Ūlu kök börı jyly ma?

Biyl qazaq elı 2024 jyldy «Ūlu jyly» dep atap jatyrmyz. Taǧy ūludy orysşa «ulitka» dep qazaq üşın belgısız bır jändık dep tüsındıredı. Būl turaly köptegen derekter bar eken.

Qazaq halqynda jyl sanau­dyŋ negızıne müşel alynady. Bır müşel 12 jyldan tūrady. 12 jyldyq qaitalama negızınde müşelmen jyl esebın jürgızudı qazaq halqy «jyl qaiyru» dep ataidy. Jyl esebın būlai jürgızu ejelgı kezden bastalǧan.

Müşeldegı jyldar 12 türlı januardyŋ atymen atalady: 1 – tyşqan, 2 – siyr, 3 – barys, 4 – qoian, 5 – ūlu, 6 – jylan, 7 – jylqy, 8 – qoi, 9 – meşın, 10 – tauyq, 11 – it, 12 – doŋyz jyly.

Būlardyŋ altauy – üi janua­ry, altauy – tüz taǧysy.

Müşeldık jyl sanau – tyşqan jylynan bastau alady. Jyl attary ne sebeptı januarlardyŋ atymen atalatyny jäne jyl basy nege tyşqannan bastalatyny turaly halyq arasynda ekı aŋyz-ertegı bar.

Qazır bükıl älem qoldanyp jürgen 365 kündık küntızbenıŋ iesı de, müşel sanauǧa januarlardyŋ atyn bergen de – türkıler. Türkı älemınıŋ qara şaŋyraǧyna ie – qazaqtar. Ärı bükıl türkı ǧalymdary eŋ köne türkı tılıne eŋ jaqyn, köne türkı tılınıŋ tübır sözderı eŋ köp saqtalǧan qazaq tılı dep, qazaq tılın türkı älemınıŋ ortaq tılı dep qabyldady

1) Aŋyz boiynşa, osy on ekı januar jyl atyna ie boluǧa talasqan. Sonda tyşqan tūryp: «Daulasatyn däneŋe joq, taŋerteŋ bärımız şyǧyp kele jatqan kündı aŋdimyz. Sonda künnıŋ köterılıp kele jatqanyn kım bırınşı körse, sol bırınşı jyldyŋ, odan keiın körgenımız ekınşı jyldyŋ atyn alamyz. Osylai öz kezegımızben barlyq jyldy bölıp alamyz» dep ūsynys jasaǧan.

Būǧan kelısken januarlar demalyp jatqanda tyşqan tüienıŋ basyna şyǧyp alady. Osylaişa ol kündı bärınen būryn körıp, jyl basy atanǧan. Tüie boiyna senıp, jyldan qūr qalypty desedı.

2) Tüienı sanattan qaldyrmaityn da aŋyz bar.

Aŋyz boiynşa, januarlardyŋ bärı jinalyp, tüienıŋ müşelerın bölısıp alǧan. Şynynda da, tüie­nıŋ qūlaǧy – tyşqandıkındei, tūiaǧy – siyrdıkındei, keudesı – barystıkındei, ernı – qoiandıkındei, moiny – jylandıkındei, şudasy – jylqynyŋ jalyndai, jony – qoidıkındei, böksesı – meşındıkındei, töbesı – tauyqtıkındei, sandary – ittıkındei, qūiryǧy doŋyzdıkındei emes pe?!

Bırınşı aŋyz boiynşa besınşı tūrǧan januar­dy Ūlu dep atapty.

Al ekınşı aŋyzdaǧy tüienıŋ müşelerın bölısken januarlar ışınde ūlu joq, tek 11 januardy ǧana berıptı.

12 jyldyq müşel atyna kıretın januarlardyŋ ışındegı besınşı januardyŋ aty är halyqta ärtürlı atalady. Qazırgı bızdıŋşe – Ūlu, moŋǧolşa – Balyq, qytailarda – Aidahar.

