Men būl astarly söz tırkesın student kezımde eŋ alǧaş kemeŋger jazuşy, ūlaǧatty ūstazymyz Mūhtar Äuezovten estıgen edım. Bırtürlı tosyn körıngen. Oilandyrǧan. Osyny bügınde belgılı öner qairatkerı Talǧat Temenovke qaratyp aitsam bolady eken.
Ärine, men ony bılemın ǧoi: kino ärtısı, kino men teatr rejisserı dep, jäne bäige alypty, ataq alypty degen daŋqy men daqpyrtyn. Ol tüsırgen kinolardyŋ bırazyn körgenmın. Özı jazyp, özı qoiǧan «Alma baǧy» spektaklın tamaşalaǧam. Ūlttyq kinomyz üşın de, özı üşın de kesek körkem tuyndy – «Köşpendıler» filmı turaly osy uaqytqa deiın jūrt auzynan tüspei jürgen äŋgımelerge de bırşama qanyqpyn. Bıraq bärıbır ol men üşın (öner men saiasat adamdary bır men emes, köpşılık üşın de tanys beitanys siiaqty körıne me dep oilaimyn – Ö.A.) tanystyǧynan görı beitanystyǧy basym jūmbaq jan, ärine. Ömırde kezdeisoqtyq degen bar, kezdeisoqtyq bıreudı kütpegen jerde sürındırıp, opyq jegızıp jatsa, bıreuge jaŋa tanym, tüsınık ūsynady. Kezdeisoqtyq pa, bılmeimın, biylǧy teatr künıne orai «Habar» telearnasy ötkızgen «Jekpe-jek» habarynda men synauşylar jaǧynda boldym da, T.Temenovke nege V.Ejov şyǧarmasyndaǧy «būlbūldardy» «tyrnalar» dep özgertkensız dep qattylau pıkır aittym. Älbette, pesany spektaklge ainaldyruşy rejisserdıŋ avtorlyq öz qūqy bar; özgergen uaqyttyŋ yŋǧaiyna jäne körermen talǧamy men sūranysyna qarai türlentuge de, tületuge de erıktı. Synauyn synasam da, osy jaǧyn oilap, artyq kettım be degendei kökeiımde bır tüiındı dyq qalǧandai edı.
Osy künderı T.Temenovtıŋ «Aiǧaǧym bolşy, aq säule» degen ädebi eŋbegımen tanystym. Ömırbaiandyq estelıkterı, ärıptesterı turaly äŋgımelerı, oi tolǧamdary, baspasözge bergen sūhbattary jäne pesalary toptastyrylǧan bes bölımnen tūratyn qalyŋ kıtap. «Astana Media Press» baspasy şyǧarypty. Maǧan, äsırese, «Ömır suretterı» degen bırınşı bölımı qatty äser ettı. Är suret şaǧyn novella siiaqty oqylady. Ortaq jelıden ajyratyp alǧan künnıŋ özınde de taqyrybyna sai oqiǧa qisyny da, aitpaq oiy da būzylmaidy, daralyǧyn saqtaidy. Degenmen «suretterdı» roman – esse deuge laiyq tūtas dünie me dedım. Öitkenı, avtor otbasyn, balalyq şaǧyn, ösken ortasyn, önerdı taŋdau jolyn, şyǧarmaşylyq ızdenısterın zymyraǧan uaqyt aǧynymen, qoǧamdaǧy özgerıs-sılkınıstermen tonnyŋ ışkı bauyndai üilestıre baiandap, kino men teatrǧa qatysty kemı bır qyryq jyldyq tarihtyŋ özındık sony betterın köz aldyŋa bar naqyşymen jaiyp salady. Şyǧarmanyŋ tılı körkem, oiy jarqyn da närlı, derekterı naq, suretterı aişyqty da aiqyn. Jasynda ädebietke, kinoǧa, teatrǧa qūmarta jürıp, jazuşy, jurnalist, filosof bolsam ba dep oiynyŋ san saqqa jügıruı tegın emes eken. «Syrtqy körınıs – jalǧandyq», «Özıŋe senu – menmendık emes», «Şynaiy önerdı jany sūlu adamdar jasaidy», jiı kezdesetın osyndai qanatty sözderımen oqyrmandy özıne bırden bauraidy. «Menı» joq, namysy joq adam – maqsatsyz adam. «Menı» bar, namysty adam ǧana maqsatyna