Reformalardyŋ ­negızgı indikatory – ädıldık

Geobloktyq, geoekonomikalyq, geoideologiialyq soǧystar jer jüzındegı geosaiasi jaǧdaidy kürdelendıre tüstı. İmperiialyq küşter älemdı qaita bölıske saluǧa müddelık tanytyp, jahandanu üderısınıŋ qarqyny küşeidı. Qazır älem ülken özgerıstıŋ qarsaŋynda tūr. Ekınşı jaǧy, müddeler şielenısken kezeŋde Qazaqstan özınıŋ baǧyt-baǧdaryn aiqyndap, auqymdy saiasi nauqandy bastady. Oǧan konstitusiialyq özgerıster, Prezident sailauy, sosyn zaŋ şyǧaruşy organ – Mäjılıs pen jergılıktı ökıldı organ – mäslihat deputattarynyŋ sailauy ötedı. Saiasi qūrylymdaǧy özgerıster atqaruşy bilıktı jaŋadan jasaqtauǧa jol aşatyny anyq. Bügınde halyq osy­nyŋ aq-qarasyn bılgısı keledı. Bız Parlament Mäjılısı töraǧasynyŋ orynbasary Balaiym KESEBAEVADAN eldegı saiasi reformalardyŋ män-maŋyzyn tüsındırıp berudı sūradyq.

– Prezident özınıŋ sailau­aldy tūǧyrnamasynda jaŋa tarihi kezeŋge aiaq basqanymyz­dy atady. Qazır memlekettık basqaru modelın, bükıl qoǧamdy transformasiialau jürude. Jaŋa Qazaqstan tūjyrymdamasy şeŋberınde jüzege asatyn «Ädılettı memleket – Ädılettı ekonomika – Ädılettı qoǧam» qaǧidatyna negızdelgen tübegeilı özgerıstıŋ baǧdarlamasy jariialandy.

Memleket kırısterdıŋ ädıl bölınuın qamtamasyz etedı, äleumettık-ekonomikalyq mäseleler, jūmysqa ornalasu mäselesı tiımdı ärı ädıl şeşılmek. Ädıldık – saiasi reformalardyŋ tiımdı boluynyŋ negızgı ärı bas­ty indikatory, – dep bastady sözın Balaiym Tuǧanbaiqyzy.

– Parlament Mäjılısı VI jäne VII şaqyrylymynyŋ deputaty ärı bırqatar oblystyŋ (Almaty qalasy, Şymkent, Qyzylorda jäne Maŋǧystau) ädılet salasynda basşylyq qyzmet atqaryp, mol täjıribe jinaǧan zaŋger retınde Ädılettı Qazaqstan qalai saltanat qūratynyn aita alasyz ba?

– Ädılettı memleket qūruda Qasym-Jomart Toqaev naqty tejemelık ärı tepe-teŋdık jüiesıne negızdelgen memlekettık basqarudyŋ jaŋa modelın ūsyndy. Basty aspektı – «superprezidenttıkten» prezidenttık modelge köşu. Tejemelık ärı tepe-teŋdık jüiesınıŋ negızgı formulasy: qoǧamdy odan ärı demokratiialandyruda «Küştı Prezident – yqpaldy Parlament – esep beretın Ükımet» şeşuşı rölge ie.

Saiasattaǧy monopoliia, sözsız, är türlı äleumettık kesel men memlekettıŋ kerı ketuıne äser etedı. Osyǧan bailanysty bilık tarmaqtary qaita formattalyp, zaŋnamaǧa özgerıs engızıldı

Konstitusiialyq reformanyŋ üş baǧyty bar. Bırınşısı – Prezidenttıŋ ökılettıgın şekteuge bailanysty. Ekınşısı – Parlamenttıŋ küşeiuımen, Parlamenttıŋ jūmys ısteu tärtıbınıŋ özgeruımen, zaŋ qabyldau tärtıbınıŋ özgeruımen jäne esep beretın Ükımetpen bailanysty. Üşınşısı – demokratiialyq instituttardyŋ engızıluıne, qoǧamnyŋ demokratiialanuyna jäne adamnyŋ qūqyǧyn qorǧauǧa baǧyttalady.

