 jyldyŋ aiaǧynda Almatyda äigılı «jeltoqsan oqiǧasy» oryn alyp, būdan halqymyz ülken qaiǧy-qasıret şektı. Oqiǧanyŋ, bas köterudıŋ sebep-syryna üŋıludıŋ ornyna Mäskeu bızdı barynşa kınälap, qaralady. Al, özımızden şyqqan (ışınde deputaty, jazuşysy, öner adamdary bar) bır top qairatker alaŋǧa şyqqandardy «aramtamaqtar, būzaqylar, naşaqorlar» dep aiyptady. Köp ötpei-aq, iaǧni, 1987 jyldyŋ şıldesınde sol kezde bükıl bilıktı uysynda ūstaǧan SOKP Ortalyq komitetı «Qazaq respublikalyq partiia ūiymynyŋ eŋbekşılerge internasionaldyq jäne patriottyq tärbie berudegı jūmysy turaly» arnaiy qauly qabyldap, «būl qazaq ūltşyldyǧynyŋ körınısı» dep baǧalady. Söitıp, ūltymyzǧa joq jerden qara küie jaǧyldy. On bes respublikadan tūratyn bükıl Keŋes Odaǧyna terıs atymyz şyǧyp, jamanatty boldyq. Bıraq, artynan jaǧdai özgerıp, basqaşa saiasat beleŋ ala bastaǧan tūsta älgı qairatkerlerımızdıŋ bırazy «men ondai ündeuge qol qoimap edım, syrtymnan qoiyp jıberıptı» dep taiqyp şyqty. Şataspasam, 1989 jyldyŋ qaraşasynda Mūhtar Şahanov bastaǧan bır top ūltjandy azamat Mäskeuge hat jazyp, joǧaryda atalǧan qaulyda aitylǧan «qazaq ūltşyldyǧy» degen tūjyrymdy terıske şyǧartyp, aldyrtyp tastady. Sondai ündeu hat jazylyp, qol jinau üşın bastamaşyl top aqiyq aqyn, ädebietımızdıŋ bır «bäiteregı» dep töbemızge köteretın aqsaqalǧa qolqa salyp barǧanda: «Menı qospai-aq qoiyŋdarşy. Seksen jyldyǧyma orai ükımetten ülken orden kütıp otyr edım» dep, bas tartypty. Ülken ümıtpen barǧandardyŋ saly suǧa ketıp, jer bolyp qaitypty. Ūlttyŋ «ūiaty» dep jürgen aqsaqalymyz söitken soŋ, qalǧandardan ne ümıt, ne qaiyr?
Osy oraida kezınde bır jurnaldan oqyǧan myna bır oqiǧa eske tüsedı.
Ötken Keŋes ökımetınıŋ tūsynda, 65-şı jyldary «qoǧamǧa jat, oqşau» közqarastary üşın Daniel men Siniavskii degen jazuşylar tūtqynǧa alynyp, ekeuıne RSFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 70-şı babyna säikes «antisovettık ügıt pen nasihat jürgızdı» degen aiyp taǧylyp, baspasözde olardy äşkereleu nauqany beleŋ alady. Sonda şyǧarmaşylyq yntymaqtastyq nietımen Mäskeudegı orystyŋ elge tanymal 63 aqyn-jazuşysy men öner qairatkerı älgılerdı qorǧap, araşa sūrap SOKP OK-ne hat jazady. Qol jinau barysynda bıreuler janaşyrlyq tanytyp, «jaqynda bır syilyq alǧaly jür edı, ziianymyz tiıp ketpesın» dep aqyn Andrei Voznesenskiidı tızımge qospapty. Mūny bıreulerden kezdeisoq estıgen Voznesenskii «syilyq almasam almaiyn, bıraq, jazyqsyz jandarǧa ara tüsu azamattyq paryzym» dep dereu hatqa qolyn qoiypty desedı. Öitkenı, ol «bügın ögızge tuǧan künnıŋ erteŋ būzauǧa da tuuy» mümkın ekenın bılıp otyr. Tek aqynǧa ne jazuşyǧa ǧana emes, kez kelgen adamǧa tän azamattyq ūstanym osylai boluǧa tiıs! Nemqūrailylyq, janaşymastyq qai kezde de adamnyŋ da, qoǧamnyŋ da tübıne jetken. Osyndai da jūrt körnektı qalamger Bruno Iаsenskii: «Sen jauyŋnan qoryqpa, köp bolsa atyp keter, dosyŋnan da qoryqpa, azar bolsa satyp keter. Qoryqsaŋ nemqūrailylardan (ravnoduşnyh) qoryq. Jer betındegı satqyndyq ta, kısı öltıru de sondailardyŋ ünsız kelısımımen bolyp jatady» dep aitqanyn oryndy eske alady.
