Janarbek Äşımjan: Ädıldık bolmai, jūrt ısı oŋǧa baspaidy

Byltyr Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Janarbek Äşımjan qaŋtar kezınde Almaty jäne Taldyqorǧan qalasyna arnaiy baryp, elmen etene uaqytşa tergeu izoliatorynda jatqandardyŋ jaǧda­iyn körıp belsendılık tanytqany belgılı. Odan keiın Parlament qabyrǧasynda qūqyq qorǧau salasynyŋ basşylaryna ündeu joldap, küştık qūrylym jetekşılerınıŋ esep beruıne sebepker bolǧan-dy. Qaŋtar qasıretıne bır jyl toldy. Halyq qalaulysynan sūhbat alyp, män-jaidy zerdeledık.

– Qaŋtar aiyndaǧy oqiǧaǧa resmi baǧa berıldı me? Berılse, ony oqiǧa dep qabyldaimyz be, älde köterılıs pe, bälkım, bülık deimız be? Osynyŋ basyn aşyp alsaq…

– Älbette, qaŋtardaǧy keibır şeruler türlı deŋgeidegı oryn alǧan narazylyqtarmen bastaldy. Halyqtyŋ talap-tılegı äleumettık ädıletsızdıkterge bailanysty oryn alǧany belgılı.

Özıŋız bıletındei, 2022 jyldyŋ 1 qaŋtarynda Jaŋaözen qalasynda gazdyŋ qymbattaǧanyna narazy top alaŋǧa şyqty. Kelesı künı adam sany 600-den asty. 3-ıne qaraǧan tünı Aqtau qalasynyŋ äkımdıgınıŋ aldyna şeruşıler kelıp, joldardy jauyp, äleumettık talabyn qoidy. Būl künderı Maŋǧys­tau öŋırınde narazy toptyŋ sany 5,5 myŋǧa jetıp, dausy qatqyl estılıp, talap-tılekterdıŋ auqymy keŋeidı. Jaŋaözendıkterdı qoldauşylar eldıŋ on bır öŋırınde baiqaldy. Osylaişa halyqtyq sipat aldy. Aiaǧynda memleketke opasyzdyq jasauǧa niettı top arnaiy daiyndaǧan bülıkşılerdı alaŋǧa jıberıp, qarapaiym halyq arandap qaldy.

Qaŋtar tragediiasy – täuelsız Qazaqstan tarihyndaǧy eŋ qaiǧyly, eŋ qasırettı oqiǧa.

Moiyndau kerek, qaŋtar oqiǧasy bır jyldan asqanymen, saiasi baǧasy tolyq berılgen joq. Onyŋ sebebı – tergeu-tekseru jūmystary tolyǧymen aiaqtalmady. Küdıktılerge tiıstı tergeu ısı aiaqtalyp, sotqa joldandy. Endı sonyŋ qorytyndysymen tolyq baǧasy berıluı tiıs.

2023 jylǧy Parlament Mäjılısınıŋ bırınşı plenarlyq otyrysy qaŋtar oqiǧasyna arnaldy. Onda «Jaŋa Qazaqstan» deputattyq tobynyŋ qaŋtar oqiǧasyna qatysty saualyna Bas prokuror Berık Asylovtyŋ auyzşa jauaby tyŋdaldy. Būl otyrystyŋ ötuıne deputat Edıl Jaŋbyrşin belsendılık tanytqanyn aitu kerek. Mäjılıste bıraz mäselenıŋ basy aşylyp, negızgı ūiymdastyruşylardyŋ aty ataldy.

Ūzaq jyldar boiy tamyryn tereŋge jaiǧan mäselenı bırneşe aida şeşu qiyn. Jemqorlyq barlyq salaǧa dendep endı. Äsırese, memlekettık satyp alu men subsidiiany bölu, bılım beru men densaulyq saqtau salasynda jemqorlyqtyŋ körınısın baiqau qiyn emes. Qazır jemqorlyqpen aiausyz küres jürude. Būǧan qatysty zaŋnamalyq normalar daiyndaluda. Halyqtyŋ talabyn oryndaudyŋ jauapkerşılıgın sezıp otyrmyz. Būǧan halyq ta atsalysuy tiıs

– Halyq alaŋǧa ne üşın şyqty? Qalyŋ būqaranyŋ talap-tılegı qanşalyqty oryndaldy? Qaŋtar oqiǧasynan sabaq aldyq pa?