Ekınşı aŋyzda tüie müşelerınıŋ tızımındegı besınşı januar tıptı atalmapty, 11-aq januar atalǧan. Sebebı…

Bärın basynan bastaiyq. Kalendar – astronomiialyq tüsınık. Al qazır astronomiia salasynyŋ atasy bolyp Özbekstanda düniege kelgen Äbu Raihan äl-Biruni sanalady.

Äbu Raihan äl-Birunidıŋ basşylyǧymen 1010 jyly Horezm äkımı Mamun ibn Mūhammed ūiym­dastyrǧan Ürgenıştegı ǧylymi ortalyqta Äbu Äli ibn Sina (Avisenna), Äbu Sahl Massih, Äbu-l-Hasan ibn Hammar, ibn Miskuaih, t.b. körnektı ǧalymdar ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızdı. Äbu Raihan äl-Birunidıŋ ǧylymi mūrasynyŋ bırsypyrasy bızge jetpegen, saqtalyp qalǧan şyǧarmalarynyŋ köpşılıgı tolyq jinalyp jariialanbaǧan. Jalpy alǧanda, ol jüz elu eŋbek jazǧan, olardyŋ qyryq besı astronomiia men matematikaǧa arnalǧan. Astronomiialyq şyǧarmalarynda Äbu Raihan äl-Biruni dünienıŋ geliosentr­lık jüiesın (Kopernikten 500 jyl būryn), denelerdıŋ Jerge qarai tartyluyn (Galilei men Niutonnan 600 jyl būryn) boljaǧan.

Al Europa ǧalymdarynyŋ özderı ǧylymdy arabtardan üirengenın moiyndaidy. Al arabtar Mūhammed paiǧambardyŋ zamanynda öte artta qalǧan el bolatyn. Arab ǧylymynyŋ basynda Ortalyq Aziianyŋ türkı tektı ǧalymdary (äl-Horezmi, äl-Farabi, İbn Sina, äl-Biruni jäne t.b.) tūr.

Türkılerdıŋ ertede öte joǧary örkenietke qol jetkızgenı qazır dausyz. Egipet jerındegı alǧaşqy örkeniettı salǧan atlanttar da, Mesopotamiia jerındegı joǧary örkeniettı salǧan şumerler de türkı halyqtary ekenın bärı bıledı. Jerdıŋ qarsy betı Amerika qūrlyǧyndaǧy türkı tektes halyqtar Europalyq jaulap aluşylar barǧanǧa deiın örkeniettıŋ joǧary satysynda bolǧany, Maiia atalatyn halyqtyŋ astronomdary jasaǧan boljamdary qazırgı zaman ǧalymdaryn qairan qaldyryp jatqanyn bärımız bılemız. Maiia­lar türkı tılınıŋ qazaqtarǧa öte jaqyn qypşaq dialektısınde söilegenı däleldendı.

Ortalyq Aziia türıkterınıŋ ertede öte joǧary örkenietı bolǧanyn Tibet ǧūlamalarynyŋ qūpiia ǧylymymen jaqsy tanys ataqty orys ǧalymy Eléna Petróvna Blavátskaia özınıŋ «Tainaia doktrina» atty eŋbegınde jaqsy körsetken.

Qazaqstanǧa jaqyn Oŋtüstık Oral maŋynan jasy 4000-4800 jyldarǧa ketetın Arqaiym, Syntasty mädenietı atalǧan «qalalar elı» atalǧan 19 köne qala tabylǧan. Qalanyŋ kei jerlerınde üş qabatty qūrylys­tar da kezdesken. Sol kezdıŋ özınde olardyŋ örkenietı öte joǧary bolǧan.

Altai tūrǧyndarynyŋ ertede joǧary örkenietke qol jetkızgenın arheologiia ǧylymy da däleldeidı.

