Biyl Ūlystyŋ ūly künı qasiettı Oraza aiymen tūspa-tūs keldı. Osy oraida kökeiımızdegı köp saualǧa jauap ızdep, belgılı qoǧam qairatkerı, Mäjılıs deputaty Ūlasbek SÄDIBEKOVPEN aşyq sūhbattasqan edık.
Ramazanǧa qūrmetımız ūlǧaia beredı
– Ūlasbek Sädıbekūly, örkeniettı elderde Oraza ülken meiram, ızgı dästür, naǧyz sauap pen qaiyrymdylyq aiyna ainalǧan. Mäselen, Türkiiada Ramazan aiynda kez kelgen dämhana, ashana auyzaşar uaqytynda är adamǧa esıgın aiqara aşyp qoiady, tegın auyzaşar beredı. Bız de nege osylai ıstemeimız? Oraza aiynda azyq-tülıktıŋ baǧasy, kerısınşe, şaryqtap ketedı.
– Aldymen qasiettı Ramazan aiy men Ūlystyŋ ūly künı, jyl basy – Nauryz merekesı barşamyzǧa qūtty da qaiyrly bolsyn! Dūrys aitasyz, Ramazan aiy – barşa mūsylmandy ızgılıkke şaqyryp, jüregımızdegı imandy nyǧaituǧa mol mümkındık syilaityn mereilı mezet. Būl ai adamdardy aldaǧy uaqytta da jaqsylyqqa jaqyn boluǧa daǧdylandyrady. Ras, Türkiia, Bırıkken Arab Ämırlıkterı, Marokko syndy memleketterde būl merekege bızge qaraǧanda airyqşa män berıledı. Tıptı Ramazan aiy kezınde kündız qoǧamdyq oryndarda tamaq jep, su ışseŋız, aiyppūl salyp, temır torǧa toǧytyp jıberetın elder de bar eken. Degenmen elımızdegı Ramazanǧa degen qūrmet sonşalyqty tömen dep aituǧa bolmaidy. Jyl ötken saiyn el azamattarynyŋ sanasy jaŋǧyryp, dıni jäne ūlttyq merekelerdıŋ maŋyzy artyp kele jatyr. Osy bır otyz künde ǧana emes, jyl – on ekı ai boiy tūrmysy tömenderge, jalpy el tūrǧyndaryna qoldau körsetıp, märttıgın körsetıp jürgen jandar jeterlık.
Bırer kün būryn Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı 2024 jyldan bastap Nauryz meiramy Qazaqstanda jaŋa formatta toilanatynyn mälım ettı. Būl özgerıs Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ arnaiy ūsynysy negızınde oryn alyp otyr
Qazırgı kezde qalalar men auyldardaǧy meşıtterde künde auyzaşar berıp jatqan käsıpkerler bar. Tıptı bır äulettıŋ ūrpaqtary jinalyp ta meşıtterde auyzaşar ūiymdastyryp jatyr. Qaiyrymdylyqqa qyruar qarjy bölıp, igı ıster atqaruda. Olardyŋ köbı jaqsylyǧyn jariia ete bermeidı de. Al keibır käsıpkerler, özıŋız aitqandai, osyndai sätterdı paidalanyp qalǧysy keletın şyǧar. Degenmen mūndailar qazaq jerınde öte az dep oilaimyn. Būl tūrǧyda qazırgı adamdardyŋ közı aşyq, sauatty jäne ärbır azamattyŋ taŋdau erkındıgı bar ekenın de eskeruımız kerek. Baǧaǧa baqylau jürgızetın organdar da qyzmet etıp jatyr. Bır sözben aitqanda, mūndai baǧany negızsız köteru dūrys emes. Būl bassyzdyqtyŋ jolyn kesu üşın būqara men bilık bırlese jūmys ısteuı qajet.
– Oraza aiynda eŋbek ūjymdarynda qarapaiym eŋbek adamdaryna, auyz bekıtken jandarǧa syiaqy, bır kündık syiaqy, üş kündık auyzaşar, t. b. siiaqty belgılı bır yntalandyru ıs-şaralaryn jasauǧa bola ma? Äsırese alǧaş auyz bekıtken jastarǧa qamqorlyq, ızgılık tūrǧysynan alsaq.