– Halyq alaŋǧa gazdyŋ baǧasynyŋ qymbattauyna ǧana qarsy şyqqan joq. Ony moiyndau kerek. Täuelsız el bolǧaly küngeiımız ben terıskeiımızde ırılı-ūsaqty saiasi-ekonomikalyq, ruhani-mädeni oqiǧalar oryn alyp, säulelı kezımız de, ättegen-ai deitın tūsymyz da boldy.

Halyqtyŋ alaŋǧa şyǧuyna ūzaq jyldar boiy qordalanǧan mäseleler sebepker boldy. Mūny moiyndauymyz kerek.

Tarqatyp aitar bolsaq, bilıktıŋ bır qolǧa şoǧyrlanuy, sonyŋ saldarynan auylşaruaşylyǧy, öndırıs oryndary, mūnai-gaz sektory, kedendık baqylau taǧy basqa asa maŋyzdy salalarda jemqorlyq jailap, tıptı, bılım beru men densaulyq salasynda tamyr-tanyssyz ıs bıtıru qiyndady. Qyrdaǧy jäne qaladaǧy jūrttyŋ äleumettık jaǧdaiy şie­lenıse tüstı. Qoǧamnyŋ barlyq salasynda ädıletsızdıktıŋ beleŋ alyp, qymbatşylyq qarapaiym halyqtyŋ tynysyn taryltty. Jer ielenude alalau, tūrǧyn üi saluǧa berıletın jer kezegı aşyq, ärı jariialy jürmeuı, jer-su resursy bai-baǧlandardyŋ qolyna köşuı, jalpy eldegı bailyqtyŋ negızgı qory az ǧana adam ielık etuı jappai narazylyq tudyrdy.

Al qaŋtardan sabaq aldyq pa degen saualǧa keletın bolsaq, būl – öte auqymdy sūraq.

Memleket basşysy Qasym-­Jomart Toqaev auyr künderı tyǧyryqtan şyǧuda jauapkerşılıktı öz moinyna alyp, şūǧyl şeşımder qabyldady. Mūnyŋ bärı – el jadynda. Eldegı jaǧdai tūraqtalǧannan keiın Prezident saiasi reformalardy bastap, aldymen, referendum jariialady. Söitıp, saiasi özgerıs­terdı zaŋ normalaryn jetıldıruden bastady. Konstitusiiaǧa özgerıster men tolyqtyrular engızılıp, sot ädildigi, qorǧanys, ūlttyq qauipsizdik jäne qoǧamdyq tärtipti qorǧau, biudjet pen salyq saiasaty jäne taǧy basqasy jetıldırıldı.

Qasym-Jomart Toqaev superprezidenttık basqaru formasynan bas tartyp, prezidenttıŋ bırqatar ökılettıgın Parlamentpen bölıstı, ärı jaqyn tuystarynyŋ memlekettık saiasi qyzmetşıler men kvazimemlekettık sektor käsıporyndary basşysy lauazymyn atqaruyna tyiym saldy. Biudjettı qaras­tyrudaǧy aşyqtyq, qoǧamnyŋ är salasynda ädılettılık prinsipterın qaita qalyptastyru, ädıletsız bölıngen jer telımderın qaitaru, mūnai-gaz salasyndaǧy kemşılıkterdıŋ ornyn toltyru, osynyŋ bärı bır jyldyŋ ışınde jolǧa qoiyldy. Bır ǧana derek, 5,2 million gektar jer memleket menşıgıne qaitaryldy. Biyl osy baǧyttaǧy jūmysty jalǧastyramyz.

Ūzaq jyldar boiy tamyryn tereŋge jaiǧan mäselenı bırneşe aida şeşu qiyn. Jemqorlyq barlyq salaǧa dendep endı. Äsırese, memlekettık satyp alu men subsidiiany bölu, bılım beru men densaulyq saqtau salasynda jemqorlyqtyŋ körınısın baiqau qiyn emes. Qazır jemqorlyqpen aiausyz küres jürude. Būǧan qatysty zaŋnamalyq normalar daiyndaluda.

