Şynaiylyqqa susap jürmız

JALǦAN KEIIPKERLER… QOSPASY KÖP OQİǦA…

Soŋǧy jyldary telearnalardyŋ köbı körermenın joǧaltqany anyq. Būqara eldı qaitadan quyp äkelıp, kögıldır ekran aldyna «bailap ūstau» üşın olar baryn salyp-­aq jatyr. Ekrandy bazarǧa da, töbeles alaŋyna da, jynoinaqqa da ainaldyrdy. Bıraq sondaǧy tapqany ne? Bettıŋ aryn belge tüiıp jürıp jasaǧan baǧdarlamalarynyŋ internette neşe ret aşylǧanyn qarasaŋ, keibırı 30-­40-­pen toqtalyp, eŋ ūzaǧanda 1500-­2000-­ǧa äreŋ jetkenın baiqaisyŋ. Al mūnymen ne ūtty? Körermennıŋ köŋılın bylǧap, sanasyn ulap, jüike talşyqtaryn öltırıp, qoǧamdy azǧyratyn oi taratqanda tabar baqyty qaisy?

Juyrda äleumettık jelıde bır tok­-şoudyŋ üzındısı keŋınen tarap, jūrt japyrlai pıkır jazyp jatty. Beinejazba «KTK» arnasyndaǧy «Kel, kelınım» baǧdarlamasynan eken. Studiiada bet­auzyna bes qabat opa­dalap jaǧyp, naizadai kırpık japsyryp alyp, quyrşaqtai bolyp jasanǧan boijetken tūr eken. Ol: «Menıŋ bolaşaq jaryma qoiar talabym – ol jūmys ıstemei, üide otyruy kerek. Men ǧana jūmys ısteimın. Tabysty özım tabamyn. Öitkenı kez kelgen jūmys ornynda qyz-­kelınşekter bolady. Al men öte qyzǧanşaq adammyn. Sol sebeptı küieuımnıŋ eşkımmen aralaspai, üide otyrǧanyn qalaimyn» dep söilep tūr. Qas qylǧany ǧoi, «KTK» jurnalisterı habardyŋ däl osy jerın qiyp alyp, eldı şulatu üşın jelıge sala qoiypty. Älgı qyzdyŋ sözın estıp, küiıngen jūrt qyzbalana oi­-pıkırlerın jazyp, dauryǧyp jatyr. Keiıpkerdıŋ jai obrazǧa engen ärtıs ekenın aityp, el ışıne ot tastauǧa, qoǧam sanasyn ulauǧa niettengen arna jurnalisterın sybap alǧandar da joq emes.

Bızdı qairan qaldyratyn da osy. Ötırık söz, jasandy keiıpker, jalǧan oqiǧa, «qaueset faktı» bolmasa, telearnalarda tok­şou, realiti­-şou jasalmai ma? Keiıpker qylyp bıreudı äkelıp otyrǧyzyp qoiyp, onyŋ ärtıstıkpen jasaǧan obrazy arqyly oidan oqiǧa qūrastyryp, qitūrqy sūraqtar qoiyp, qoldan şou jasamasa, telearnalarǧa kün joq pa? Nege baǧdarlamalar tek şynaiy ömırge, şyndyqqa qūrylmaidy? Aqyr elıktegen ekenbız, Resei telearnalaryndaǧydai şynaiy jūldyzdardyŋ ömırındegı qaltarystarǧa üŋılmei me? Jalǧan keiıpker bolmasa, tüsıretın taqyryp tappai qala ma? Al osyndai tok­-şoular men realiti-şoulardyŋ qoǧamǧa tigızetın yqpalyn zerttep jürgen bıreu bar ma? Izgılık – mūrat, adaldyq pen aqiqat, şynaiylyq qai da? Ūlttyq bolmysty kım oilaidy?

