San qatparlylyǧymen kürdelı tarihtan tam-tūm bılgen saiyn öz ūltyŋnyŋ ötkenıne qūrmetpen qarai tüsesıŋ. Juyrda «Altyn tamyr», «Kömbe», «Qazaqtyŋ qily tarihy», «Qazaqtar», «Qazaq qazaq bolǧanǧa deiın», «Qazaq qazaq bolǧannan keiın» degen romandar jazǧan jazuşy, tarihşy, «Qazaqtar» roman-essesı üşın QR Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty atanǧan, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Qoişyǧara Salǧaraūlymen sūhbattasyp, ǧalymnyŋ tyŋ ärı tosyn paiymdaularyn tyŋdaǧan edık.
– Sızdıŋ 1997 jyly QHR elşılıgınde mädeniet jönındegı keŋesşı qyzmetın atqaryp, sonda jürıp qytai derekterıne negızdelgen «Siuŋnu», «Duŋhu. Gauchy», «Türıkter. Jyujandar», «100 qūjat», «Tanym tarmaqtary», «Anyqtamalyq» atty kıtaptar jazǧanyŋyzdy bılemız. Keiıngı kezde türık halyqtarynyŋ şyqqan tegıne qatysty bırneşe eŋbek jazǧanyŋyzdan da habardarmyz. «Altyn Orda» atauyna qatysty oi-pıkırıŋız erekşe körınedı, äŋgımenı osydan bastaiyq.
– Ataqty Şyŋǧys hannyŋ közı tırısınde özı jaulap alǧan el men jerdı bäibışesı Börteden tuǧan tört ūlyna enşılep, bölıp bergenı tarihtan mälım. Būl rette «Qazaqstan tarihy»: «bügıngı Qazaqstan aumaǧy moŋǧoldyŋ üş ūlysynyŋ qūramyna: ülken (dalalyq) bölıgı – Joşy ūlysynyŋ; Oŋtüstık jäne Oŋtüstık-Şyǧys Qazaqstan – Şaǧatai ūlysynyŋ; Jetısudyŋ soltüstık-şyǧys bölıgı Ügedei ūlysynyŋ qūramyna kırdı» dep atap körsetedı. Joşy keiın özınıŋ közı tırısınde äkesınıŋ ülgısımen öz ūlysyn ekıge bölıp, balalary: ülkenı Orda-Ejenge şyǧys bölıgın, Batyiǧa (Batuǧa) batys bölıgın enşılep, bölıp beredı. Şyŋǧys han ölgennen keiın segız jyldai uaqyt ötken soŋ, Qaraqorymda moŋǧol aqsüiekterınıŋ bas qosqan qūryltaiy ötıp, sonda Şyǧys Europaǧa jaŋa joryq jasau jönınde şeşım qabyldanady. Osy joryqty basqaru Joşynyŋ jauynger balasy Batyiǧa jükteledı. Jetı jylǧa sozylǧan osy joryqta Batyi han Edıl bolǧarlaryn, orys kınäzdıkterın talqandap, Soltüstık Kavkazdy baǧyndyryp, Polşany, Chehiiany, Moldaviiany, Valahiiany, Transilvaniiany oirandap, Adriat teŋızı jaǧasyna jetedı. Söitıp 1242 jyly özınıŋ ordasy ornyqqan Edıldıŋ saǧasyna ülken jeŋıspen qaityp oralady. Osylaişa şeteldık bırneşe ūlystardy qosyp alu nätijesınde Batyi han ielıgındegı jer Altaidan Dunaiǧa deiın keŋeiıp, orasan alyp aimaqty qūraidy. Būrynǧy bır Joşy ūlysy jaŋadan qosylǧan bırneşe ūlystarmen ūlǧaiyp, küşeiuıne bailanysty endı «Ūly Ūlys» dep ataldy. Būl – 1243 jyl (Ūly Ūlys europalyqtar tanymyndaǧy «imperiia, derjava» atauymen maǧynalas). Osydan keiın, qaşan Ūly Ūlys ydyrap ketkenge deiıngı aralyqta ötken ekı ǧasyrdan astam uaqyt ışınde būl eldıŋ eldık atauynda eşqandai özgerıs bolǧan joq. Işkı-syrtqy jūrt ta, osy Ūly Ūlystyŋ negızın qalaǧan Batyi hannan bastap onyŋ eŋ soŋǧy bileuşısı bolǧan Toqtamys hanǧa deiıngı aralyqtaǧy el bileuşılerınıŋ bärı de öz elın «Ūly Ūlys» dep ataǧan, özderın osy «Ūly Ūlystyŋ bileuşılerımız» dep tanyǧan. Mūnyŋ solai ekenıne Toqtamystyŋ Litva korolı Vitovitke jazǧan hatynyŋ aiaǧyna «Ūly Ūlystyŋ bileuşısı Toqtamys bahadür-han» dep qol qoiyp, mör basuy da aiǧaq. Öitkenı özı basqaryp otyrǧan memleket «Ūly Ūlys» atalmasa, onyŋ solai atalatyny syrt elge äigılı bolmasa, Toqtamystai bılıktı han osyndai maŋyzdy resmi qūjatqa «Ūly Ūlystyŋ bileuşısımın» dep qol qoiar ma edı?!