jetedı. Jaŋbyr jauǧan künı üi töbesınen tamşy tamady: tyrs-tyrs. Bala oilanady: «Nege kışkentai üide tūramyz… Öskende äke-şeşeme ülken üi salyp beremın…» Demalysqa kelgen student balasy üşın anasy körşıden qaryz aqşa sūraǧan edı. «Sender-aq eşteŋege jarymai jüredı ekensıŋder» degen tym auyr, aşy jauap alyp, ana baiǧūs bük tüsıp jatyr. Mūny körgen student Talǧat «Būdan keiın äke-şeşemdı eşkımnen aqşa sūrauǧa mäjbür etpeimın» dep özıne-özı sert beredı. Bolaşaq rejisser oqyp jürıp aula sypyruşy bop jūmysqa tūrady. Osydan keiın avtordyŋ «Namys – ülken qozǧauşy küş» degen sözıne, ärine, riiasyz senesıŋ. Är adamnyŋ boiynda sözdıŋ keŋ maǧynasynda osyndai naǧyz şynaiy mahabbatpen quattanǧan «menı» men «özımşıldıgı» bolsa ǧoi dep oilaisyŋ. Bıraq Temenov «menı» täkäppar emes eken, keudelep, eşkımdı iyqpen qaqpaidy eken. Kerısınşe, özıne yqylasy tüsıp, qol ūşyn bergenderdı, ärıptesterın aldyna sala söileidı. Olardyŋ özıne jasaǧan jaqsylyǧyn, ıltipat-yqpalyn basa aitady. Jazuşy, marqūm O.Bökeimen alǧaş tanysqanda qaltasyndaǧy jalǧyz bır somyn berıp, onyŋ qūrmetıne muzyka oinatuynda da ǧibrat bar.
Avtordyŋ ömırdıŋ betıne säulelı jaqtan qaraitynyna mysal köp. 1983 jyly kurstyq jūmysy «Şaŋyraqty» tüsıru üşın Mäskeuden keledı. Bıraq «Qazaqfilm» basşylyǧy būǧan samarqau. Säuır deidı, mamyr deidı, Mausym men şıldenı de kütkızedı. Jaz aiaqtala Mäskeuge oquǧa ketuı kerek. Amalsyzdan ūstazy Sergei Solovevqa habarlasady. Al ol ün-tünsız ūşyp kelıp, mäselenı tez şeşıp bere qoiady. Osy oqiǧaǧa qatysty «menı tört ai boiy bosqa sendeltken edı» dep renjıp Talǧat eşkımdı tılıne baspaidy. Onyŋ ornyna ataǧy jer jarǧan reseilık rejisser Solovevtıŋ bedelın paidalanyp, VGİK-ten qazaq tobynyŋ aşyluyna mūryndyq bolǧan Oljas Süleimenovtıŋ ıskerlıgı men ūltjandylyǧyna toqtalyp, sonyŋ arqasynda Abai Qarpyqov, Raşid Nūǧymanov, Ardaq Ämırqūlov, Därejan Ömırbaev, Serık Apyrymov, Säbit Qūrmanbekov, Mūrat Musin, Läilä Aqynjanova syndy jastardyŋ keiın qazaq kinosynyŋ jaŋa tolqynyn qūraǧanyn süisıne baiandaidy. Ärine, qyryq jyldan astam uaqyt öner ışınde jürgen adamnyŋ osy salada eleulı eŋbek etken aituly tūlǧalar jaiynda bılerlıgı mol boluy zaŋdy ǧoi. Süisıntetını – N.Jantörin, A.Toqpanov, A.Äşımov, t.b.turaly jazǧanda olardyŋ bolmysyndaǧy özı ǧana bıletın jaŋa qyrlaryn aitumen şektelmeidı, ärqaisynyŋ öz uaqytyna säikes ortasyn da körsetıp, öner sabaqtastyǧynyŋ tının üzbei mol-mol maǧlūmattar berıp otyrady.
Kino önerınıŋ keremetterı köp. Keide belgısız bıreulerdı aiaq astynan daŋqty etıp jıbere salady. Talǧat ta öz kinolaryn tüsıru barysynda, mysaly, «Qaidasyŋ, Chapaida?» oquşy bala Aiqyn Halyqovty, «Adamdar arasyndaǧy böltırıktı» tüsırgende, «Keskınım kinoǧa tüsuge kelmeitın sekıldı» dep, esık auzynda baq synauǧa ketken dostaryn kütıp, şettep jürgen Erbolat Ospanqūlovty taŋdaidy jäne qatelespeidı. Olar keiın kino önerınıŋ tanymal akterlary bop ömırden öz oryndaryn tapqan.