Saiasattaǧy monopoliia, sözsız, är türlı äleumettık kesel men memlekettıŋ kerı ketuıne äser etedı. Osyǧan bailanysty bilık tarmaqtary qaita formattalyp, zaŋnamaǧa özgerıs engızıldı.

Demokratiialandyruda bilıktı ortalyqtan öŋırlerge beru ısın jalǧastyra otyryp, azamattyq qoǧamdy damytu maŋyzdy. Memleket basşysy bilıktı ortalyqsyzdandyru prosesın tereŋdete tüspei, saiasi jaŋǧyrudy tabysty jürgızu jäne azamattyq qoǧamdy damytu mümkın emes ekenın jaqsy tüsınıp otyr. Qysqasy, reformanyŋ tüpkı maqsaty – täuelsızdık pen tūraqtylyqty saqtau, memlekettılıktı nyǧaitu, myqty azamattyq qoǧam qūru, zaŋ üstemdıgı men äleumettık ädıldıktı qamtamasyz etu.

– Kelesı jyly Parlament Mäjılısı men jergılıktı deŋgeidegı mäslihat deputattarynyŋ sailauy ötedı. Odan keiın Ükımet jaŋaruy tiıs. Būl saiasi transformasiiany jüzege asyrudyŋ töte joly ma, älde özgerıster ışınara ǧana bola ma? Halyq osynyŋ jauabyn bılgısı keletını anyq.

– Memleket basşysy bilık instituttarynyŋ (Prezident, Mäjılıs, mäslihat) kezekten tys sailauyn ötkızu merzımın naqty belgıledı. Elektoraldy kestenıŋ aşyq boluy Prezidenttıŋ halyq senımın nyǧaitu jönındegı demokratiialyq ärı salmaqty qadamy deuge bolady.

Memleket basşysy jürgızıp jatqan reformalardyŋ negızgı özegı – ädıldık, zaŋ üstemdıgı

Sailau nauqanynyŋ merzımınen būryn ötuı saiasi reformalardy sapaly jürgızuge mümkındık beredı. Konstitusiialyq reforma şeŋberınde negızgı bilık instituttarynyŋ: Prezidenttıŋ, Parlamenttıŋ, jergılıktı özın-özı basqarudyŋ, partiialyq jäne sailau jüiesınıŋ negızgı ökılettıgı qaita qaraldy. Endı müldem jaŋa, ornyqty tejemelık ärı tepe-teŋdık jüiesı qalyptasady.

70 paiyzdyq proporsionaldy jüie är türlı baǧyttaǧy saiasi partiianyŋ keŋeiuı men ökıldıgın arttyryp, Parlamentke belsendı, bedeldı tūlǧalardyŋ keluıne jol aşady. Būǧan 30 paiyzdyq majoritarlyq jüie boiynşa sailau yqpal etetını anyq. Jalpy proporsionaldy jüie ırı jäne kışı saiasi partiialar ökıldıgınıŋ Parlamentte saqtaluyna mümkındık berıp, pliuralizmnıŋ damuyna yqpal etedı.

Jergılıktı deŋgeide halyqtyŋ ökıldık etuın arttyru közdelıp otyr. Oǧan oblystyq mäslihattarǧa 50 paiyzy partiialyq tızım, 50 paiyzy bır mandattyq okrug boiynşa ötse, audandyq mäslihattar bır mandattyq okrug boiynşa qūralatyny dälel bolady.

– Majoritarlyq sailaudyŋ bırden-bır artyqşylyǧy nede? Būl jüiemen Parlament qūramynyŋ sapalyq deŋgeiı qanşalyqty artady?

– Sailauşylar kandidaturalar ūsynuǧa qatysu mümkındıgı, barlyq ümıtkerdıŋ aty-jönımen tızımdeledı. Sailaudyŋ būl türınıŋ basty erekşelıgı – sailau okrugınde eŋ köp dauys jinaǧan kandidat deputat atanady. Būl – aşyqtyqty, jariialyqty qamtamasyz etetın üderıs. Ärine, Parlament qūramy sailaudyŋ jaŋa aralas jüiesınıŋ nätijesınde jaŋaryp, jaŋa közqarastaǧy saiasi tūlǧalardyŋ keletınıne senemın. Sailau qorytyndysy boiynşa saiasi partiialardyŋ araqatynasyn halyq özı aiqyndap, bır mandatty sailau okrugınen deputattar taŋdai alady. Osylaişa, 2022 jylǧy 5 mausymda respublikalyq referendumda qabyldanǧan jaŋa konstitusiialyq normalar praktika jüzınde ıske asady.

