Köktemde aǧaştar bür jaryp, mal töldep, Jer-Ana busanyp, mamyrajai şaqqa bölengen sätte, jadyraǧan jaima-şuaq jaz kelgende qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken bırtuar azamattary jaily tolǧanatynymyz ras. Keşegı Alaş arystarynyŋ qazaqqa ıstegen ısterı, etken eŋbekterı jaily oi tolǧaimyz. Astana qalasynyŋ äkımdıgıne qarasty Jas körermender teatry ūsynǧan «SHANEL №5» qoiylymy keşegı zūlmat zamanda qandyqol jendetterdıŋ qolynan qaza tapqan Alaş arystarynyŋ aiauly jarlary, anasy, qaryndasy, apasy jaidy rekviem, dramalyq şyǧarma.
Avtory – Mädina Omarova, sahnalyq nūsqasyn jasaǧan jäne qoiuşy- rejisserı – Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Ashat Maemirov.
Güljamal Mailina beinesın talantty aktrisa İnabat Rizabekova somdasa, tergeuşı, ärı köşpelı sot töraǧasy Hamit Aqsuatov rölın daryndy jas Orazaly İgılık oryndady.
Al, qazaqtyŋ tūŋǧyş käsıbi teatr rejisserı Jūmat Şaninnıŋ jary Janbike Şanina beinesın somdaǧan teatr aktrisasy – Şynar Qaldybaidyŋ perzentınen airylyp, zar qaǧyp, joqtaǧan dausy qūlaǧymnan keter emes…
2023 jyly Taldyqorǧan qalasynda ötken Halyq artisı Biken Rimovanyŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan I-şı halyqaralyq «BIKEN” teatr festivalınde Janbike Şanina rölı üşın Şynar Qaldybai «Eŋ üzdık äiel beinesı» jüldesın jeŋıp aldy.
Halyq komissary, Memleket jäne qoǧam qairatkerı Temırbek Jürgenovtıŋ jary, bala därıgerı Dämeş Ermekova-Jürgenova rölın oinaǧan Meruert Tanaşeva jaryna degen ıŋkär armanyn, saǧynyşyn tüsı arqyly ökınışpen jetkızedı. Temır torǧa qamalǧan näzık beineler – Keŋes jäne Resei teatr rejissiorı, älemdegı tūŋǧyş äiel opera rejissiorı, teatr qairatkerı, dramaturg, pedagog Natalia Sasty aktrisa Aidana Bolat kelıstıre oryndasa, Aq gvardiia qolbasşysy, admiral A.Kolchaktyŋ äielı Anna Timiriova-Kolchak keipındegı aktrisa Alfiia Haizullieva airyqşa talantymen tanyldy. Belgılı Keŋestık kino aktrisasy, tanymal balerina M.Pliseskaianyŋ anasy Rahil Messerer-Pliseskaia rölındegı Diana Tūrjanovanyŋ beinesı körermenge tartymdylyǧymen tanylsa,, Mäskeuge gastroldık saparmen kelıp, Beriianyŋ qorlyǧyna könbei, lagerge aidalǧan fransuz aktrisasy Jiulettı ǧajaiyp somdaǧan – Arelana Amangeldievanyŋ näzık beinesı, tūnyq qalpy özgeşe örıldı, al Germaniiada tuyp-ösken nemıs qyzy Gertruda Platais beinesınde körıngen Möldır Äbıltaeva men äigılı gruzin aktrisasy, keŋestık jazuşy Boris Pilniaktyŋ jary Kira Andronnikaşvilidı somdaǧan aktrisa Janel Esengeldina öjet, asqan öner iesın köpşılıkke tanytyp, tamsantty. Serb qyzy, monahinia Evdokiia Melanichtı oinaǧan Jansūlu Tölegen ALJİR-de otyrǧan 12 monahinianyŋ bırın somdap, Qūdaisyzdardyŋ qandy oinaǧyn äşkerelei tüsedı…Qanşa qiyndyq körse de senımınen airylmaǧan sol monahinialardyŋ barlyǧyn da keiın qyzyl jaǧalylar tügeldei atyp tastaidy…
Revoliusioner, belsendı kommunist, lager bastyǧynyŋ tyŋşysy retınde körıngen Aleksandrany ǧajaiyp somdaǧan Dana Vereşak jaǧymsyz ıs-äreketımen talai adamnyŋ tübıne jettı…Qoiylymnyŋ eŋ sättı rölderınıŋ bırı deuge bolady.
