Ǧalami jaratylys qūbylysyn türkı jūrty Nauryz dep atady. Nauryz – toi, tabiǧat merekesı ǧana emes, astronomiia, astrologiia, geometriia, matematika, fizika salasyndaǧy ǧylymǧa negızdelgen jol sılteuşı şamşyraq. On segız myŋ ǧalamdy zertteudıŋ keşendı ǧylymi jobasy desek bolady.
amamen on ekı myŋ jyldai, mümkın odan da būryn aspan denelerınıŋ ornalasuyn ǧylymi däldıkpen meŋgergen türkı jūrtynyŋ ǧylymyna qairan qalamyz. A.Gorbovskii atty ǧalym 10-11 myŋ jyl būryn asa ırı mädeniet bolǧan deidı. Oǧan dälel öte köp. Osydan 5-6 myŋ jyl būryn qazaq halqy meken etken qazırgı qaraqalpaq jerınen tabylǧan «Qoi qyrylǧan» degen qaŋly taipasy jasaǧan, (kei jerde qoŋyrat dep jazylǧan) aspan denelerın zertteitın ülken rasythana (observatoriia) tabyluy da – qazaq halqynyŋ bılım ızdengış, joǧary mädeniettı halyq ekenınıŋ dälelı. Mädenietı men oqu-bılımı bolmasa, rasythana da bolmas edı. Aspan şyraqtarynyŋ belgılı mezgılde körınbei ketuı men ailar ötkızıp baryp qaita tuuyn zerttep, qūbyluyna qarai jeke-jeke at qoiyp tani bıluı astronomiialyq, matematikalyq, geometriiany meŋgergen tereŋ bılımdılıgınen edı.
Osy şetsız ben şeksız ǧalamdaǧy aspan şyraqtarynyŋ qozǧalysyn asa däldıkpen rettep, özıne tartyp ūstaityn, bıraq özı ömırı qozǧalmaityn alyp jūldyz – Temırqazyq. Jyl boiy qozǧalysta bolyp tabiǧat-ana bosaŋsyp, jaŋaratyn uaqyt – Nauryz aiynda ai men kün Temırqazyq tübınde toǧysady. Qazaq halqynyŋ astronomdary Temırqazyq jūldyzyn aspan men jerdıŋ tıregı, kındıgı degen. Qazırgı Nauryz toiyna arnalǧan memlekettık emblemadaǧy ortadaǧy taiaqtyŋ ekı jaǧyna şiratylǧan Qoşqar müiız ıspettes suret osy ǧalam jaratylysyn beinelep tūr. Ortasyndaǧy taiaq – Temırqazyq. Al ekı jaǧyndaǧy şiırlei jinalǧan jıp – sol aq qoi men qara qoidy (kün men tün ǧoi) arqandaǧan jıp suretı.
Temırqazyqtyŋ osy Qoşqar müiız zaŋy turaly ǧalym Aqjan Maşani, «Aspan kındıgın – Temırqazyq dep atap, oǧan tebennıŋ baǧyttaluyn bıludıŋ özı erte zamanda halqymyzdyŋ magnit temır qasietın bılgendıgı. Ögızhannyŋ (Ögızhan türkı jūrtynyŋ miftık keiıpkerı) Qūryltai tobynda Ordanyŋ ekı bosaǧasynda qyryq qūlaş aǧaş ornatylǧan. Sol aǧaştardyŋ basynda – tauyq, tübınde qoi bailanǧan. Tauyq – uaqyt bıldıruşı. Aq qoi men qara qoi – tün men kün sipaty. Osy ekı qoidyŋ aǧaş tübıne bailanuy temırdıŋ magnit küşın sipattaidy. Aq qoi men qara qoidyŋ qarama-qarsy kezdesuı – Jyl basy osy. Kün men tün teŋelgende ekı müiız arasyna kündız kün, tünde ai qonady. Ekı müiız sol kezde Ai oraǧymen toǧysady, toǧys aiy, körıs aiy sol» degen ol öz eŋbegınde.
Qazırgı kezde ǧalymdar rasynda, älemdı ūstap tūrǧan şiratylǧan jıp – jerdıŋ magnittık tartu küşı deidı. Älem qozǧalysynda Qūs joly jūldyzdaryn, Tūmandyqtarda magnit jıbı sekıldı qoşqar müiız formalar jiı kezdesedı eken. Organikalyq zattardyŋ molekulalary ekı türlı «jıpten» spiral türınde şiratylyp qūrylǧanyn qazırgı kezde ǧalymdar da aityp jür.
