Qylmyspen tabysty küresetın elderdıŋ täjıribesın zerdelesek, olar ülken qylmys ūsaq ädepsızdıkten, bıreudıŋ qūqyn būzyp, dörekılık körsetuden bastalatynyn tüsıngen jäne ondai adamdarǧa berıletın jaza da qataŋ. Mysaly, Germaniiada bıreuge tıl tigızseŋ, aiyppūldy bylai qoiǧanda, bas bostandyǧyŋnan airylyp qaluyŋ da ǧajap emes. Bızdıŋ eldıŋ sanasyna da ädepsızdıkke müldem tözbeu qaǧidaty bırtındep sıŋıp keledı. Elordada jiı tırkeletın äkımşılık qūqyq būzuşylyqtar jönınde Astana qalasy Mamandandyrylǧan audanaralyq äkımşılık sotynyŋ töraǧasy mındetın atqaruşy Qanat İmanaliev äŋgımeleidı.
– Qanat Serıkūly, qalanyŋ äkımşılık soty nege «mamandandyrylǧan audanaralyq» dep atalǧan?
– Elımızde būryn jalpy sottar boldy. Iаǧni, sottyŋ bärı azamattyq ısterdı bolsyn, äkımşılık, qylmystyq ısterdı bolsyn, talǧamai qarai beretın. Keiın sot jüiesın oŋtailandyru, jūrtşylyqtyŋ uaqytyn ünemdeu, sot törelıgın barynşa qoljetımdı etu maqsatynda ekonomikalyq jäne äkımşılık ıster bölek qarala bastady. Osylaişa Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ Jarlyǧymen 2002 jyldyŋ 9 aqpanynda Astana qalasynyŋ Mamandandyrylǧan audanaralyq äkımşılık soty qūryldy. Qaladaǧy äkımşılık ıstermen ainalysatyn jalǧyz sot osy. Üş audanda bolǧan jol-kölık oqiǧasy, qoǧamdyq tärtıptı būzu, qoqys tastau, köşı-qon zaŋnamasyn būzu sekıldı ıstıŋ bärı osynda qaralady. «Audanaralyq» deitını de sondyqtan. Mysaly, biylǧy jyldyŋ alǧaşqy jarty jyldyǧynda Mamandandyrylǧan audanaralyq äkımşılık sotyna 16271 äkımşılık ıs kelıp tüstı. Būl byltyrǧy osy uaqytpen salystyrǧanda 393 ıske nemese 2,4 paiyzǧa köp.
– Sonyŋ ışınde äkımşılık qūqyq būzuşylyqtyŋ qai türı köbırek kezdesedı?
– Mamandandyrylǧan audanaralyq äkımşılık sotyna kelıp tüsetın äkımşılık ısterdıŋ 70-80 paiyzy – jol-kölık oqiǧasyna qatysty. Ekınşısı – köşı-qon zaŋnamasyn būzu. Qysqasy, jol inspektorlary, kedenşıler, salyq, köşı-qon polisiialary syndy barlyǧy 50-den astam ökılettı organ qyzmetkerlerı ärtürlı äkımşılık ısterdı qozǧap, onyŋ törelıgın aituǧa bızge joldaidy. Olardyŋ ışınde ainalasyn lastap, körıngen jerge qoqys laqtyryp ketetınderge qatysty ıs köp. Jeke bır adamnyŋ aryzymen qozǧalatyn ıster de köbeiıp jatyr. Mūnyŋ sebebın tek tiıstı organ qyzmetkerlerı ǧana emes, qarapaiym tūrǧyndar arasynda da ūsaq būzaqylyqqa bei-jai qarai almaityn adamdardyŋ köbeiuımen tüsındıruge bolady.
– Künıne qanşa äkımşılık ıstı qaraisyzdar?
– Sudialar orta eseppen aiyna 246 ıstı qaraidy. Al jylyna bır sudiaǧa şamamen 1600 ısten keledı. Mūndai jüktemege qaramastan barlyq ıs uaqytynda qaralady.
