El tırlıgı, köpūltty Qazaqstannyŋ bırlıgı men tynyştyǧy jatsam-tūrsam kökeiımnen ketpeitın maǧan jalǧasyp jatqan qazaq köşınıŋ taǧdyry tıptı de oŋai sezılıp tūrmaǧanyn aitqym keledı. Jyraqtaǧy jūrtyŋ tuǧan jerge jautaŋdap qarap otyrsa, kısınıŋ jany qalai jai tabady?!
N. Ä. NAZARBAEV,
«Ūly dala ūlaǧattary» oi-tolǧauynan
Ötken ǧasyr qarǧa tamyrly qazaq üşın myŋ qaiǧynyŋ jarasyn bır quanyşy jazǧan erekşe ǧasyr boldy. Aldymen qoldan jasalǧan aşarşylyq qarapaiym halyqtyŋ alqymynan alsa, soŋynan qyzyldardyŋ qandy qylyşy «Abylaidyŋ aŋsaǧanyn, Kenesarynyŋ köksegenın» jüzege asyruǧa talpynǧan Alaş arystary men ūltymyzdyŋ sorpa betıne şyǧar kıl jaqsylaryn qyrqyp tüstı. Kısı qoidai qyrylǧan Ekınşı düniejüzılık soǧys ta qazaqtyŋ basyna qasırettıŋ qara būltyn üiırdı. Qazaqstan men Keŋes Odaǧyna täueldı basqa da respublikadaǧy qazaqtar Ūly Otan soǧysynyŋ qan maidanynda tolarsaqtan qan keşse, şekaranyŋ arǧy jaǧyndaǧy Qytai qazaqtary azattyqty aŋsap, Altaidan Anadolyǧa deiın josydy. Osylaişa «bıreuınıŋ basyna temır noqta, ekınşısınıŋ basyna qaiys noqta tüsken» (aǧa sūltan Qūnanbaidyŋ Ör Altaiǧa barǧanda aitqan sözı) qazaqtyŋ mūŋly tarihy ǧasyr paraǧyna qalammen emes, qanmen jazyldy. Ol az bolǧandai, qasıretı qalyŋ qazaqtyŋ jüregın jeltoqsannyŋ yzǧary taǧy qarydy. Ädıldık üşın alaŋǧa şyqqan qazaq jastary qyrşynynan qiyldy. Bıraq ol qazaqtyŋ asqaq ruhynyŋ, janşylmas jıgerınıŋ aiǧaǧyna ainalyp, «Alatau qūlasa qūlaityn şyǧar, Keŋes Odaǧy qūlamaidy» dep sipattalǧan «Mäŋgılık imperiianyŋ» şaŋyraǧyn şaiqaltty. Sodan köp ūzamai küllı qazaq aŋsaǧan armanǧa qolymyz jetıp, Qazaqstan täuelsızdık aldy. «Qazaq memleketı qūryldy» dep bır-bırınen süiınşı sūraǧan qazaqtyŋ «ölgenı tırıldı, öşkenı qaita jandy». Qazaqtyŋ myŋ qaiǧysyn bır quanyş serpılttı…
Kök bairaq jelbıredı
Qazaqstan täuelsızdık alǧanda men bastauyş mektepte oqyp jürgen oiyn balasy edım, sosyn da şyǧar, däl sol sättıŋ kuäsı bolyp, Qytaidaǧy qazaqtar arasynda «Qazaq memleketı qūrylypty, qazaqtyŋ öz patşasy bolypty» degen jalǧyz söilem jadymda qalypty. Tau qoinauynda jatyp jalǧyz radioǧa qūlaǧyn tösegen malşylar da ol kezde Prezident, Memleket basşysy degen ataudy bılmei me, joq älde qazaqta patşadan ülken lauazym joq bolǧan soŋ ba, äiteuır köpke deiın «qazaqtyŋ öz patşasy bolypty, ol qazaqtardy özınıŋ qol astyna şaqyryp jatyr eken» degen söz el ışınde guıldep jürdı. Mümkın, men ol kezde qazaqtyŋ patşasyn qissa-dastandardaǧy bileuşılermen ıştei salystyrsam salystyrǧan şyǧarmyn, bıraq sol memleketke keiın baramyn, Qazaqstan azamattyǧyn alamyn, sol basşy turaly maqala jazamyn dep mülde oilaǧan joqpyn…