Eldı şulatyp, arna reitingısın şaryqtatu maqsatynan tuǧan mūndai tok­-şoular men realiti-şoular barlyq arnalarda bar. Ötken aida gazetımızge şyqqan «Reiting ūlttyq ruhtan baǧaly ma?» degen maqalasynda jurnalist Ainūr Töleu jazǧandai, telearnalar negızgı kontentın äielderge arnap jasap jatqany da şyndyq. Al jazuşy Jūmabai Şaştaiūly aǧamyz ylǧi aityp jürgendei, «ūlttyq salt­-dästür men sabaqtastyq būzyluyna köbınese äielder qauymynyŋ şetke elıkteuşılıgı sebep bolatyny» ras. Demek, bızdıŋ telearnalarymyz tıkelei ūltqa qastandyq jasap otyrǧan joq pa?

Taǧy bır mysaldy «31 arnadan» alaiyq. Osy arnada «Kelınder bäigesı» degen joba bar. Bır qaraǧanda, ke lınderdıŋ özara şeberlık saiysy siiaqtanǧanymen, būl baǧdarlamadan da ūiattan, ar, ibadan jūrdai betı qalyŋ boijetkenderdı köresıŋ. Bır-bırınıŋ toiyna qonaq bolyp baryp, bır būryşta otyryp alyp, «jybyr­-jybyr» etıp, toi ielerın, olardyŋ jaiǧan dastarqanyn, kigen kiımın, taǧy basqasyn synap otyrǧan «ösekşı qyzdar» da qazaq qoǧamyna kesapat mınez taratu üşın jasalǧandai. Būl baǧdarlama da sol aitys­tartys, yrdu­-dyrduǧa qūrylǧan. Ondaǧy keiıpkerler, şynymen, ömırde sol baǧdarlamadaǧydai ma, älde özderıne jüktelgen obrazdy somdap, süikımın ketırıp otyr ma degen oiǧa qalasyŋ. Bälkım, ömırde ondai ädepsızdıktıŋ, imansyzdyqtyŋ odan zoryn jasaityn da şyǧar. Bıraq olar kımge ülgı? Nege bız efirge osyndai kökbet qyz­-kelınşekterdı şyǧaruǧa qūmarmyz?

«Euraziia» arnasy pasportynda «Otbasylyq qūndylyqtardy därıpteuge arnalady» dep «aiǧailap» körsetken «Qalaulym» jobasyn da, «Pendemız ǧoi» tok-şouyn da osy qatarǧa qosuǧa bolady. Taiauda osy arna basşylaryna Tūrsynhan Töregeldiev degen zeinetker hat joldap, telearna baǧdarlamalaryn jönge saludy sūrapty. Onda aqsaqal özınıŋ teledidaryn qosamyn dep baiqausyzda «Pendemız ǧoi» baǧdarlamasynyŋ «Qyz emespın» dep atalatyn tüsırılımıne tap bolǧanyn aitady. Adam aituǧa ūialatyn dörekı sūraqtar qoiylyp, oǧan bedıreiıp otyryp ūiatsyz jauap beretın qyzdyŋ qylyǧy men jalpy baǧdarlamanyŋ tym beiädep äŋgımelerge qūrylǧanyna keiıgenın bıldırgen körermen mūndai baǧdarlamalarǧa tyiym saludy sūrapty. Jalpy, mūndai beiädep äŋgımeler qazır köptegen habarlarǧa arqau bola bastaǧan. «Öz oiym» tok-­şouy da «Qyzdyǧymdy satamyn» degen taqyryppen bır habaryn ūsynǧan edı.

Ūiat pen mädenietten jūrdai, oqiǧasy – ötırık, keiıpkerlerı «ärtıs» baǧdarlamalar özderı taŋdaǧan taqyryptyŋ oqiǧasyn kulminasiiaǧa köterıp, eldı eleŋ etkızu üşın eşnärseden taiynbaidy. Alaida ol baǧdarlamalardyŋ köbınıŋ taqyrypty aşuǧa negız bolǧan keiıpkerlerı, iaǧni studiia qonaǧy şynaiy emes. Oidan qūrastyrylǧan obrazǧa enu üşın keibırı betperde kiıp, keibırı közäinek taǧyp, endı bıreulerı ömırdegı öz bolmysyna ūqsamau üşın şaş ülgısın, bet boiauyn ersıleu etıp özgertıp alatyny da sondyqtan. Studiiaǧa auditoriia jinau üşın aqşa ūsynyp, äldekımderdı jinap, otyrǧyzyp qoiatyn baǧdarlamalarǧa şu tuǧyzatyn obraz jasatu üşın keiıpkerdı aqşamen jaldau söz bolyp pa? Aqşa üşın ardan bezgender, ärine, auzyna salyp bergen nebır ūiatsyz sözdı aityp, arsyz, mädenietsız adamnyŋ qylyqtaryn jasap, «teleqoiylymǧa» üles qosuǧa baryn salady. Osyndai «men küieuıme eseppen şyqtym», «men qyz emespın», «men adal nekemen ömır süruge beiım emespın» degen sekıldı qasietsız adamnyŋ sözın aityp, efirde «ärtıstık körsetkenderdıŋ» arasynda, ökınışke qarai, telearnalarda kameranyŋ artynda jūmys ısteitın jurnalister jürgen kezder de az bolǧan joq.