– Bıraq bızdıŋ tarihta «Ūly Ūlys» joq ta, «Altyn Orda» bar ǧoi, odan bas tartamyz ba, būǧan közı qaraqty jūrtşylyq qalai qaraidy? Qabyldauǧa daiyn dep oilaisyz ba?
– İä, osyndai basy aşyq aiǧaqty jailarǧa qaramastan, qazırgı resmi tarih ǧylymynda eldıŋ «Ūly Ūlys» degen resmi töl atauy atalmai, onyŋ ornyna «Altyn Orda» atauy qoldanylyp keledı. Basqany aitpaǧanda, Qazaq elı täuelsızdık alǧannan keiıngı jazylǧan «Qazaqstan tarihynyŋ» 2010 jyly jaryq körgen köptomdyǧynyŋ ekınşı tomynyŋ: «Qazaq halqynyŋ qalyptasuy. Qazaq memleketınıŋ qūryluy men damuy» degen bölımınıŋ bırınşı tarauynyŋ tügeldei «Altyn Orda» dep atalǧanynan da köruge bolady. Nege būlai? «Altyn Ordanyŋ» Ūly Ūlystyŋ atauy bolyp, basqa emes, akademiialyq eŋbekke enıp, zaŋdastyryluy nelıkten? Būl sūraqqa «resmi tarihtyŋ memleket atauyn «Ūly Ūlys» demei, «Altyn Orda» dep atauy qate, ömırde «Altyn Orda» degen memleket te, imperiia da bolmaǧan» dep qysqa qaiyryp jauap beruge bolar edı. Bıraq dalalyqtarǧa «köşkınşıler» (nomad, kochevnik) dep at qoiyp, halqyn jabaiylar (varvarlar) sanap, olardyŋ eldık esımın de, halyqtyq atauyn da özderınıŋ qalauyna qarai būrmalap qoldana beretın europalyqtar men bastau tarihyn solardyŋ tanym-tüsınıgıne beiımdep jazǧan orystardyŋ eurosentristık, rusosentristık közqarastarymen jazylǧan tarihpen tarihi sanasyn qalyptastyrǧan bügıngı jūrtşylyqty būl jauap qanaǧattandyrmaidy.
– İä, dūrys aitasyz. Qazır qatardaǧy oqyrmannan bastap ǧylym adamdaryna deiın jūrttyŋ bärı «Ūly Ūlys» demeidı, «Altyn Orda» dep ataidy, solai jazady. Al sızdıŋ būl dūrys emes deuge qandai dälelıŋız bar?