– Menıŋ oiymşa, elımızdegı köptegen ūjymda osyndai ürdıs qalyptasqan. Mūny äleumettık jelılerde jariialanǧan jazbalar men jaŋalyqtardan oqtyn-oqtyn baiqap qalamyz. Säikesınşe, būl – kez kelgen ūjymnyŋ auyzbırşılıgın arttyratyn igılıktı ürdıs ärı öskeleŋ ūrpaqqa ülgı-önege. Būl tūrǧyda ūjym basşylarynyŋ ıskerlıgı men ūiymdastyru qabıletı erekşe röl oinaidy. Men eŋbek ūjymdarynyŋ basşylaryn osyndai igı ısterge ūiytqy boluǧa şaqyramyn.
Jaŋa jyldy toilaityndar azaiyp keledı
– Jaŋa jylǧa 2 ai būryn daiyndalatyn edık, al Nauryzǧa nege būlai daiyndyq jasamaimyz? Mysaly, tättılerdı, dämdı taǧamdardy, jeŋıl susyndardy jaqsy körmeitın bala kemde-kem. Qaǧazyna ūlttyq oiyndar, salt-dästürlerımız beinelengen kämpitter, 0,5 bötelkege qūiylǧan qymyz, şūbat şyǧaryp, 9 kün boiy meiram ötetın jerlerdıŋ bärınde balalarǧa taratyp bereiık. Ol üşın ūlttyq kämpitterdı, önımderdı şyǧaratyn käsıpkerlerge Ükımetten aldyn ala qarajat bölınsın. Mysaly, Qyzylordada şyǧatyn Qazalynyŋ kämpitterın Türkıstan da, Şymkent te, Qaraǧandy da şyǧara alady. Tek öndırısın dūrys jolǧa qoisaq. Ūltyn süietın käsıpkerler, qazaqtyŋ bailary mūndaida qarap qalmaidy dep oilaimyn.
– Qazır bızdıŋ elımızde käsıpkerlerge az qoldau körsetılıp jatqan joq. Bır ǧana mysal, byltyr qanatqaqty rejimde qolǧa alynyp, bırneşe myŋ biznes-ideianyŋ ıske asuyna mümkındık syilaǧan «Auyl amanaty» baǧdarlamasy. Ūlttyq qolönerımızdı, ūlttyq taǧamdarymyzdy käsıpke ainaldyryp jatqan azamattar da jeterlık. Käsıpkerlerdıŋ jolyndaǧy barlyq kedergı de joiylǧan. Memleket ıs bastaimyn degen jandardyŋ betın qaǧyp jatqan joq. Öŋırlerge tartylyp jatqan investisiia kölemı de jyl saiyn artyp keledı. Nauryz merekesınde qūtyǧa qymyz, nauryz köje qūiyp, qaltaǧa qūrt pen jent salyp, alaŋda öz önımın ötkızıp jüretınderdı de körıp jürmız. Sondai-aq, eger sız baiqaǧan bolsaŋyz, soŋǧy bırneşe jylda Jaŋa jyl merekesıne daiyndalmaq tügılı, atap ötetın adamdardyŋ özı azaiyp kettı. Būrynǧydai är üide otşaşu atylmaidy. Jiǧan-tergenın Jaŋa jylda şaşa salatyndardyŋ qatary siredı. Kerısınşe, däl sız aityp otyrǧan äz-Nauryz merekesıne airyqşa män berılude. Mäselen, bırer kün būryn Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı 2024 jyldan bastap Nauryz meiramy Qazaqstanda jaŋa formatta toilanatynyn mälım ettı. Būl özgerıs Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ arnaiy ūsynysy negızınde oryn alyp otyr. Endı būl mereke 14-23 nauryz aralyǧynda 10 kün boiy atalyp ötedı. Būl kezeŋ «Nauryznama» dep atalady. Baǧdarlamaǧa säikes, 14 nauryz – Körısu künı – Amal merekesı; 15 nauryz – Meiırım künı; 16 nauryz – Mädeniet jäne ūlttyq dästürler künı; 17 nauryz – Şaŋyraq künı; 18 nauryz – Ūlttyq kiım künı; 19 nauryz – Jaŋaru künı; 20 nauryz – Ūlttyq sport künı; 21 nauryz – Yntymaq künı; 22 nauryz – Jaŋa jyl jäne Nauryz meiramynyŋ soŋǧy künı; 23 nauryz – Tazaru künı bolyp bekıtılgen.