Ūlttyq namys nemese gruzin mınezı degen oi tereŋde jatqan taǧy bır qolamtany qozǧaidy. Osy kürjı jūrtynyŋ kezınde «Molba», «Drevo jelaniia» jäne «Pokaianie» sekıldı tereŋ filosofiialyq oi tastaityn kinotuyndylardy dünie äkelgen Tengiz Abuladze degen talantty kinorejisserı boldy. Äsırese, onyŋ köpşılık ekranǧa ülken qiyndyq kedergılermen jol tartqan «Pokaianie» filmı qaita qūru kezeŋınıŋ aldynda keŋestık ideologiiaǧa qatal syn aituymen jūrtşylyqtyŋ sanasynda zor qozǧalys pen sılkınıs tudyrdy. Tengiz Abuladzenı būl filmı qaharman etıp, jalpaq älemge tanytty. Filmnıŋ qysqaşa fabulasy bylai bolatyn:
«Kün säulelı Gruziiada bedeldı de yqpaldy jergılıktı «kösem» Varlam Aravidzenı köz jūmǧan soŋ barlyq jön-joralǧysymen jer qoinyna tapsyrady. Al, erteŋıne ertemen bıreuler onyŋ süiegın körden qazyp alyp, balasy Aveldıŋ üiınıŋ aldyna äkelıp tastaidy. Oqiǧa osylai bırneşe ret qaitalanady. Qasköidıŋ ūstalyp, tūtqyndalyp, sotqa tartylǧanda ol özınıŋ janūiasy bastan keşken jantürşıgerlık oqiǧany baiandap beredı. Söitse, älgı kösem mūnyŋ segız jasar künınde äkesın türmege japtyryp, şeşesın zorlap, köŋıldesı etkısı kelgen eken. Sot būǧan män bermegendei syŋai tanytady. Öitkenı, bilık taǧy da zorlyqşynyŋ balasynyŋ qolynda edı. Kenet sotta oilamaǧan jerden Varlam kösemnıŋ nemeresı orynynan atyp tūryp, mūny da keiın bıreuler körden qazyp, mazalamas üşın arsyz atasynyŋ bükıl künäsın öz moinyna alatynyn, būl dünieden künäsız, adal adam bolyp ötkısı keletının aitady…».
El estımegen mūndai sūmdyq oqiǧany baiandaǧan kinotuyndy kezınde talailardy tebırentıp, közderıne jas üiırdı. Öz saiasaty men ideologiiasyn tas-talqan etse de, keŋestık bilık qoǧamdyq pıkırdıŋ yqpalymen 1988 jyly «Pokaianie» kinofilmıne eŋ joǧary marapat Lenindık syilyq beruge mäjbür boldy. Sol kezde mūny kütpegen Tengiz Abuladze: « Qūdaiym-au! Būl netken namyssyz el edı!? Men būlardyŋ kösemı Lenindı körden şyǧaryp tastap otyrmyn. Al, būlar maǧan Lenindık syilyqty berıp otyr!» deptı.
Qas qylǧandai 1989 jyldyŋ säuırınde Tbiliside halyqtyq tolqu bolyp, onda äsker kırgızıldı. Mıne, osyǧan qarsylyq retınde Tengiz Abuladze özınıŋ Keŋes ökımetınıŋ biık marapaty Lenindık syilyqtan bas tartqanyn mälımdedı. Söitıp, jeke bastyŋ paidasynan eldık müddenı joǧary qoia bıldı. Osyndaida özgelerdıŋ ıs-äreketın körıp süisınesıŋ, özındegılerdıŋ tabansyzdyǧy men taiǧanaqtyǧyna qarap qynjylasyŋ. Öitkenı, bızde ondai qomaqty syilyq, joǧary ataq-mansaptan bas tartpaq tügıl, joǧaryda aitqandai köleŋkesınen qorqyp, hatqa qol qoiudan bas tartatyndar tolyp jatyr.