Halyqtyŋ talabyn oryndaudyŋ jauapkerşılıgın sezıp otyrmyz. Būǧan halyq ta atsalysuy tiıs.

– Sız alǧaşqylardyŋ bırı bolyp qaŋtardaǧy qyrǧyn turaly deputattyq ündeu joldap, Taldyqorǧan qalasynda uaqytşa ūstau ornynda qamalǧan azamattardyŋ jaǧdaiyn bılıp, olardyŋ tuys­tarymen kezdes­tıŋız. Osy qaŋtardyŋ aq pen qarasyn tolyq aşyp, jazyqsyz jazalanǧandardy aqtap, qandy qaŋtardaǧy qyrǧynǧa jauaptylar jazalandy ma? Bızdı osy sūraq mazalaidy.

– 2022 jyly qaŋtar oqiǧasyna qatysqan azamattardy tergeu izoliatorlarynda qamalǧan, ıstı bolǧandardyŋ aǧaiyn-tuysy alaŋdauşylyq bıldırıp, habarlasyp, araşa tüsudı sūrady. Tergeu alaŋynda azaptau jürıp jatqany, tergeu kezınde türlı ädıletsızdık oryn alǧany turaly şaǧym köbeidı. Sol kezde äleumettık jelıde türlı feik aqparat tarady.

Sosyn baryp, közben kördık. Bas prokurordyŋ sözınşe, lauazymyn asyra paidalanǧan qūqyq qorǧau organynyŋ ökılderıne ıs qozǧalyp, jauapqa tartyldy. Prezidenttıŋ tapsyrmasymen qaŋtarda alaŋda bolyp, qamalǧan 1071 azamat raqymşylyqqa ılınıp, bosatyldy. Alaida bülıktı bastap, qantögıske sebep bolǧandarǧa būl jeŋıldık jürmeidı. Memlekettık töŋkerıstı jasauǧa niettıler men olardyŋ qolşoqparlaryna eşqandai aiauşylyq bolmaidy.

Halyqty bei-bereketsızdıkke bastaǧan adamdar jazasyz qalmauy tiıs. Öitkenı olar eldıŋ tynyşyn alyp, memlekettı tūǧyrynan taidyruǧa küş saldy. Ūiymdastyruşylarǧa bailanysty älı tergeu jūmysy jürude.

– Almaty qalasynda «Taǧzym memorialy» keşenı aşyldy. Būl alaŋ aq pen qaranyŋ arajıgın ajyratyp, tūraqtylyq pen tatulyqtyŋ qūnyn tüsınuge şaqyratyndai. Bız qaŋtardan qandai sabaq aluymyz kerek?..

– Prezident Almatydaǧy «Taǧzym memorialyn» aşqannan keiın, arnaiy baryp, taǧzym etıp, qūran baǧyştap qaittyq.

Almaty qalasynda orta jäne joǧary bılım alyp, jurnalistık jolda qarapaiym tılşıden bastap bas redaktorǧa deiın qyzmet etıp, ömırımnıŋ maŋyzdy sätterı ötken qala ystyq. Aru qalada şaŋyraq köterıp, ūrpaq köbeittık. Qaŋtar kezınde eldıŋ ruhani-mädeni ortalyǧynda oryn alǧan jaǧdaiǧa qatty alaŋdap, qabyrǧamyz qaiysty.

Qaŋtar oqiǧasynan qandai sabaq aluymyz kerek? Eŋ bırınşı, ärbır otbasy balasyna sanaly tärbie, sapaly bılım beruge  mındettı. Jalpy qoǧamda bırınşı kezekte ädılettılık prinsip qalyptastyru maŋyzdy. Alaş köşbasşysy Älihan Bökeihan aitqandai, ädıldık bolmai, jūrt ısı oŋǧa baspaidy. Osyny eskerıp, Jaŋa Qazaqstandy jai ūranǧa ainaldyrmai, halyqşyl bastamalardyŋ sapasymen ölşeuge tiıstımız.

Qoǧamda qandai jerde qate-­kemşılık bar, sonyŋ bärın tüzeu kerek. Auyldan bastap ırı megapolisterde saiasi reformalar sapaly jüzege asyp, qyrdaǧy jäne qaladaǧy qazaqtyŋ äleu­mettık jaǧdaiy bır deŋgeige kelgenı dūrys.