– Küzgı mausymda Parlament Mäjılısı men Senaty konstitusiialyq özgerıske bailanysty bırqatar zaŋ qabyldady. Būǧan Prezident jariialy türde qol qoidy. Osy zaŋdardyŋ maŋyzy men qūrylymyn tüsındıre ketseŋız.

– Konstitusiiadaǧy özgerıs­ter – jaŋaru, jaŋǧyru jolynda elge baǧyt körsetetın, baǧdaryn aiqyndaityn asa maŋyzdy zaŋnamalyq normalar. Mäselen, Prezidenttıŋ ökılettık merzımıne qatysty jaŋa ereje zaŋdastyryldy. «Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı turaly» konstitusiialyq zaŋynda Memleket basşysy saiasi partiiaǧa müşe boluyna şekteu engızılıp, onyŋ jaqyn tuystary memlekettık jäne kvazimemlekettık sektor subektılerınıŋ basşysy lauazymyna ornalasuǧa şekteu qoiyldy. Sondai-aq «Qazaqstan Respublikasynyŋ Parlamentı jäne onyŋ deputattarynyŋ märtebesı turaly» konstitusiialyq zaŋǧa Senatty qalyptastyru tärtıbın özgertu boiynşa normalar engızıldı. Iаǧni prezidenttık kvota 10 mandatqa deiın qysqardy, onyŋ ışınde bes senatordy Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ ūsynysymen Prezident taǧaiyndaidy. Endı Mäjılıstegı 69 deputat partiialyq tızım boiynşa, 29-y bır mandattyq aumaqtyq sailau okrugı boiynşa sailanady. Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ kvotasy alynyp tastaldy. Mäjılıs deputatyn onyŋ mandatynan aiyru negızderı, onyŋ ışınde bır mandattyq aumaqtyq sailau okrugı boiynşa sailanǧan deputatty sailauşylardyŋ bastamasy boiynşa kerı şaqyryp alu negızı közdeldı.

2023 jyly 1 qaŋtardan Parlamenttegı zaŋ şyǧaru prosesı özgeredı. Endı Mäjılıs zaŋdy qabyldaidy, Senat maqūldaidy. Būl Parlament palatalary arasynda tejemelık ärı tepe-teŋdık tetıgın qalyptastyrady.

Konstitusiiaǧa enetın özgerıs pen tolyqtyrular, konstitusiialyq zaŋdardyŋ jobasy, sondai-aq Prezident basym dep jariialaǧan zaŋdar palatalardyŋ bırlesken otyrysynda qaralady.

«Qazaqstan Respublikasyndaǧy sailau turaly» konstitusiialyq zaŋǧa Mäjılıs jäne mäslihat deputattaryn majoritarlyq jüie boiynşa sailau jönındegı erejelerdı zaŋnamalyq tūrǧydan retteuge baǧyttalǧan tüzetuler engızıldı.

Zaŋ jobasy aiasynda audandar men oblystyq maŋyzy bar qalalardyŋ äkımderı ­kezeŋ-kezeŋımen sailanady. Qanatqaqty rejimde būl norma 2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap jūmys ısteidı. Sondai-aq sailau nauqanynyŋ barlyq qatysuşylarynyŋ qarjylyq aşyqtyǧyn qamtamasyz etuge baǧyttalǧan tüzetuler jäne sailauǧa şeteldıkterdıŋ aralasuyna jol bermeu jönındegı şaralar jäne t. b. tüzetuler engızıldı.