DARAQY ŞOULARDY JÜRGIZUGE KIMDER QŪMAR?

Bügınde telearnalar körermennıŋ köŋılın aulau üşın, reiting jinau üşın efir uaqytynyŋ basym bölıgın şou­-baǧdarlamalarǧa arnaǧan. «KTK» men «31 arnada» mūndai şoulardyŋ on şaqty türı bar. «Astana» telearnasy men «7 arnada» 20-­ǧa taiau baǧdarlama osyndai ärtürlı şoularǧa, tokşou, realiti­şoularǧa qūrylǧan. Habar bastalǧan künnen bastap estı körermennıŋ narazylyǧyn tudyryp «toqtalsyn» degen talap-­aryzdardyŋ astynda qalǧan «Qalaulymnyŋ» bügınge deiın 230-­ǧa taiau tüsırılımı körsetılıptı. Mūndai konfliktıge toly qaiyrsyz baǧdarlamanyŋ keiıpkerlerınıŋ özı keibır aqparat saittarynyŋ «tūǧyrly tūlǧasyna» ainalǧan. «Qalaulymnyŋ keiıpkerı süittı», «Qalaulymnyŋ keiıpkerı büittı» degen habarlardy oqyǧanda bırese teleserialdardyŋ, bırese telebaǧdarlamalardyŋ keiıpkerın talqylap, maqala jazyp jürgen jurnalist-symaqtardyŋ ūsaqtyǧyna, jelbuazdyǧyna jiırkene qaraisyŋ. Mūndai baǧdarlamalardy jürgızuge köbınese «aty şyqpasa jer örteuge» äzır tūratyn, ne sözınıŋ mänı joq, ne türınde mazmūn joq, maǧynasyz külkını betperde etıp kiıp alyp, sambyrlap söilei bergendı bıletın qyz­-jıgıtterdıŋ taŋdalatyny kezdeisoqtyq emes. Olardyŋ arasynda «estrada jūldyzdary» da bar. Dauysy jaǧymsyz, mūrnymen söileitın nemese tılınıŋ mükıstıgı bola tūra efirden tüspeitın, soǧan qaramai, elge tūlǧa bolǧysy keletın «täteiler» de bar. Olarǧa efirge şyǧatyn mümkındık berıp, «tülkı bol, maimyl bol – äiteuır baǧdarlamany körermenge «ötkızıp», reiting jinap ber» dep tapsyrsa jetıp jatyr eken. Estı söz aityp, elge oi saludyŋ ornyna ekı ezuı jiylmastan jaidaqtana söilep, qyzdyryp ala jöneledı.

«ÖZ OIYMNYŊ» ÖTIRIGIN AŞQAN KIM?

«7 arnadaǧy» «Öz oiym» tok-şouynyŋ, mıne, 40 şaqty tüsırılımı bolypty. Būl baǧdarlamada, äsırese, Läilä Sūltanqyzynyŋ söilegenı men qoiǧan sūraqtaryna qarap keide qarnyŋ aşady. Kann kinofestivalınde baǧy janyp, «üzdık aktrisa» atanǧan qazaqtyŋ ai maŋdai aruy Samal Esliamovadan alǧan sūhbatynda Läilä özınıŋ ersı sūraqtarymen Samal qyzdy öresız äŋgımege tartyp, öz deŋgeiıne tüsırmek bolǧan. Al «7 arnada» studiiadaǧy jastarǧa «Baiannyŋ qyzy Aisäulenıŋ, Aiarudyŋ instagramdaǧy paraqşasyn kım oqidy?.. Şynymen, Aisäulenı oqymaisyzdar ma?» dep taŋǧalyp, taǧy da arzan äŋgımege äues ekenın körsetken edı. Quanyşqa orai, ondaǧy jastardyŋ eşqaisysynyŋ jartylai jalaŋaş fotolaryn salǧandy jany süietın Baiannyŋ qyzdarymen şaruasy joq bolyp şyqty.