ALJİR lagerı bastyǧynyŋ orynbasary Iýrii Uzipenkony somdaǧan akter Mūhamedsaid Baǧaşarovtyŋ sahnadaǧy rölı qoiylymnyŋ öte sättı qoiylǧanynyŋ dälelı. Sahnadaǧy eŋ myqty röldıŋ bırı.
Alaş arysynyŋ elesı retınde körıngen akter Nūrjas Sadyrbaevtyŋ qoiylym finalynda azan şaqyruy, «SHANEL №5» iıssuy sıŋgen oramaldy äielderdıŋ talasa-tarmasa iıskep, temır tordyŋ arjaǧynda jürse de äiel ekendıgın ūmytpauy, zarǧa, mūŋǧa, zapyranǧa toly ışkı jan düniesın körsetıp, halyq änın oryndaǧan analar, bır sät türmede körgen azap-qorlyǧyn ūmytyp, näzık janǧa tiesılı erkelık pen önerın körsetken äielder biı – barlyǧy-barlyǧy qatal taǧdyrdyŋ teperışıne ūşyraǧan näzık bolmys ielerınıŋ qymbattylaryn, qyzyqty jyldaryn ūrlaǧan, balalaryn tym-tyraqai balalar üilerıne aparyp tyǧyp, tırı jetım etken, qylyşynan qan tamǧan zūlmat zamannyŋ beinesın köz aldymyzǧa äkeldı, jadymyzda ūmytylmystai jattalyp qaldy. Būl – qasiettı sahnada 30 ret körsetılıp, halyqtyŋ erekşe yqylasyna bölengen jastar teatrynyŋ «ALJİRDEGI» analardyŋ qūrmetıne qoiǧan eskertkışı.
Tarihqa şegınıs
Ūlt ziialylary Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov pen Mırjaqyp Dulatovtardan bölek Näzır Töreqūlov, Jüsıpbek Aimauytov, Smaǧūl Säduaqasov, Mūhamedjan Tynyşbaev, Beiımbet Mailin syndy tarihi tūlǧalar qūryǧy ūzyn qauıpsızdık kommitetınıŋ jalanyp, jūtynyp tūrǧan jan alǧyştary – ajdahanyŋ aranynan qūtyla alǧan joq.
Beiımbet Mailin Iliiastan 53, Ǧabbastan 63, Säkennen 12 künnen keiın türmege äketıldı. Däl 6 qazan künı, «Amangeldı» filmı tüsırılıp bıtken soŋ, jazuşy tünde üiınen tūtqyndalady.Mailinnıŋ däl osy filmnıŋ basy-qasynda jüruı – onyŋ keşeuıldete tūtqyndaluynyŋ basty sebebı bolǧan.
5 ai boiy tergeu abaqtysynda jatyp, teperış körgen Mailinge Qylmystyq Kodekstıŋ 319 jäne 320-baptaryn basşylyqqa ala otyryp, KSRO Joǧarǧy Soty äskeri alqasynyŋ köşpelı sessiiasy ükım şyǧardy. Beiımbet Jarmaǧambetūly Mailindı eŋ joǧarǧy qylmystyq jaza – atu jazasyna kesıp, jeke zattaryn tärkıleuge būiyrdy.
Demograf ǧalym Maqaş Tätımovtyŋ esepteuınşe, KSRO Joǧarǧy Soty äskeri alqasynyŋ Almaty qalasynda 1938 jyldyŋ aqpan-nauryz ailarynda ötken köşpelı sessiiasynyŋ ükımı boiynşa, 25 aqpannan 13 nauryzǧa deiıngı aralyqta 631 adam atylǧan eken. Olardyŋ qatarynda Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy L.İ.Mirzoian, ekınşı hatşysy S.Nūrpeiısov, Halyq komissarlar keŋesınıŋ töraǧasy O.İsaev ta boldy.