Bıraq ötpelı kezeŋderde keşegıŋnıŋ bügıngıŋnen artyq körınuı taŋǧalarlyq ta, küstanalarlyq ta jaǧdaiat emes.Talǧat ta tolǧanady: «Daǧdarys kezınde… qoldarynan qalamdaryn tastap, kün köruge köşken jazuşylardy kınälai almaisyŋ… Qysqasy, ne kerek, bügınde şyǧarmaşylyq adamdary kün köru üşın äldekımderge täueldı… Qazaqtyŋ rejisserlerı men jazuşylary özınıŋ şyǧarmaşylyq erkındıgın sezıne almai qinalady. Mūny tüsınetın kım bar? Ükımet olarǧa şyǧarmaşylyqpen erkın ainalysuǧa mümkındık jasamai, qalamaqy mäselesın şeşpei, olardan jaqsy şyǧarma kütuge bolmaidy». Tek, ätteŋ, kino men teatrdyŋ bılgırı Talǧat Temenovtıŋ osynau qynjyla aitqan jailaryn tüzetuge kelgende kejegemız keiın tarta beretını tüsınıksız. Qapysyz şyndyq, qoǧam üşın qai kezde bolmasyn eŋ jamany – adam ruhynyŋ jasyǧany. Al sondai jasyǧan ruhty qaita köteretın de, asqaqtatatyn da bırden-bır quatty jalǧyz qūral – ädebiet pen öner. Būl – älmisaqtan belgılı jäit. Ony mansūq etu – qauıptı. T.Temenov sony meŋzeidı.
Astana qai jaǧynan alsaŋ da elge ülgı boluǧa tiıs qoi. Osy oraida Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy akademiialyq drama teatrynyŋ körkemdık jetekşısı qyzmetıne T.Temenovtıŋ keluı öner süier qauymdy eleŋ etkızgenı sözsız. Sol sebeptı men de jaŋa qyzmetındegı alǧaşqy qoiylymynda ol ülken bır kesek düniesımen körıner dep oilaǧan edım. Olai bolmady, V.Ejovtyŋ būrynnan bar baiyrǧy düniesın sahnalady atyn özgertıp. Jeŋıstıŋ 70 jyldyǧyna dep. Mūndaidan teatr da şet qala almaidy ǧoi. Tüsınemız. Bardym. Kördım. Ärine, közımdı tyrnap aşqaly būl soǧystyŋ jai-japsaryn mektepte, universitette, adamdar ortasynda tyŋdap ösken; ädebietten oqyp, kinodan körıp ösken maǧan aitar jaŋalyǧy da, äserı de… Jä, boldy, eger zaldaǧy jastardyŋ közı jäne sanasymen qarasam şe? Jetınşı, segızınşı synypta oqityn balalar eken. Sözge tarttym. «Aǧai, keremet. Şyn süigen jandarǧa soǧys ta, ūltynyŋ bölektıgı de tosqauyl bola almaidy eken ǧoi». İä, būlbūl – mahabbat simvolynyŋ äuezı. Soǧys bıtkende baqta tört jyl sairamaǧan būlbūldar sairai bastaidy. Nemıs qyzy men qazaq soldaty arasynda süiıspenşılık oty lap ete tüsedı. Al soǧystaǧy soldattyŋ jau jaqtyŋ qyzyn süiuıne bolatyn ba edı? Bolmaidy deitın küşter bar eken. Boldyrmaudy qadaǧalap jürgen qyraǧy adamdar bar eken. Jas körermenderdı tebırentken de, oilantqan da osy körınıster. Ärine, būl – öner üşın ülken jetıstık. Men de spektakl atynyŋ özgeruıne bailanysty öz pıkırımde qala tūryp, «tyraulap ūşqan tyrnalar» dep soǧystan aman qaitqan soldattardy, olardy asyǧa kütken jandardy meŋzegen eken ǧoi dep rejisser qisynymen de ıştei kelıstım. Kökeiımdegı tüiındı dyq tarqady. İä, T.Temenovtıŋ «Aiǧaǧym bolşy, aq säule» degen jaŋa kıtabyn oqyp, onyŋ Astana teatrynda qoiǧan tūŋǧyş spektaklın körgen adam üşın tanys ta beitanys öner qairatkerınıŋ tanys kelbetı būrynǧysynan da jyly ūşyrap bederlene tüserı haq.
Öten Ahmet,
önertanuşy