Būl jobanyŋ maqsaty da «otbasy qūndylyqtaryn nasihattau» dep körsetılgen. Bıraq odan öz basym köbıne maǧynasyzdyq pen daraqylyqty körem. Arzan, orynsyz, daraqy külkı basym. Bälkım, jürgızuşılerdıŋ är sözdı aitqan saiyn orynsyz kületını, «basty qatyrdyŋ», «midy qatyrdyŋ» degen sekıldı dörekı sözderdı köp qoldanatyny da sebep şyǧar.

Taiauda osy baǧdarlamanyŋ «Bala sanamaimyn» atty tüsırılı mıne Däuren Ashatov degen keiıpker keldı. Közıne betınen ülken közıldırık taǧyp şyqqanynan­aq taǧy da äŋgıme ötırık oqiǧadan örbitının sezıp edık. ssenarii boiynşa bır kelınşektı ekı balasymen alyp otyrǧan jıgıt eken. «Tūryp jürgenımızge ekı jyl boldy» dedı. Al balalardyŋ jasyn sūraǧanda «Ülkenı – 5­-te, kışısı – 1,5 jasta» dep jauap berdı. Özı tūrǧanyna ekı jyl bolsa, kelınşektıŋ bırınşı nekeden tuǧan balasy qalai 1,5 jasta bolady? Oiymyzǧa sap ete qalǧan būl sūraq baǧdarlama jürgızuşısı Almas Altaidy da beijai qaldyrmapty. Jıgıttıŋ sözden tūtylǧany da sol edı. «Bız kezdesıp jürgen kezde küieuı bar edı. Aiaǧy auyr edı» degen sekıldı bırdemeler aityp, mıŋgırledı de qaldy. Qysqasy, keiıpker öz obrazyn somdai almady. Baǧdarlama aiaqtalmai tūryp onyŋ studiiadan ketıp qalǧany da sondyqtan şyǧar. «Körermendı aldasa da, qisynyn keltırıp aldamai ma» dep oiladyq bız…

SÖZ SOŊY

Kıl ötırık pen konfliktıge, oiyn-sauyq pen maǧynasyz äŋgımege qūrylǧan baǧdarlamalar, ökınışke qarai, bırınen keiın bırı aşylyp jatyr. Bärı eldı eleŋ etkızudı ǧana oilaidy. Reiting jinaudy ǧana maqsat tūtady. Al adamdyq mūrat şe? Sen qandai keremet tūlǧa bolsaŋ da, qoǧamǧa jasalyp jatqan qiianat pen qatıgezdıkke, qoǧamǧa jaiylyp jatqan sairanqūmar sanaǧa, onyŋ soŋynda mädeniet pen ruhaniiattyŋ, ūlttyŋ, qadır-qasiettıŋ küireuıne qyzmet etıp jürgenıŋ senı bır sät te oilandyrmai ma? Akter men aktrisalardyŋ, öner jūldyzdarynyŋ jasandy bolmysynan, suyq sūlulyǧynan äbden mezı bolǧan el tal boiynda bır bötendık joq, şynaiy Samal qyzdy süisıne qarsy alǧanyn kördıŋızder. «Ötırıktıŋ qūiryǧy bır-aq tūtam». Telebaǧdarlamalardaǧy ötırık keiıpker men ötırık oqiǧalarmen, ötırık mälımet pen ötırık külkımen efirdı arzandatyp jürgender tübı būl abyroisyzdyqqa aparatynyn tüsıne me eken? Eŋ ökınıştısı, «ötırıkşınıŋ şyndyǧy qūrban bolady» degen bar. Bır tok-şou üşın körermendı aldaimyn dep telearnalar el senımınen aiyrylyp bara jatqan joq pa?..

Näzira BAIYRBEK