Osydan bırer jyl būryn «Täuelsızdıktı qorǧau» jäne respublikalyq «Memlekettik til» qoǧamdyq qozǧalystarynyŋ töraǧasy, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy, M.Şahanov bastaǧan (ışınde aqyn-jazuşylar, ǧalymdar, halyq ärtısterı, qoǧam qairatkerlerı, saiasatkerler, saiasattanuşylar, jurnalister, zeinetkerler, sazgerler, änşıler, käsıpkerler, t.b. bar) 138 adamnyŋ «Konstitusiiaǧa qarsy äreketter toqtatylsyn!» degen atpen «Qazaq halqyna jäne respublikany mekendeitın özge ūlt ökılderıne» aşyq haty jariialandy. Mūnda da sol baiaǧy kök serkenıŋ tūlybyndai ärı tart, berı tartpen kökparǧa tüsıp kele jatqan qazaq tılınıŋ müddesı söz bolyp, ony qorǧau talap etıldı. Basynda hatqa qol qoiǧandardyŋ ışınde halqymyz «būlbūl ündı änşımız» dep basyna köteretın Qazaqstannyŋ halyq ärtısı (KSRO Halyq ärtısı degendı ädeiı aitpai otyrmyn. Ol maǧan kelmeske ketken qoǧamnyŋ ızı siiaqty körınedı) Bibıgül apamyzdyŋ aty-jönı jürgenıne quanyp qalǧanbyz. Iştei täube dep, ūlttyŋ sözın söilep, mūŋyn joqtap, namysyn jyrtatyn osylar ǧoi degenbız. Söitsek, qatelesıppız. Köp ötpei-aq, ol kısınıŋ gazet betınde: “Eşteŋege qol qoiǧan joqpyn, hat mazmūnymen kelispeimın. Meniŋ äkem – qazaq, anam – tatar. Mūny eş uaqytta jasyrǧan joqpyn, kerisinşe, maqtan tūttym. Qazaq, orys, tatar tilderi – meniŋ ana tilderim. Olardan eş uaqytta bas tartpaimyn. Tipti, Konstitusiiadan alyp tastasa da, köp ūlt bar otbasymmen qai tilde söilesemin? Tek qazaq tilinde ǧana ma? Tuystarymnan bas tartuym kerek pe endi? Biz öner adamdarymyz, til märtebesin öz şyǧarmalarymyz arqyly köteruimiz kerek” dep aqtalǧany köŋılımızdı su sepkendei basyp tastady.
Juyrda osynda Almatyda köpten tūratyn bır auǧandyq azamatpen söilesıp, äŋgımelesudıŋ sätı tüstı. Sonda ol söz arasynda:
– Sızge bırdeŋe aitsam renjımeisız be?-dedı
– Ne aitaiyn dep edıŋız? – dedım yntyǧyp.
– Renjımeisız ǧoi?
– Renjımeimın.
– Menıŋşe, sızder ūlttyq ruhty joǧaltyp alǧansyzdar. Qalai desem eken? Orysşa aitqanda «gordost» i «dostoinstvo»
– Qalaişa?- dep men būǧan şamdanyp qaldym
– Baiqaisyz ba? Men qazaqşadan görı orysşa jaqsy bılemın. Sebebı, syrttan, şetelden kelgennıŋ bärı jaǧdaidy köredı de, amalsyz orysşa üirenuge tyrysady. Öitkenı, köbıŋız älı orys tılınde söileisızder. Qazaqşaǧa sūranys joq. Jinalystardyŋ bärı orysşa ötedı. Men keide gazetterden qytaişa, türıkşe, italianşa, grekşe bıletınderdı jūmysqa alamyz degen habarlandyrulardy köremın. Sonda şet eldık firmalardyŋ özı sızderdıŋ jerlerıŋızde tūryp, özderınıŋ talaptaryn qoiyp otyr. Būl jerdı, eldı syilamau ǧoi. Namysy bar ūlt mūndaiǧa jol bermeuı kerek.
«İtıŋ ūry» dese namystanatyn qazaq emespız be? Men būǧan kädımgıdei namystanyp, qyzaraqtap qaldym.
– Qatty aitsam keşırıŋız. Bızdıŋ halyqta: «Dos jylatyp aitady» degen maqal bar,- dep auǧandyq kelımsek ornynan tūra berdı.
Men ündemei otyryp qaldym. Aqymaq qana äuelı uäjge toqtamaidy. Aityp otyrǧandarynyŋ bärı ras..
Mıne, osy aitylǧandardan keiın rasynda da «bız älı de sol baiaǧy qūldyq psihologiia, bıreuge kırıptarlyq pen jaltaq mınezden aiyrylmaǧan halyqpyz-au» degen oi keledı. Mūndai tabany bürsız, taiǧanaq mınez, bosbelbeu qalyp, jalpaq şeşei ūstanymmen basqalar basynbai, sanasyp, syilaityndai el bola alamyz ba? Eldı el etıp qalyptastyratyn onyŋ qazan-oşaǧy ǧana emes, ūlttyq ruhy men namysy emes pe? Men mūnyŋ bärın tyrnaq astynan kır ızdep, qazaqty jek körgendıkten aityp otyrǧan joqpyn. Osy halyqtyŋ bır ökılı-perzentı retındegı ıştegı zapyran men janaiqaiym… Aitqanymdy aqylǧa salmai, jek körseŋız özıŋız bılıŋız.
Danyşpan Abai:
«Qainaidy qanyŋ,
Aşidy janyŋ,
Mınezderın körgende!» – dep tekke küiınbegen ǧoi.
Qazaqty qaidaǧy bır qaimana halyq gruzinmen salystyruym qisynsyz ärı orynsyz bolsa, aldyn ala keşırım sūraimyn.
Äşırbek AMANGELDI