Tek qazaq halqy ǧana emes, adamzattyŋ jer betındegı tırlıgı, täulık sanau, mezgıl auysu, aua raiy özgeruı aspan denelerımen bailanysty. Al mal şaruaşylyǧymen ainalysqan qazaq halqy Ürker, Sümbıle, Tarazy osy üş şoqjūldyzynyŋ kökte körınuı men batuyna qarap jyl mezgılınde aspan kögınde paida boluy men joǧaluyna qarai mausym auysuyn, mal küittep, küzen salyp, küiık alatyn kezdı, egıs egudı bastaǧan. «Mal ösırseŋ qoi ösır, paidasy onyŋ köl kösır» dep, qoi şaruaşylyǧyn ekonomikanyŋ özegı, tırşılıgınıŋ közı etken. Jyl mezgılderıne qarai jaz jailauǧa, qys qystauǧa köşıp qoi şaruaşylyǧynyŋ jäiın küittegen. Sebebı bala-şaǧasynyŋ näsıbı osy maldyŋ jaiyna bailanysty edı. Küzde Toqty jūldyzyn yǧystyrǧan Ürker şoq jūldyzy qys aiy aspan kögıne jarqyrap köterıledı de, nauryz aiynyŋ 13 künı jylystap jyljyp körınbei ketedı de, ornyna maŋyrai basyp Toqty jūldyzy kıredı. Biyl kırgelı otyrǧan müşel jyl – Ūlumen bırge Temırqazyq tübınde toǧysady. Osy kezde Jer planetasyna köktem kelıp, qys qaharynan aman şyqqan el-jūrt qystan amaldap aman şyqtyq dep qystaudan jailauǧa köşıp, 14 nauryzda quana qauyşady, körısedı. Osylai tabiǧat merekesı Jaŋa jyl basy Nauryzdy qarsy alǧan. Tabiǧat qūbylysyn tırlıktıŋ özegıne, tabiǧatty qūrmetteu merekesıne ainaldyrǧan. Osy uaqta türkı jūrty kündelıktı tūrmysta qystan aman şyqqanyna täube desıp bır-bırınen keşırım sūrap, meiırım tögıp, qonaqqa şaqyrǧan. Sondai salttyŋ bırı «Şekege» şaqyryp, däm tattyru osy mezgılde jasalǧan. Qazır de būl saltty ūmytpai, ömırlerıne özek etken qazaqtar qatarymyzda bar.
Tabiǧattyŋ ılımı men ǧylymyn den qoia zerttegen türkı jūrtynyŋ jūldyzşylary Nauryzdyŋ 21-22 qaraǧan tünı Kün men Tün teŋelgennen keiın, taŋ ata Künnıŋ qai jūldyzdar toby tūsynan şyǧatynyn baqylaǧan. Esterıŋızde bolar, barlyq aŋ januarlar jinalyp, taŋ ata Künnıŋ şyǧuyn aŋdyp, Jylǧa talasatyn aŋyz. Aŋyz tübı – aqiqat. Būl tabiǧat qūbylysyn baqylap, anyqtap, aspan denelerıne at bergen sol däuırdegı ǧalym jūldyzşylardyŋ aŋyzǧa ainalǧan eŋbegı siiaqty. Ǧalami jaratylys zaŋynda Nauryz tuǧan taŋda Kün ekı jarym myŋ jylda bır Balyq şoq jūldyzynyŋ tūsynan şyǧatyn tabiǧi qūbylys bar eken. Ǧalamdyq sirek bolatyn būl kürdelı qūbylysty, astronomiiada «presessiia» deidı. Osy künı sirek bolsa da qoldanyp jürgen «Ölmegenge ölı balyq jolyǧady» degen astronomiialyq sözdıŋ şyǧuy osy astronomiialyq qūbylystarǧa qatysty aitylǧan eken. Astronomiialyq söz demekşı, aspan şyraqtarynyŋ qūbylysyna qatysty qazaq halqynda astronomiialyq sözderdıŋ etimologiiasy da qalyptasqan. Nauryz tuǧan kün taŋ atpai Künnıŋ şyǧuyn kütıp Jyl basyna talasqan aŋdar turaly aŋyzda Tüie january bar edı ǧoi. El auzynda älı künge «Tüie boiyna senıp, jyldan qūr qalypty» degen söz aitylady. Halyq astronomiiasynda «Erteden erte zamanda, tüienıŋ qūiryǧy jer syzǧanda, Eşkınıŋ müiızı kök tıregen zamanda» degen söz, bır kezderı tüienıŋ müşel jyl basy bolǧan uaqytyn bıldıredı. Būl şamamen on myŋ jyldan astam uaqyt eken. Tüie january bır kezderı müşel jyl qaiyru esebıne enbegen bolsa, ertedegı jūldyzşylar mūndai söz jazbas edı. Jäne tüie jer men jaz january bolǧandyqtan, onyŋ qūiryǧy jerde jatady. Al eşkınıŋ müiızı kök tıregende degen sözge kelsek, eşkı – qys january. Ai jyljyp otyryp Eşkı jūldyzyn qysta, qaŋtar aiynda aialdaidy eken. Qaŋtar aiynda Eşkı şoqjūldyzy aspan törınde jarqyrap körınıp, qys mezgılınıŋ sänı men mänın keltırgendıkten, «Eşkınıŋ müiızı kök tıregende» dep körkem söz saptaǧan.
Nauryzdyŋ osy ǧylymy men bılımı, ılımı, quatty ruhani mädeniet mäiegı – tübı bır türkı jūrtyn bırıktırıp tūr desek, artyq aitqandyq emes. Ūly ıs oŋ, aq mol bolsyn!
Zübäira TILEGENQYZY,
jurnalist