«ALJİRDEGI» azap
«ALJİR» degen stalindık GULAG-tıŋ lagerınde 20 myŋnan astam äiel azap şektı. Otanǧa satqyndyq jasaǧan «halyq jaularynyŋ» äielderı Aqmoladaǧy osy lagerde otyrdy. «Halyq jauynyŋ» äielın, anasyn, qyzyn, qaryndasyn – osy qorqynyşty jerde jinap, olardyŋ ömırın tozaqqa ainaldyrdy.
Aqmola maŋynda ornalasqan lagerdıŋ tarihy 1937 jyldyŋ tamyz aiynyŋ ortasynda bastaldy. KSRO-nyŋ ışkı ıster halyq komissary Nikolai Ejov diversiia men tyŋşylyq äreketı üşın sottalǧandardyŋ barlyq tuystaryn tūtqyndau jäne arnaiy lagerlerge jıberu turaly jarlyqqa qol qoidy. Osy sätten bastap halyq jauy dep atalatyn tuystar resmi türde jauapqa tartyla bastady.
«Dūşpan» otbasylarynyŋ ärqaisysy üşın arnaiy karta jasaldy, onyŋ kömegımen belgılı bır üi şaruaşylyǧynyŋ äleumettık qauıptılık därejesın anyqtauǧa bolady. Olardyŋ üilerınde tyiym salynǧan barlyq zattardy: ädebietterdı, qūjattardy, zergerlık būiymdardy tärkıleu arqyly jiı ızdeuler jürgızıldı. Äielder lagerge baruǧa qūqyǧy bar zattardyŋ şekteulı tızımı boldy. Būl kiım, aiaq kiım, ış kiımder jäne jeke gigiena qūraldary.
1938 jyly alǧaşqy tūtqyndar Aqmola lagerınde qabyldandy. Tasymaldanatyn adamdardyŋ geografiiasy keŋ, äielder Mäskeu, Leningrad, Rostov, İrkutsk qalalarynan adamdardy tasuǧa arnalmaǧan vagondar arqyly jıberıldı.
Jalǧyz dalaǧa qyryq gradus aiazda kelıp, jylytylmaǧan vagonnan aman ötıp, olar tozaqqa keldı. Saz balşyqtan jasalǧan kazarmalarda tūrdy. Är üidıŋ ışınde üş deŋgeilı taqtaişalar boldy. Är üide üş jüz adam tūrdy, sondyqtan tıptı qatty taqtailardy taǧdyrdyŋ syiy retınde qabyldandy, öitkenı olardan oryn taba almaǧandar salqyn jerde ūiyqtap, eŋ qorqynyşty aurulardy tapty.
Būl kazarmalardaǧy terezeler töbenıŋ astynda boldy, olarda äinekter joq, sondyqtan qatyp qalmas üşın olardy qatty aiazdaǧy suyqty ūstap tūrmaityn şüberekpen bailauǧa mäjbür boldy. Är tūtqynǧa aptasyna 1 şelek su qajet boldy. Perimetrdıŋ ainalasyndaǧy lager bırneşe qatardan tıkendı symmen qorşaldy, bıraq odan qaşu mümkın emes edı. Hat-habarlar men sälemdemelerge qataŋ tyiym salyndy.
Keŋestık äigılı jetekşılerdıŋ köptegen äielderı jazasyn bärıne bırdei şarttarda öteitın. Eşkımge jeŋıldık jasalmady, öitkenı stalindık basşylyqtyŋ közqarasy boiynşa olar «halyq jauynyŋ» jaqtastary bolyp sanaldy jäne olar küieulerınıŋ zaŋsyz äreketterı turaly keŋestık bilıkke aituǧa tyryspady. Sonymen, olar öz erkekterıne janaşyrlyq tanytty jäne qatysqany üşın jazalandy.