2023 jyly 1 qaŋtarda küşıne enetın «Qazaqstan Respublikasynyŋ Ükımetı turaly» konstitusiialyq zaŋǧa engızılgen tüzetuler daǧdarystyq jaǧdaiǧa jedel den qoiu maqsatynda Ükımetke zaŋ küşı bar uaqytşa aktını qabyldau qūzyretı berıledı. Būl – resmi bilıktıŋ jedel şeşım şyǧaryp, tiımdı jūmys ısteuınde maŋyzdy röl atqaratyn zaŋdy tetık.

Adam qūqyqtary jönındegı uäkıldıŋ konstitusiialyq märtebesın bekıtu maŋyzdy demokratiialyq qadam boldy. Konstitusiialyq sot institutyn jandandyru, adam qūqyǧy jönındegı uäkıl men prokuraturanyŋ qyzmetın küşeitu eŋ qymbat qazyna – adam jäne onyŋ ömırı, qūqyǧy men bostandyǧyn qamtamasyz etude maŋyzdy röl atqarady.

– Prezidentke kandidattar sailaualdy ügıt-nasihat jūmysy barysynda halyqty sailauǧa belsendı qatysuǧa şaqyruda. Sızdıŋ oiyŋyzşa, halyq dauys beruge ne üşın baruy kerek?

– Referendum arqyly qabyldanǧan konstitusiialyq reformalardy sapaly jüzege asyryp, ädılettı qoǧam qūrudyŋ joly retınde qabyldauy tiıs. Öitkenı saiasi nauqan – eldıŋ jäne qoǧam ömırınıŋ barlyq salasyna äser etetın konstitusiialyq reformanyŋ logikalyq jalǧasy, ıske asyratyn joly.

Tarihi sätte qoǧam bırıgıp, ärbır qazaqstandyq azamattyq ūstanymyn bıldıruı kerek. Jaŋaşyl jobalardy jüzege asyruda azamattardyŋ jaŋa senım mandatyn alu öte maŋyzdy.

Auyl şaruaşylyǧy salasy otandyq ekonomikanyŋ jaŋa qozǧauşy küşıne ainalady. Ol üşın jergılıktı jerde jaŋa jūmys oryndaryn aşu; auyl tūrǧyndarynyŋ käsıpkerlık bastamasyn qoldau; jerge qoljetımdılıktı arttyru közdeledı. Būl maqsatty ıske asyruda ırı jer ielenuşılerdıŋ paidalanylmai jatqan jer uchaskesın memleket menşıgıne qaitaru qarqyndy jürgızılude.

Memleket aldaǧy uaqytta azyq-tülık jäne su qauıpsızdıgı, auyl halqyn käsıbi medisina qyzmetımen qamtamasyz etu mäselesın şeşuı kerek. Bügınde agrarlyq sektordy örkendetıp, öŋdeu, qaita öŋdeu baǧytynda jüielı jūmys atqaruy tiıs. Prezident fermerler ekonomika damuynyŋ jaŋa qozǧauşy küşıne ainalatynyn atap ötken-dı.

Auyl şaruaşylyǧy salasyn jandandyruda suarmaly jer 2,2 million gektarǧa deiın jetıp, jalpy alaŋy ekı esege deiın artady. Sonymen qosa 3,5 myŋ şaqyrym suaru kanaldaryn rekonstruksiialau ıske asyp, 25 jaŋa su qoimasy salynyp, jūmys ıstep tūrǧan 16 su qoimasy rekonstruksiialanady, būl qosymşa şamamen 4 tekşe şaqyrym su jinauǧa mümkındık beredı. Maqsat – är azamattyŋ, är otbasynyŋ, qoǧamnyŋ mūŋ-mūqtajy men sūranysyna jauap beretın Ädılettı Qazaqstan qūru. Reformalardyŋ negızgı indikatory ädıldık bolady.

– Täjıribelı memlekettık qyzmetşı retınde aityŋyzşy, eldıŋ äleumettık äleuetın qalai arttyruǧa bolady?

– Eŋbek jäne halyqty äleu­mettık qorǧau ministrlıgı Äleu­mettık kodekstıŋ jobasyn äzırleude. Äleumettık qorǧau salasyndaǧy qoldanystaǧy zaŋnamany jetıldıruge jäne damytuǧa negız bolady.