Ekı kezeŋnıŋ artyqşylyǧy da, kemşılıgı de bar
– Ūlasbek aǧa, ömırıŋızde Astananyŋ alatyn orny erekşe ekenın bılemız. Sonau 1987-1992 jyldary Selinograd auyl şaruaşylyǧy institutynda oqydyŋyz. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary orysy köp, qazaǧy az Aqmolada qalalyq Jastar komitetın basqaryp, köptegen ızgı ıske ūiytqy boldyŋyz. Aityŋyzşy, ol kezeŋdegı jastar men bügıngı jastardyŋ aiyrmaşylyǧy bar ǧoi.
– İä, bügıngı Astana – keşegı Selinogradtyŋ menıŋ ömırımde alatyn orny erekşe. 80-jyldary osyndaǧy Auyl şaruaşylyǧy institutynda bılım aldym. Ol kezde qala tūrǧyndarynyŋ basym bölıgı qazaqşa söilemeitın. Köşe ataulary da Pobeda, Selinniki, Mir sekıldı orys tılınde boldy. Auyldan kelgen balalar orys tılınde bılım aldyq. Köpşılıgı tıl bılmegendıkten, oquyn jalǧastyra almady. Universitette «Parasat» mädeni-aǧartu bırlestıgı men «Şattyq» öner ortalyǧyn qūrdyq. Bar maqsatymyz jastardy ūlttyq salt-dästürge, tarih pen mädeni qūndylyqtarǧa tärbieleu boldy. Keŋes ökımetınıŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan kezı edı. Bız Jeltoqsan köterılısınıŋ qūrbandaryn eske alu jiynyn ötkızdık. Köp ūzamai qazaq tılınde mektep bıtırıp, joǧary oqu oryndarynda qatty qinalatyn studentterge qamqorlyq jasau jönınde mäsele köterdık. Qalalyq partiia komitetınıŋ basşysyna kırıp, jaŋa aşylǧan drama teatrynyŋ akterlerıne tūrǧyn üi böludı tabandy türde talap ettık. «Qyz syny», «Jıgıt sūltany», «Köktem merekesı», «Saiasi saiys» siiaqty jarystar men baiqaular ūiymdastyrdyq. Selinograd atauynyŋ Aqmola bolyp özgeruıne de mūryndyq boldyq. Keiınnen el täuelsızdıgın alǧan jyldary, dälırek aitqanda, 1992 jyly alǧaş ret qalalyq Jastar ısı jönındegı komitet qūryldy. Soǧan töraǧalyqqa taǧaiyndaldym. Sol qyzmette jürıp te köptegen qoǧamdyq jūmys atqardyq. Bır sūraqqa jauap beremın dep jastyq şaqtaǧy bıraz mäselenı eske aldyq, raqmet. Jalpy aitar bolsam, ekı kezeŋnıŋ de artyqşylyǧy men kemşılıgı bar. Aitalyq, ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldary zamandastarymyzdyŋ bır bölıgı el üşın janyn berse, endı bır bölıgı qūldyq sanamen ömır sürıp jatty. Qandai da bır ıstı ūiymdastyru jolynda türlı kedergı bolatyn. Oǧan sol kezdegı saiasattyŋ da yqpaly boldy dep bılemın. Al qazır beibıt, barlyǧy jetkılıktı zaman. Säikesınşe, öz oiyn erkın aitatyn, kez kelgen ortada köşbasşy bola alatyn belsendı jastar köp. Degenmen türlı terıs ädetke berılgen, gadjetterdıŋ ışınde ömır sürıp, qoǧamnan alystap ketkender de bar.
– Bügıngı bozbalalar, boijetkender jäne jastar keşkılık kıtaphanaǧa, sport alaŋdaryna emes, MEGA Silk Way men «Han Şatyrǧa» baryp, saǧattap uaqyt «öltıredı». Sol jerge barsaŋyz, midy aşytatyn, sanany ulaityn jaǧymsyz muzyka ünemı oinap tūrady. Jeŋıl äuen, jeŋıltek jastar, oisyz äŋgıme degen keseldermen qalai küresuge bolady?