– Mūny däleldeu üşın äŋgımenı äuelı «Altyn Orda» atauyndaǧy «orda» sözınıŋ sözdık törkını men ataulyq maǧynasyn anyqtaudan bastau kerek. Köptegen tarihşylar «orda» sözın «orta» dep tüsındıredı. Mysaly, osy oraida arnaiy zertteu jürgızgen «İstoriia Otechestva» atty eŋbektıŋ avtory K.Daniiarov: «Köptegen türıktanuşylar «orda» sözı türıktıŋ «orta» degen sözınen şyqqan dep esepteidı. Basqalarǧa qaraǧanda osy şyndyqqa keledı. Qalai degende de orda «memleket» «orda» memleket sözınıŋ balamasy emes, «ortalyq», «astana» degen maǧynany bıldıredı» deidı. Būl arada zertteuşınıŋ «ordany» «orta» dep tanuy da, ony «şyndyqqa keledı» deuı de – atau sözdıŋ törkının ǧylymi taldau arqyly emes, el bileuşısınıŋ ordasy qalaida eldıŋ ortasynda boluǧa tiıstı ǧoi degen jalaŋ qisynǧa süiengen, «orda» men «orta» sözderınıŋ ūqsastyǧynan basqa eşqandai negızı joq tiianaqsyz tūjyrym. «Orda» sözı äuelde «orda, ordyŋ ışınde» degen maǧynany bıldırgen. Oǧan bügınge aman jetken Ūlytaudaǧy han men qaǧandar ordasyn tıkken jerdegı «ordanyŋ jūrty» aiǧaq. Keiın qoldanysta «el bileuşısınıŋ äkımşılık üiı», «keŋsesı» degendı bıldıretın «Orda» ūǧymy paida bolǧan. Köptegen derekközderde onyŋ jeke aitylmai, köp jaǧdaida «hannyŋ ordasy», «qaǧannyŋ ordasy» dep bıreuge enşılenıp aitylatyndyǧy sodan bolsa kerek. Osyndai han men qaǧan ordalarynyŋ keibırı «Altyn Orda» dep atalyp, erekşe äspettelgenımen, olardyŋ da atqaratyn qyzmetı basqa jai ordalarmen bırdei maǧynada. Bar aiyrmaşylyq: hannyŋ nemese qaǧannyŋ keŋsesı bolǧan osyndai ordanyŋ sän-saltanatyn asyru üşın keregelerınıŋ basyn, uyqtarynyŋ qarlaryn, şaŋyraǧynyŋ şeŋberın altynmen aptap, sändep äşekeileuınde ǧana. Mūndai altyn ordalar jäne Batyi qūrǧan Ūly Ūlystan būryn da bolǧan. Būl rette, basqany aitpaǧanda, özımız tarihtan bıletın Bırınşı Şyǧys türık qaǧanatynyŋ ataqty qaǧany Dizabuldyŋ Vizantiia elşısı Zemarhty osyndai ışı-syrty altynmen aptalǧan Altyn Ordada qabyldaǧany belgılı. Al mūny naqty Şyŋǧys han zamanyna turalasaq, mysaly, Raşid ad-Din öz eŋbegınde Qaraqorymda myŋ adam siiatyn ülken üi tıgılgenın, onyŋ uyqtarynyŋ altynmen aptalǧanyn, ol üidı «Altyn Orda» dep ataitynyn jazady. Sol sekıldı Plano Karpini ūly han Küiıktı taqqa otyrǧyzu räsımın ötkızgen üidıŋ de «Altyn Orda» dep atalǧanyn aitady. Keiıngı Qypşaq dalasynyŋ ūly hany äz-Jänıbektıŋ (1341-1357 jj.) üiınıŋ de Altyn Orda atalǧany mälım.
Mıne, osylardyŋ özınen-aq, eşbır Ordanyŋ, tıptı «Altyn Orda» atalsa da, eşqandai memlekettıŋ aty bolmaǧan. Mūny jalpy dalalyqtardyŋ memlekettık qūrylymynda orda degen buynnyŋ joqtyǧy da däleldeidı. Salystyrmaly türde aitqanda, bızdıŋ qoldanysymyzdaǧy «Altyn Orda» degenımız dalalyqtardyŋ memleketı üşın qai zamanda bolsyn, bar män-maǧynasy qazırgı AQŞ-tyŋ «Aq üi», bolmasa Reseidıŋ «Kreml» degenımen bırdei. Bıraq osylai eken dep eşkım AQŞ-ty «Aq Üi memleketı», Resei Federasiiasyn «Kreml memleketı» dep atamaidy, ony ǧylymǧa memleket atauy retınde engızbeidı. Osyǧan qaramastan, qazaq tarihşylary älı künge resmi tarih ataularynda, akademiialyq ǧylymi zertteulerınde «Altyn Ordany» Ūly Ūlys atauynyŋ balamasy retınde eşqandai tüsınık, eskertpesız qoldana beredı. Bılmegendıkten emes, bılıp tūryp söitedı. Mūny tarihi sauatsyzdyq; öz elınıŋ memleketınıŋ memlekettık qūrylymyna, onyŋ atauyna degen nemqūrailylyq; özgelerdıŋ aitqany men jazǧanyn oisyz qaitalai beretın essız elıkteuşılık ekenın bılıp jatqan jan jäne joq.