Osy lagerde keŋestık elitanyŋ barlyq deŋgeiınıŋ ökılderı otyrdy dep aita alamyz: änşı Lidiia Ruslanova, teatr qairatkerı Natalia Sas, Rahil Messerer-Pliseskaia, ataqty Maiia Pliseskaia balerinanyŋ anasy, marşal Tuhachevskiidıŋ qaryndasy – Elizaveta Arvatova-Tuhachevskaia, Nikolai Buharinnıŋ äielı jäne Mihail Kalininnıŋ äielı.
Lagerdegı balalar üş jasqa deiın analarymen bırge tūrdy, sodan keiın olardy balalar üiıne jıberdı. Būl NKVD men Ejovtyŋ lagerdegı äielderge jaǧdailaryn tozaqqa jaqyndatu äreketı boldy.
Bırınşı tūtqyndar lagerden 1946 jyly bosatyldy, bıraq būl bostandyq resmi bolmady. Bosatylǧandardy jergılıktı toqu fabrikasyna jıberdı. ALJİR lagerı 1953 jyly nauryz aiynda Stalin qaitys bolǧan soŋ ǧana tolyǧymen joiyldy. Qazırgı uaqytta lager ornynda 2007 jyly aşylǧan stalindık qūǧyn-sürgın saiasatynyŋ qūrbandaryna arnalǧan memorial bar.
Oryndalmaǧan amanat
Beiımbet atylǧan 46 künnen soŋ, jary Güljamal 1938 jyly 13 säuır künı tūtqyndalady. Jazuşynyŋ jary özıne amanattaǧan ekı tapsyrmasyn da oryndai almady. Saqta dep bergen qoljabalaryna da, közjazba degen balalaryn da ie bola almady. Güljamal RSFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-baby boiynşa segız jylǧa kesılıp, «ALJİRGE» jıberıledı.
Ol jerde A.Baitūrsynovtyŋ jūbaiy – Badrisafa, T.Rysqūlovtyŋ jary – Äziza, S.Meŋdeşovtyŋ jary – Räziia, S.Asfendiiarovtyŋ jary – Räbiǧa, T.Jürgenovtyŋ jary – Dämeş, Ū.Qūlymbetovtyŋ jary – Äiış, S.Esqaraevtyŋ jary – Märiia, Q.Täştitovtyŋ jary – Saǧadat, S.Qojanovtyŋ jary – Küländam, I.Qabylovtyŋ jary – Aişa, S.Säduaqasovtyŋ jary – Elizaveta, M.Jūmabaevtyŋ jary – Zyliha syndy el analary boldy.
Segız jylyn tolyqtai ötep şyqqan Güljamal balalaryn bauyryna basyp, tırşılıkterın jalǧastyrady. Alaida, «halyq jauynyŋ balasy» degen ataq jazuşynyŋ ūrpaqtaryna kün bermeidı. Osyndai jeleumen oquǧa tüse almaǧan Gülsımge Ǧ.Müsırepov, S.Qojamqūlov järdem jasaidy. Būl – olardyŋ Beiımbetke degen asqan qūrmetınıŋ belgısı edı.
1957 jyly araǧa 19 jyl salyp, publisist, jazuşy, dramaturg Beiıtbet Mailin aqtaldy.
Bolaşaqqa sengen arystar
«SHANEL №5» qoiylymynyŋ soŋynda keiıpkerler aitqan jaqsy dialog bar, ol Älihan Bökeihanovtyŋ myna sözderımen säikes, armanymen ündes keledı. Alaş kösemı Älihan Ahmet pen Mırjaqypqa jazǧan hatyŋda: «..Alda älı kündı köre bıletın ūrpaq keledı! Sol kündı köretın ūrpaq senderdı eske alatyn bolady. Bızdı rizaşylyqpen, ülken qūrmetpen eske alatyn bolady! Ökınbeŋder! Küres jolyna tüskenderıŋe ökınbeŋder!» deidı. Qoiylym osy notada, keiıngı jas ūrpaqqa taǧylym bererlık maǧynaly nüktede aiaqtalady.
Olar bügıngı zaman üşın öz jandaryn azattyq jolynda tärk ettı. Artyŋa öşpestei mūra qaldyrǧan ūlt ardaqtylary jüregı «qazaq» dep soqqan ärbır Alaş azamatynyŋ sanasynda mäŋgılıkke jaŋǧyrmaq!