«Elge el qosylsa – qūt» dep bılgen halqymyzdyŋ qasiettı qaǧidasyn ūstanǧan N.Nazarbaev 1991 jyly 1 jeltoqsan künı Qazaqstan tarihyndaǧy tūŋǧyş ret bükılhalyqtyq sailauda Prezident bolyp sailanǧannan keiın araǧa bır ai salyp, iaǧni 1991 jyldyŋ 31 jeltoqsany künı qazaqstandyqtardy Jaŋa jyl merekesımen qūttyqtai otyryp, alystaǧy aǧaiyndardy atajūrtyna şaqyrdy. «Qazaq qaida jürse de bır ǧana tarihi Otany bar, ol – Qazaqstan! Atamekenımız jalǧyz, ol – bır uys topyraǧyna deiın qasiettı qazaq jerı» dep ünemı aitatyn Elbasy «alystaǧy aǧaiynǧa aq tılek» retınde «sızdermen atamekende tabysatyn, emın-erkın qauyşatyn künge tezırek jeteiık. Ejelgı atamekennen jyraqta qalǧan sızderdı keşegı künge deiın ata-baba jerıne qaityp kele alamyz ba degen sūraqtyŋ alaŋdatyp kelgenın men jaqsy bılemın. Qandas bauyrlarymyzdy baiyrǧy ata qonysyna tartu maqsatynda adam qūqyǧy turaly elaralyq erejelerdı basşylyqqa ala otyryp, Qazaqstan Ükımetı «Basqa respublikalardan jäne şet elderden auyldyq jerlerge jūmys ısteuge tılek bıldıruşı baiyrǧy ūlt adamdaryn Qazaqstanǧa qonystandyru tärtıbı men şarttar turaly» arnaiy qauly qabyldady. Sondyqtan atamekenge kelem deuşılerge jol aşyq» dep sälem joldady. Şeteldegı küllı qazaqtyŋ közıne jas aldyryp, «A, Qūdai aqsarbasyn» aitqyzǧan osy aqjarma tılek şekaranyŋ ar jaǧyndaǧy qandastarǧa Qazaq radiosy arqyly jettı. Alystaǧy aǧaiyndardyŋ «Qazaqstan qazaqtardy özınıŋ qol astyna şaqyryp jatyr eken» dep jürgenı osy edı. Ärine, sol kezde bilık tızgının basqa basşy ūstasa da, şeteldegı qandastardy şaqyru Qazaqstannyŋ ışkı saiasatynyŋ kün tärtıbınen qalmaityn da şyǧar, alaida Nazarbaev siiaqty batyl ärı sondai qysqa merzım ışınde düniedegı qazaqtyŋ basyn bır jerge qosyp, ūlt taǧdyryna saiatyn kelelı keŋes ötkızu ekınıŋ bırınıŋ qolynan keluı ekıtalai edı. Sondyqtan da şeteldegı qazaqtar bolsyn, älde atajūrtqa ırge kömgen qandastar bolsyn – bärı Nazarbaevty Ūly köştıŋ ūitqysy retınde baǧalaidy.
Köşke serpın bergen kelelı keŋes
1992 jyldyŋ qyrküiegınde Almatyda Dünie jüzı qazaqtarynyŋ bırınşı qūryltaiy ötıp, oǧan älemnıŋ 33 memleketınen 800-den astam ökıl qatysty. Būl da «Qazaq memleketı boldy» dep börkın aspanǧa atqan qazaqtyŋ tarihyndaǧy taǧy bır eleulı oqiǧa boldy. Sebebı jaŋadan täuelsızdık alyp, Qazaqstan auyr qiynşylyq qyspaǧynda tūrsa da, alystaǧy aǧaiynnyŋ elge oraluyn keşıktıruge bolmaitynyn döp basyp tüsıngen Elbasy älemnıŋ är elındegı qandastaryn şaqyryp, «Qūşaǧymyz bauyrlarǧa aiqara aşyq» degen taqyrypta baiandama jasady. Dünie jüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧy qūryldy. Onyŋ töraǧalyǧyna N.Nazarbaev sailandy. «Ol kezde Qazaqstannyŋ jaǧdaiy müşkıl edı, kelgen qonaqtardyŋ köbı Almatydaǧy qazaqtardyŋ, tanys-bılısterınıŋ üiıne qondy. Bıraq qiynşylyqqa qysylyp jürgen qazaq joq, bärı täuelsızdık syndy tättı syidyŋ quanyşyna şattandy. Bärınıŋ jüzınen osy qūryltaidy ötkızgen Nazarbaevqa degen rizaşylyq aiqyn aŋǧarylyp tūrdy» dep eske alady sol