Osynyŋ bärın qoryta kele, qazır bükıl älem qoldanyp jürgen 365 kündık küntızbenıŋ iesı de, müşel sanauǧa januarlardyŋ atyn bergen de – türkıler. Türkı älemınıŋ qara şaŋyraǧyna ie – qazaqtar. Ärı bükıl türkı ǧalymdary eŋ köne türkı tılıne eŋ jaqyn, köne türkı tılınıŋ tübır sözderı eŋ köp saqtalǧan qazaq tılı dep, qazaq tılın türkı älemınıŋ ortaq tılı dep qabyldady.

Endı müşel atauyna kıretın januarlardy taldaiyq. Būl ataulardyŋ 11-ınde dau joq. Tek tızımdegı 5 atau tüsınıksız. Qazaqşa – Ūlu, moŋǧolşa – Balyq, qytaişa – Aidahar.

Aidahar degenımız – jylan. Tek öte ülken jylan. Halyq ertegılerınde öte qorqynyşty bolyp suretteledı, tıptı qanaty bar ūşatyn aidahar dep te baiandalady. Bıraq, anyǧyna kelgende, būl ertegı-aŋyzdardaǧy äsıreleu ǧana. Qanşa ülken bolsa da, ol – kädımgı jylan. Grekterdıŋ türıkterdı atqa jabysyp qalǧan adam – Kentavr degen siiaqty äsıreleu.

Al jylan būl müşel küntızbede bar. Onda nege bır januar ekı ret engen?

Mäsele, Şyŋǧyshan bastaǧan moŋǧol şapqynşylyǧynan keiın bar ǧylym-bılımınen, örkenie­tınen, barlyq jazbalarynan airylyp qalǧan türkılerdıŋ tarihyn, salt-dästürın būrmalaǧan orys pen qytailardyŋ qulyǧynda.

Qytailar tızımdegı besınşı januardy aidahar deidı. Bıraq, būl atau qazaqtyŋ atauyna eş kelmeidı. Bır kezde türıkter jasaǧan küntızbege qytaidyŋ totemıne ainalǧan qūbyjyq qalai enıp ketken?

Qazır Qytai jerınde Egipettegıden de köp, ärı ırı piramidalar bar ekenı anyqtalǧan. Bıraq, Qytai ükımetı būl piramidalardy zertteuge tyiym salyp, būl ölkelerge şet el azamattarynyŋ baruyna tyiym salǧan.

Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın qytailar Mao Sze Dunnyŋ basşylyǧymen öz memleketın qūrǧannan soŋ, mädeni revoliusiia degendı ūiymdastyryp, qytai jerındegı özderıne tiesılı emes, köne jazbalar saqtalǧan myŋdaǧan eŋbekterdı otqa jaǧyp jıbergen degen pıkır bar.

Qytailardyŋ qazırgı bar tarihy üş myŋ jylǧa jetpeidı. Arǧy jaǧy aŋyz siiaqty, būlyŋǧyr. Al qazır Qytai jerınen öte köne tarihtyŋ kuäsı türlı jädıgerler tabylyp jatyr.

Qytai elı Sin Şi Huan di patşanyŋ mazar keşenın zertteuge rūqsat bermeidı. Kerısınşe piramida töbesıne topyraq tögıp, tasty oiyp, tez ösetın aǧaştar egıp tastaǧan. Öz zamandastary ony «jabaiylar patşalyǧynyŋ kniazı» dep ataǧan.

XX ǧasyrdyŋ basynda ekı avs­traliialyq saudager Qytaidyŋ ortalyq bölıgındegı Sychuan jazyǧynan jüzden asa piramidany köredı. Moŋǧol şekarasyna jaqyn jergılıktı monastyrdaǧy monahtan sūraǧanda ol būl piramidalardyŋ «öte köne» ekenın aitqan. Monahtyŋ aituynşa, būl piramidalar turaly jazylǧan jazbalarǧa 5000 jyldan asqan. Sondyqtan būl piramidalardyŋ jasy odan da aryǧa ketedı dep esepteidı.