– İä, dūrys aitasyz. Bügıngı jastardy telefon tärbielep jatyr. Äleumettık jelımen azyqtanyp jatqandar köp. Būl mäselenı keşegı ötken Ūlttyq qūryltaida Memleket basşysy da arnaiy atap öttı. «Tek aqparattyq tehnologiianyŋ paidaly jaǧyn alyp, ziiandy jaǧynan saq bolǧan jön. Aşyǧyn aitsaq, internettı talǧamsyz paidalanu bala tärbiesıne terıs yqpal etıp jatyr. Būl, ökınışke qarai, aqiqat. Balalar tügılı, ata-analar da äleumettık jelıdegı maǧynasyz kontentke tym äues» dedı Prezident. Qazırgı zamannyŋ şyndyǧy – osy. Üide «äi» deitın äje, «qoi» deitın qoja bolmaǧandyqtan, balalardyŋ internetten qoly bosamai jatyr. Özıne kerek dünienı äleumettık jelıden aluda. Ülkendık jasap, aqyl aityp, keŋes beretın äke men şeşe de telefonǧa telmırıp ketken. Osynyŋ saldarynan bügınde jastar men büldırşınder arasynda dūrys söilei almaityn, oiyn jetkıze almaityn auru türı köbeiıp ketken. Bız būl ürdıspen küresu üşın jastardy kıtap oquǧa bauluymyz kerek. Sonda sanasy ösıp, bılımı jetıledı. Ömırge degen közqarasy özgeredı. Sol kezde sız aitqan sauda, oiyn-sauyq ortalyqtaryna baryp, saǧattap uaqyt «öltıretın» jastar sany azaiady. Onyŋ ornyna kıtaphanaǧa, sport alaŋdaryna baruşylardyŋ qatary artady. Sonda jappai kıtap oqityn ūltqa ainalamyz. Jalpy, qazırgı jastardyŋ barlyǧy bırdei emes. Özderıne paidasyz ıspen ainalysyp, ömırın qūr ötkızıp jürgender bar. Kötergen mäseleŋız de özektı. Bıraq kıtap oqyp, bılım alatyn, sportpen şūǧyldanyp, türlı jetıstıkke qol jetkızıp jürgen öskeleŋ ūrpaq basymyraq dep oilaimyn. Al qoǧamǧa qauıptı keselderdı eŋseru prosesı ärbır janūiadan bastalyp, balabaqşa, mektep, türlı üiırme men joǧary oqu ornynda jalǧasuy kerek. Mūndai ürdıstıŋ saltanat qūruyna sız de, men de, özgeler de jauapty.
Jazadan görı aldyn alǧan tiımdı
– Jaqynda ǧana äleumettık jelılerde balabaqşadaǧy kışkentai balalardyŋ, sonyŋ ışınde bır qatygez balanyŋ öz tobyndaǧy balany aiamai sabaǧany taraldy. Körgende janyŋ türşıgedı, qatygezdık, jauyzdyq, zorlyqtyŋ kökesı – osy. Basy jarylyp, miy şaiqalǧan balanyŋ äke-şeşesı polisiiaǧa aryz bergen soŋ, sotqar balanyŋ äke-şeşesın sögıs berıp qana jazalaǧan. Būǧan ne deisız?
– Ökınışke qarai, mūndai keleŋsız jaittar adamzatpen bırge «ömır sürıp» kele jatyr. Būl tūrǧyda, büldırşınder psihologiiasynyŋ būzyluyna ata-
ananyŋ dūrys tärbie bermeuı, köŋıl bölmeuı, kökörım balanyŋ smartfon nemese teledidardan süzgıden ötpegen dünielerdı köruı, otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq syndy faktorlar äser etedı. Älbette, ärbır kınälı adam tiıstı jazasyn aluy şart. Äitpese orynsyz jasalǧan jeŋıldık özgelerdıŋ nemqūraidy qarauyna soqtyruy yqtimal. Degenmen zaŋsyzdyqqa jaza taǧaiyndaǧannan görı onyŋ aldyn alǧan tiımdırek.