qūryltaiǧa qatysqan ökılder. Osy tūrǧydan alǧanda, egemendıgın endı alǧan bır jas memlekettıŋ qiynşylyqty qaiyra tūryp, älemdegı qazaqtardyŋ basyn qosyp, alqaly jiyn ötkızıp, ūlttyŋ taǧdyryna saiatyn maŋyzdy mäselenı talqylauynyŋ özın äz Täukenıŋ kezındegı «Kültöbenıŋ basynda künde keŋesten» keiıngı kelelı keŋes dep atasaq ta artyq bolmaityn sekıldı. Sebebı osy qūryltaidan keiın şeteldegı qazaqtyŋ qūiysqany köterıldı, «Qazaq el bola ma?» degen küdık pen kümännıŋ arasynda tūrǧan el Nazarbaevtyŋ sol qūryltaidaǧy «Täuelsız Qazaqstan däuletıne säuletı sai quatty memleketke ainalar. Qazaq halqy älemdık örkenietke qazırgıden görı qomaqty üles qosar. Dalamyzda da, qalamyzda da şadyman tūrmys, şat tırlık ornar. Būiyrtsa, bügıngı qūryltaiǧa qatysqan qonaqtarymyzdyŋ özı Qazaqstanymyzdyŋ ösıp-örkendegenıne taiau jyldarda kuä bolady» degen sözıne imandai sendı. Elbasyna degen sol senım men egemen el boluǧa degen päk niet küllı qazaqty mūratyna jetkızdı. Tört qūbylasy teŋeldı, şekarasy şegendeldı.
Elbasy töraǧalyq etken qauymdastyqtyŋ ūiymdastyruymen odan keiın de Dünie jüzı qazaqtarynyŋ 4 kezek qūryltaiy ötkızılıp, älemdegı qazaqtardyŋ taǧdyryna saiatyn mäseleler de üzbei talqylanyp otyrdy. Şeteldegı jäne Qazaqstanǧa köşıp kelgen aǧaiyndardy qoldau üşın älemdegı tanymal qazaqtardyŋ elektrondy bazasyn jasau, Otandastar qoryn qūru, şeteldegı qazaq balalary üşın arnaiy stipendiialyq baǧdarlama engızu siiaqty mäselelerdı de älemdık qūryltaidyŋ mınberınde Elbasynyŋ özı ortaǧa salǧan bolatyn.
Kedergısız bolǧan joq
Sodan berı 30 jylǧa juyq uaqyt öttı. Qazaqstan eŋsesı biık, ırgesı berık elge ainaldy. Şeteldıŋ 40-qa juyq elınen bır millionǧa juyq qandasymyz atajūrtqa oraldy. Elbasynyŋ Jarlyǧy men Qazaqstannyŋ syndarly saiasatynyŋ, qandastarǧa degen qamqorlyǧynyŋ arqasynda 30 jyldyŋ aldynda qozǧalǧan sol köştıŋ soŋy künı bügınge deiın üzılgen joq. Älı kelıp jatyr. Köşı-qon turaly arnauly zaŋ qabyldanyp, şetelden atajūrtqa qonys audarǧan qandastarymyzǧa köptegen tiımdılık jasaldy. Arnauly kvota bölındı. Jastaryn oquǧa şaqyryp, tegın oquǧa mümkındık jasady. Nätijesınde jyl saiyn 40-50 myŋǧa juyq qandasymyz köşıp kelıp, täuelsızdık jariialaǧan kezdegı qazaqtyŋ ülesı 40 paiyzdan asar-aspas bolsa, qazır būl körsetkış köş pen ışkı demografiialyq ösudıŋ nätijesınde 70 paiyzdan asty. Ärine, būl arada bız «Köşı-qon zaŋy keremet boldy, köşıp kelgen qandastardyŋ aldynda eşqandai kedergı bolǧan joq, qinalmai Qazaqstan azamattyǧyn alyp, ekı ezuınen mai aǧyp otyr» dep mūzǧa jazyp, künge keptırgendei ötırık maqtaudan aulaqpyz. Köşı-qon zaŋynyŋ da özındık olqylyqtary boldy, alystan elım dep emeşegı üzılıp jetken qany da, jany da bır aǧaiyndarymyzdyŋ özekten tebılgendei tentıregen kezderı de bar. «Bılmeitın jerdıŋ oily-şūŋqyry