Zaŋ normasyn halyqaralyq standart pen ūsynymǧa säikes keltıruge, otbasyn, ana men balany qoldaudy damytuǧa, jūmyspen qamtuǧa järdemdesuge, arnauly äleumettık körsetıletın qyzmet jüiesındegı menedjmenttıŋ tiımdılıgın arttyruǧa jäne äleumettık sala qyzmetkerınıŋ märtebesı, käsıbilıgın arttyrudy közdeidı. Äleumettık täuekelderdıŋ aldyn alu praktikasyn engızuge, körsetıletın qyzmettıŋ sapasyn jäne äleumettık qamsyz­dandyru jönındegı şaralardyŋ tiımdılıgın qamtamasyz etuge baǧyttalady.

– Zaiyrly, qūqyqtyq memleketpız degendı jiı aitamyz. Alaida täjıribe körsetıp otyrǧandai, qoly ūzyn adamdar zaŋdy belden basyp, berekesızdıkke sebep bolatynyna kuämız. Käsıbi zaŋger ärı mäjılısmen retınde aityŋyzşy, zaŋ üstemdık qūrǧan memleketke qalai ainalamyz? Qazırgı saiasi reformalar qūqyqtyq elge ainaluda qauqary jete me?

– Memleket basşysy jürgızıp jatqan reformalardyŋ negızgı özegı – ädıldık, zaŋ üstemdıgı. Iýrisprudensiiada qūqyqtyq memlekettegı ädıldık qaǧidatyn qūqyq üstemdıgı qaǧidatynyŋ prizmasy arqyly qarastyru qajet.

Qūqyq üstemdıgı – ämbebap qaǧida. «Ūlttyq deŋgeide de, halyqaralyq deŋgeide de qūqyq üstemdıgın jalpyǧa bırdei qamtamasyz etu jäne saqtau qajettılıgın» BŪŪ-ǧa müşe barlyq memleket 2005 jyly Düniejüzılık joǧary deŋgeidegı kezdesudıŋ qorytyndy qūjatynda moiyndady (§134).

Qūqyq üstemdıgı ūǧymy naqty jäne boljamdy qūqyqtyq jüienı bıldıredı, onda ärbır azamattyŋ bilıkke ie barlyq adam tarapynan zaŋǧa säikes laiyqty, teŋ qūqyly jäne aqylǧa qonymdy közqarasqa qūqyǧy bar, sondai-aq olardyŋ şeşımderıne ädılettı sot talqylauy şeŋberınde täuelsız jäne beitarap sotta daulasu mümkındıgı bolady.

Qūqyq üstemdık (Rule of law) bırneşe punkt boiynşa baǧalanady. Bırınşısı, zaŋ şyǧarudyŋ transparenttı, esep beretın jäne demokratiialyq prosesın qamtityn zaŋdylyq. Ekınşısı, qūqyqtyŋ aiqyndylyǧy. Üşınşısı, ozbyrlyqqa tyiym salu. Törtınşısı, äkımşılık aktınıŋ üstınen jürgızıletın sot baqylauyn qosa alǧanda, täuelsız jäne beitarap sottarda sot törelıgıne qol jetkızu. Besınşısı, adam qūqyǧyn qūrmetteu jäne kemsıtpeu. Soŋǧysy – zaŋ aldyndaǧy teŋdık.

Qūqyq üstemdıgı ūjymdyq jauapkerşılıktı sezınetın jäne ony özınıŋ qūqyqtyq, saiasi jäne qoǧamdyq mädenietınıŋ ajyramas bölıgı etkısı keletın elde ǧana sättı jüzege asyrylatynyn aitu kerek.

P.S: Ūltymyzda «Äkımıŋ ädıl bolmasa jūrt būzylady, saudaŋ ädıl bolmasa naryq būzylady» degen ūlaǧat bar. Eldegı qoǧamdyq-saiasi jüienı qūruda osy danalyq eskerılmei, jūrttyŋ piǧylyn, naryqtyŋ parqyn būzyp aldy. Endı töraǧa orynbasarynyŋ sözınşe, ädıldık qoǧamnyŋ barlyq salasyna enıp, jaŋarǧan, jaŋǧyrǧan elge ainalamyz. Sol künge erterek jeteiık!..