– Degenmen de sudialardyŋ jäne sot törelıgıne jügıngen jūrtşylyqtyŋ uaqytyn ünemdeu maqsatynda jüienı älı de oŋtailandyra tüsu kerek siiaqty. Mysaly, jol-kölık oqiǧasyna qatysty bolǧan ısterde köbıne ekı tarap özara kelısıp keledı. Avtokölıktı saqtandyrǧan kompaniiadan qarjy öndırıp alu üşın ǧana köpşılık sotqa jügınuge mäjbür. Al sottyŋ ıstı qarau uaqytyn belgıleu, qaulyny kütu, kölık kuälıgın beru sekıldı prosesterge az uaqyt ketpeidı…
– İä, dūrys aitasyz. Äkımşılık qūqyq būzuşylyqtyŋ ışınde jol jüru erejesın būzuǧa qatysty bolǧan ıstıŋ 90 paiyzynda ekı tarap özara kelısımmen keledı. Al dau bolmaǧan jerde sudianyŋ qajetı de şamaly. Damyǧan elderde jaǧdai basqaşalau. Keibır memleketterde äkımşılık ısterdı «ūsaq ıster» dep qaraidy. Ony qaraudyŋ joly anaǧūrlym jeŋıldetılgen. Jol-kölık oqiǧasy bola qalsa, saqtandyru agentın şaqyrtumen şekteledı. Al bızde kölık apatyna tap bolǧandar saqtandyru kompaniiasynan qarajat öndırgısı kelse, aldymen bırneşe saǧat jol inspektoryn kütedı, ol hattama toltyryp, ıstı äkımşılık sotqa jıbergenşe bırtalai uaqyt ötedı. Sudianyŋ qaulysynan keiın ǧana saqtandyru kompaniiasy jäbırlenuşı jaqtyŋ şyǧynyn öteuge kırısedı. Būǧan qosa, jürgızuşı kuälıgın aiyru, aiyppūl salu kerek bolsa da sot şeşımı kerek. Osy mäselenı zaŋdy tūrǧydan taǧy da qarap, oŋtailandyru kerek.
– Al kölıgı saqtandyrylmaǧan kınälı jaqtan jäbırlenuşı qandai jolmen şyǧynyn öndıre alady?
– Ondai jaǧdaida äkımşılık sottyŋ qaulysyn alyp, özıŋız qaraityn audannyŋ azamattyq ısterdı qaraityn sotyna aryzdanu kerek. Sot törelıgıne säikes, sot oryndauşylary älgı kınälı azamattyŋ ailyǧynan ūstau sekıldı şaralar qoldanyp, kınälı jaqtan şyǧyndy ötep beredı. Al üşınşı joly – ekı tarap özara şyǧyn qarajatyna kelısıp, mäselenı şeşu.
– Elımızde sudialar QR Prezidentınıŋ Jarlyǧymen taǧaiyndalady. Demek, būl – märtebelı mamandyq. Jalpy, sudia boludyŋ qiyndyǧy nede?
– Sudia bolu – märtebe ǧana emes, ülken jauapkerşılık. Osy atqa laiyq bolu üşın bılıktılık pen mol täjıribe ǧana jetkılıksız. Sudia qara qyldy qaq jaratyn ädıl, ışkı jan düniesı taza, ar-namysyn joǧary qoiatyn adam bolu kerek. Aqty – aq, qarany – qara degen sot qana öz märtebesıne laiyq. Negızı, jūrtşylyq sudianyŋ jūmysy ıstı qarap, şeşım şyǧarumen şekteledı dep oilaidy. Şyntuaitynda, olai emes. Kelıp tüsken ıstı bastan-aiaq qarap, onyŋ bärın qaǧazǧa tüsıremız. Tıptı künı boiy qaǧazdan bas almaityn kezderımız bolady. Mysaly, künı keşe men 38 ıstı qaradym. Onyŋ bärın bastan-aiaq zertteu, ädıl şeşım şyǧaru – oŋai emes. Öitkenı är ıstıŋ artynda adam taǧdyry tūr. Ony äste esten şyǧaruǧa bolmaidy. Demalys künderı de qaǧazben otyratyn künderımız barşylyq. Bıraq jüregıŋ qalaǧan käsıptıŋ qandai qiyndyǧyna da şydaitynyŋ anyq.
Qymbat TOQTAMŪRAT