– Sız täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary Memlekettık saiasat jönındegı ūlttyq keŋes hatşysynyŋ orynbasary, hatşysy siiaqty jauapty qyzmetterde boldyŋyz, memleket saiasatyn jürgızude, ideologiiada tarihi filmderdıŋ rölı men maŋyzy joǧary ekenı belgılı, elımızde tüsırılıp jatqan tarihi filmderge qandai baǧa beresız? Mysaly, «Tomiriske» qatysty ne aitar edıŋız?
– Kez kelgen şyǧarma ūlttyq bolu kerek. Al bızde Gollivudqa, basqaǧa elıkteu bar. Europalyq tanym-tüsınıkpen jazylǧan tarih arqyly tarihi sanasy qalyptasqan bızdıŋ kinogerlerdıŋ sanasynda älı künge deiın «bızdıŋ arǧy tüp tegımız jabaiy bolǧan» degen ūǧym tūrady. Filmderımızde ūlttyq ruh joq. «Tomiristı» arnaiy baryp kördım. Būl da – sol körermennıŋ közın arbauǧa qūrylǧan, atys-şabysy mol jasandy oqiǧalarǧa toly tarihi taqyrypqa arnalǧan būrynǧy filmderdıŋ bırı. Ūnamady. Onsyz da tapşy könenıŋ közındei bolyp jetken az tarihi derektıŋ özın dūrys paidalanbaǧan. Qiiali qospa basym. Öz basym şyǧarmaşylyq toptyŋ körermenıne ne aitqysy kelgenın tüsınbedım. Tomiristıŋ Kirdı jeŋıp, basyn keskenı – tarihi şyndyq. Bıraq ol būl filmsız-aq jūrttyŋ bärıne belgılı ǧoi. Osy üşın kino tüsırudıŋ qajetı ne? Tört qūbylany tügel jaulaǧan ämırşı atanǧan, ahamenidter äuletı bilıgınıŋ negızın qalaǧan, parsynyŋ tarihqa äigılı ūly jauger bileuşısı Kirdı jeŋgen Tomiris qandai qūdıret iesı? Kir qalai degende de massagetterdı jaulap alamyn dep zor daiyndyqpen arnaiy jasanyp kelgen, talai soǧysty basynan ötkergen tūraqty äskerı bar, örkeniettıŋ alǧaşqy oşaqtarynyŋ bırı Vavilon men Assiriiany jaulap alǧan ūly patşa ǧoi. Sony jeŋgen Tomiristıŋ filmde körermenge oi salar, tolǧandyrar qandai adamdyq, analyq, patşalyq, köregendık artyqşylyǧy körsetılgen? Öz basym ondai erekşelıktı köre almadym. Jalpy, filmde Tomiris äiel patşadan görı qarsylasyn qaǧyp tüsetın şalt qimyldy batyr jauyngerge, qolbasşyǧa köbırek ūqsaidy. Al ol äiel de bolsa patşa ǧoi.
– Jaŋa «Tomiris» filmıne qatysty «onsyz da tapşy könenıŋ közındei bolyp jetken az tarihi derektıŋ özın dūrys paidalanbaǧan» dedıŋız. Osy oiyŋyzdy naqtylai ketseŋız. Ol qandai derekter?