«Qytai jerındegı piramidalardy salǧan kım?» degen sūraqqa, monah, köne jazbalarda «özderın «temır aidaharǧa mınıp, aspannan kürkıretıp Jerge tüsken Köktıŋ ūlynyŋ» ūrpaqtarymyz dep ataǧan imperatorlar» dep jauap bergen. Piramidalardy salǧan osy kökten kelgender delınedı.

Türık bileuşılerı özderın «Köktıŋ ūlymyz» (Qūdai tektımız – Kök Täŋırınıŋ ūrpaǧymyz) dese, täŋır dını boiynşa Kök Täŋırınıŋ mekenı kökte – aspanda, sondyqtan da özderın köktegı Kök Täŋırınıŋ ūrpaǧymyz, aspannan tüskenbız degen.

Qazırgı qytailar osy alǧaşqy imperatorlar turaly türık aŋyzyn Aidaharǧa ainaldyryp alǧan, qytaidyŋ totemıne ainaldyrǧan.

Küntızbedegı «Ūlu» degennıŋ ornyna özderınıŋ aidaharyn qoiyp, qytai küntızbesı dep jürgenderı şyndyǧynda türıkterden alynǧan.

Al Ūlu degenımız – kädımgı türıktıŋ totemı qasqyr, kök börı.

Türıkter aŋyz boiynşa, özderın kök börınıŋ ūrpaǧymyz dep sanaidy. Bır jaugerşılık zamanda aiaq-qoly kesılıp jalǧyz qalǧan balany kök börı emızıp, baǧyp aman alyp qalyp, qazırgı türıkter osy baladan, Altai tau­larynan ösıp şyqqany turaly aŋyz bar.

Sondyqtan aqyndar «Börılı – menıŋ bairaǧym» dep jyrlaidy.

Türkı halyqtarynyŋ būl aŋyzyn jaqsy bıletın qytailar qasqyrdan boiyn aulaq salady. Sondyqtan da olar öz küntızbesıne qasqyrdyŋ ornyna öz totemderın – aidahardy engızıp, qytai küntızbesı dep jür.

Al türık, qazırgı qazaq küntızbesındegı Ūlu – qasqyrdyŋ atauy.

Kök börı Anany qatty qūrmetteitın köne türıkter, qasqyrdy atyn atamai Ūlu, Börı dep ataǧan. Osyny bılmeitın qazırgı qazaqtar Ūlu degendı küntızbege enbek tügılı, köpşılıgı bıle de bermeitın bır beişara jändıkpen şatastyryp jür. Būl mümkın türkılerdıŋ tarihyn būrmalaǧandardyŋ ädeiı jasaǧan äreketı de boluy mümkın. Nege deseŋ, «ertede ǧylymnan maqūrym» türıkter osyndai küntızbe jasapty, oǧan türıkterdıŋ totemı qasqyrdy engızıptı degen olarǧa ūnamaityny anyq.

Qoryta kelgende, biylǧy jyl Ūlu jyly – türıkterdıŋ qasiettı pırı kök börı jyly.

Bügıngı kün Jaŋa däuırdıŋ de basy bolyp, baiaǧy Maiia körıpkelderı aityp ketken «21-ǧasyr – Türkılerdıŋ däuırı» bastalatyn kezeŋ, türkılerdıŋ qara şaŋyraǧyn ūstap otyrǧan qazaqtarǧa äulie Mäşhür Jüsıp aitqan elge adal, imandy, ısker basşylar kelıp, «Qazaqtyŋ qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaityn» däuırı bastalyp, bereke-bırlıgı myqty, toqşylyq däuırınıŋ basy bolsyn! Äumin!

 Bekjan BEISENBAI,

ölketanuşy-zertteuşı