köp» degendei, qandastardyŋ qinalǧan şaqtary da boldy. Alaida köştıŋ de jüre tüzeletını siiaqty, bärı ret-retımen oŋalyp keledı. Köş jolyna kedergı bolǧan keibır mäseleler Elbasynyŋ tıkelei aralasuymen şeşılıp jatyr. Mäselen, QR zaŋyna säikes, özge memleketterden elge oralǧan qazaqtarǧa oralman märtebesı berıledı. Būl kuälık bır jylǧa räsımdeletın. Alaida belgılengen merzım ışınde qūjat jinap ülgermei, oralman kuälıkterınıŋ uaqytyn ötkızıp alyp, azamattyq ala almai qinalǧan qandastarymyz da az emes edı. Osy mäselege bailanysty Elbasy jyl basynda merzımı ötıp ketken oralman kuälıkterınıŋ merzımın biylǧy jyldyŋ soŋyna deiın ūzartuǧa tapsyrma berdı. Osy keŋşılıktıŋ arqasynda köptegen qandasymyz Qazaqstan azamaty atandy.
Şekarany şegendep berdı
Qazaqstan Qytai, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Türıkmenstan, Resei syndy 5 memleketpen şekaralasady. Qazaqstannyŋ baiandy bolaşaǧy osy eldermen bolǧan şekarany zaŋdy türde şegendeude ekenın jete tüsıngen Elbasy eŋ aldymen körşıles memlekettermen şekaralyq mäselelerdı şeşuge kırıstı. Onyŋ ışındegı eŋ kürdelısı Qytai Halyq Respublikasymen jasalǧan kelıssöz bolypty. Ärine, bır milliardtan astam halqy bar Qytai men Qazaqstandy salystyruǧa kelmeidı. «Men ögız terısı talyspyn, sen būzau terısı şönjıksıŋ» deitındei, bes myŋjyldyq tarihymyz bar deitın Qytai elı jaŋadan şaŋyraq kötergen Qazaqstandy basynda boiyna toǧytqan joq. Mıne, osyndai kezeŋde Elbasymyzdyŋ asqan köregendık tanytyp, Qytaimen şekarany aiqyndap aluy bügıngı kün üşın de, Qazaq elınıŋ bolaşaǧy üşın de asa joǧary baǧalanatyn eren eŋbek boldy. Eger Qytaimen bolǧan şekara mäselesı künı bügınge deiın şeşılmegende jaǧdai tūraqty bolmas edı, Qazaqstan diplomatiialyq tūrǧyda Qytaimen teŋ därejede söilese almas edı.
Qazaqstan-Qytai şekarasy turaly kelıssözder jürgızılıp jatqanda ekı el şekara mäselesı jönınde kelısımge keluı mümkın emes degen pıkırler de aitylypty. Alaida, 2002 jyly 10 mamyrda Beijıŋ qalasynda Qazaqstan-Qytai memlekettık şekarasynyŋ syzyǧyn demarkasiialau turaly hattamaǧa qol qoiǧany älem elderın qairan qaldyrdy. Szian Szeminnıŋ «Şekara mäselesın men bilık basynda tūrǧanda şeşıp almai keiınge qaldyrsaŋ, onda būl mäselenı mäŋgı şeşe almaisyŋ» degen bır auyz sözın ūtymdy paidalanǧan Elbasy onymen kelıse otyryp, ekı el arasyndaǧy dauly aumaqtyŋ 47 paiyzyn Qytaiǧa berıp, 53 paiyzyn Qazaqstanda qaldyrumen būl mäselege nükte qoidy.
Şynyn aitu kerek, keibır qytai ūltşyldary atalǧan kelısımge künı bügınge deiın razy emes. Halqy milliardtan asatyn, äskeri küşı de bızden quatty, atom qaruy bar Ündıstanmen jerge talasqan quatty Qytai eşkımnen aiylyn jimaidy. Osy tūrǧydan alǧanda, Qazaqstannyŋ Qytaimen kelısımge kelıp, şekarany şegendep aluy – ülken jeŋıs. Al ol jeŋıstıŋ artynda Elbasynyŋ eŋbegı tūr.