– Jaŋa «Tomiris – äiel de bolsa patşa» dedım ǧoi. Patşanyŋ mındetı – soǧysyp, erlık körsetu emes, kerısınşe, elın qaqtyǧysqa ūryndyrmai, balany jetım, anany jesır qaldyrmai, qarauyndaǧy halqynyŋ beibıt ömırde baqytty ǧūmyr keşuın qamtamasyz etu. Al erıkten tys soǧysuǧa mäjbür bolǧan jaǧdaida, maidanǧa şyǧyp batyrlyq tanytu emes, kerısınşe, aqylmen qarsylasynyŋ aldyn orap, köregendık jospar jasap, ūtymdy aila-täsılmen jauyngerlerın jeŋıske ūiymdastyra bılu. Tarih atasy Gerodottyŋ «Tarihynda» Tomiristı patşa retınde, ana retınde jarqyratyp körsetuge mümkındık beretın ekı oqiǧa bar edı. Filmdı tüsıruşıler osynyŋ ekeuın de nazardan tys qaldyrǧan.
Onyŋ bırınşısı – Kir basqynşylyq joryqpen massaget jerıne jetıp, Araks özenınen ötu üşın köpır salyp jatqanda Tomiris oǧan arnaiy elşı jıberıp, jalpy mazmūny mynadai talap qoiady: «Ei, Parsy patşasy! Bız senı şaqyrǧan joqpyz. Soǧysyp, jazyqsyz adam qanyn töguge qūmarlanba. Bıreudıŋ jerın, bailyǧyn qyzǧanba. Onsyz da jaulap alǧan jerıŋ jetedı. Mäŋgı jasamaisyŋ, sonyŋ qyzyǧyn kör. Bızge tiıspe, elıŋe qait. Eger joq, bolmaidy, soǧysamyn deseŋ, adamdaryŋdy äurege salmai, qalauyŋdy ait. Özennıŋ bız jaq betınde soǧysamyn deseŋ, bız üş kündık jerge şegıneiık. Asyqpai ötıp al! Joq, özderıŋ jaq betınde soǧysamyz deseŋder, sender üş kündık jerge şegınıŋder» dep ūsynys jasaidy.
Ekınşısı – Kir alǧaşqy aşyq aiqasta jeŋıske jetken Tomiristıŋ balasy Spargapistı būrynǧy Lidiianyŋ patşasy Krezdıŋ aqylymen aila jasap, qolǧa tüsırıp, öltıredı. Sonda Tomiris taǧy elşı jıberıp: «Äi, jauyz, jalǧyzymnan aiyryp, sen menı tırıdei öltırdıŋ. Bıraq soǧan qaramastan, älı de aitam, jazyqsyz jandardyŋ qanyn töguge mäjbürleme, aman tūrǧanda elıŋe qait. Eger būl joly toqtamasaŋ, Qūdai atymen ant etem, ızdep kelgenıŋ qan bolsa – qanǧa toidyram» deidı. Osy ekı mysalda qanşama el bileuşısıne tän estılık, aşuǧa erık bermes baisaldylyq, jalǧyz balasynan aiyrylyp, qabyrǧasy qaiysyp tūrsa da, özge analardyŋ özı siiaqty qaiǧyryp, qan jūtpauyn közdep, qas dūşpanynan kek alu ornyna, ony ymyraǧa şaqyrǧan eresen erık-jıger jatyr. Ökınışke qarai, filmde osy ekı derek te paidalanylmaǧan. Sanamalai bersek, ırılı-ūsaqty kemşılıkter būl filmde barşylyq. Bıraq onyŋ bärın qazır tızbektep aitqannan ne paida?
– «Tomiris» turaly äŋgımemızdı bastaǧanymyzda: «Europalyq tanym-tüsınıkpen jazylǧan tarih arqyly tarihi sanasy qalyptasqan bızdıŋ kinogerlerdıŋ sanasynda älı künge «bızdıŋ arǧy tüp tegımız jabaiy bolǧan» degen ūǧym tūrady» dedıŋız. Mūny qalai tüsıngen jön?
– Dalalyqtar, eurosentrister tūjyrymdaǧandai, eşqaşan jabaiy bolǧan emes. Olardyŋ da özge halyqtar sekıldı özıne tän örkenietı, mädenietı, saltanaty bolǧan. Keşegı ot qaruy men keme qoldanysqa engenge deiın älemge öz üstemdıgın jürgızıp kelgen, san ǧasyrlar boiy ataqty «Jıbek jolyn» baqylauynda ūstaǧan Türık halyqtary qalaişa jabaiy bolmaq?!. Būǧan tarih qoparyp aiǧaq ızdep jatpai-aq alǧaşqy tabylǧan altyn kiımdı saq hanzadasyn aitsaq ta jetkılıktı. Tomiris te osy hanzadanyŋ zamandasy ǧoi. Osyny negız etken bolar, Kirdı jeŋgennen keiıngı epizodta Tomiris «Altyn adamnyŋ» kiımın kiıp, mäjılıs törınde jarqyrap otyrady ǧoi. Sonda jeŋıs toiyna jinalǧandardy köz aldyŋyzǧa elestetıŋızşı. Tomiristen basqalarynyŋ bırınde ondai kiım joq. Bärı dalada mal baǧyp jürgen malşylar sekıldı. Dalalyq saltanattyŋ ızı de joq. Oilaŋyzşy, patşaiymy anadai altynǧa oranyp otyrǧan zamanda, onyŋ uäzırlerı men orda aqsüiekterınıŋ temır-tersek kiıp jürmegenın sezınu üşın de danyşpandyq kerek pe?! Bolmasa jalpy bızdıŋ kinogerlerdıŋ beine qazaqta jazdyq kiım bolmaǧandai, Qūdaidyŋ şıldesınde borannyŋ masaǧyna baratyndai basyna tymaq, aiaǧyna saptama etık kigızıp qoiatynyn alyŋyz. Nemese «Tomiris» filmındegı tūraqtaryn alyŋyz, beine būdan bırneşe ǧasyr būryn qiraǧan bızdıŋ Syǧanaq qalasynyŋ orny siiaqty. Osynyŋ bärı – otarlauşylar ornyqtyrǧan qūldyq sananyŋ körınısı. Sanaǧa sıŋıp qalǧan «jabaiy» degen ūǧym köşkınşılerdıŋ dalalyq saltanatyn öz bolmysynda körsetuge jol bermeidı. Aitylǧandy dūrys tüsınu üşın osy Tomiris taqyrybyn zerttep jazǧan HVI ǧasyrda ömır sürgen Niderland suretşısı Piter Paul Rubenstıŋ «Tomiris pered golovoi Kira» atty polotnosyndaǧy Tomiris pen orda şonjarlarynyŋ kiımderı men özderın ūstau mänerın filmdegı körınıstermen salystyryp qarap körıŋızşı. Aiyrmaşylyq jer men köktei. Ülde men büldege oranǧan Tomiris, däl sondai sändı kiıngen orda aqsüiekterı. Jüzderı jarqyn, aibarlary asqaq, ruhtary biık. Osyny körgen ūrpaqtyŋ qandai sezımde bolaryn endı özıŋız şamalai berıŋız.
– Bıraq osy tektes kinolarǧa syn aitylmaityn sekıldı…
– Bızde tarihi tanym da, ūlttyq tanym da ūzaq jyldarǧa sozylǧan täueldılıktıŋ saldarynan tym kenjelep qalǧan. Älı künge deiın töl tarihymyzdy töl bolmysynda tani almai kelemız. Onyŋ üstıne jemqorlyq degen dert te dendep, jaŋa örıske şyǧuǧa mümkındık bermei otyr. Läiım, men qateleseiın, maǧan qazırgı kinogerler kinony eldı tanytu, ūrpaqty tärbieleu üşın emes, aqşa tabu üşın tüsıretın sekıldı. Körermenderıne aitar oiy, berer taǧylymy joq, aqşa tabu maqsatynda tüsırılgen filmderge keremet tūsaukeserler ūiymdastyrylyp, tanystyq arqyly jabyla maqtap, türlı maqalalar jazylady da, keiın älgı film bırjola ūmyt qalady. Şetelden jülde aldyq dep mäz bolady. Öz halqynyŋ ruhani qajetın öteuge jaramai jatqanynda şaruasy joq. Bar kınärat osydan ba dep oilaimyn. Men kino synşysy emespın. Sondyqtan būl aitylǧandardyŋ bärı – menıŋ körermen retındegı jeke pıkırım.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Jadyra ŞAMŪRATOVA