Iаǧni üisız-küisız, jūmyssyz jürgen otandastarymyz özınıŋ äleumettık jaǧdaiy retteluı – jūmysy jäne baspanaly boluy, käsıpkerlıktı damytuda jerge qoljetımdılık jäne taǧy basqasy şeşıluı kerek-aq.

Bükıl qoǧam memlekettılıktıŋ taǧdyryn oilauy kerek. Eldıktıŋ ırgesın şaiqaltatyn kez kelgen jaǧdaiǧa halyq tözbeuşılık mınez tanytyp, ruhani-mädeni tūrǧyda öz-özın jetıldırıp, bäsekege qabılettı ūltqa ainaluymyz kerek. Būl – zaman talaby.

– Qazır «Ädılettı Qazaqstan» degen ūrandy aqparattyq tūrǧyda qoldap, därıpteudemız. Dūrys! Ädılettılık bolmai, damu bolmaidy. Osy jaŋarǧan Qazaqstan qalai jüzege asady? Osynyŋ män-jaiyn tüsındırıp berseŋız…

– Būl – Prezident ūstanyp otyrǧan ideologiialyq konsepsiiasy. Mūny nauqanşyldyqqa salmai, Ädılettı Qazaqstan degen ūǧymdy kökparǧa salyp jatqandar bar. Mūnyŋ saiasi jäne äleumettık salmaǧyn tüsınıp, tarihi jauapkerşılıktı sezınıp, qoǧamnyŋ barlyq salasynda aşyqtyq, jariialylyq prinsipın ūstanyp, halyqqa sapaly qyzmet körsetu kerek.

Ejelgı Rimnıŋ körnektı qairatkerı Siseron «Ädıldıktıŋ ekı qainar közı bar: eşkımge ziian şektırmeu jäne qoǧamǧa paida keltıru» degendei, Ädılettı Qazaqstanda tuǧan balanyŋ ösıp-damu kezeŋıne qajettı barlyq äleumettık, ruhani, mädeni, qūqyqtyq jaǧdaiy teŋ qarastyrylyp, bäsekege qabılettı bolyp qalyptasuyna jan-jaqty jaǧdai jasalǧany abzal.

Tıl, dın, jer mäselesınde bolsyn, ädılettı şeşım qabyldau, äsırese sot salasyna qajettı. Jüsıp Balasaǧūn «Ädıl zaŋ – tıregıŋ» demei me? Bızde kerısınşe bolyp, aidyŋ-künnıŋ amanynda qanşama ısker azamat käsıbınen aiyrylyp qaldy. Qanşama azamat ädılettılıkke jete almai, sotta jeŋılıp, tauy şaǧyldy. Konstitusiialyq sottyŋ qaita qalyptasuy sot salasyndaǧy aşyqtyq pen ädıldıktı qalyptastyrudyŋ tetıgı dep bılemın. Keden, köşı-qon salasynda belden basu, özım bılemın deitın jaǧdai oryn aldy. Mūny da tübegeilı şeşetın kez keldı.

– Täuelsızdıkten qymbat qūndylyq joq. Mūny jaqsy bılemız. Älemnıŋ ozyq elderı sifrlandyruǧa basymdyq berıp, damudyŋ jaŋa jolyn ızdeude. Ärı törtınşı önerkäsıptık revoliusiianyŋ tabaldyryǧynda tūrǧanyn, tıptı zamanaui önerkäsıptı ışınara jüzege asyra bastaǧany belgılı. Bız būl baǧytta maqtana almaimyz. Eldıŋ basty qalasy Astananyŋ özınde internettıŋ jyldamdyǧyna ökpelı adamdar köp. Bızdıŋ eldıŋ örkendeu jolyn qalai baǧamdaisyz?

– Rasynda, sifrlyq jüiede köptegen olqylyqtar bar. Jaqynda osy salaǧa jauapty ministr Baǧdat Musindı şaqyryp, Ükımet saǧatyn ötkızdık. Öŋırlerge barǧanda aldymyzdan şyǧatyn bırınşı problema – internettıŋ sapasy jäne jyldamdyǧy.

Auyl men audandardy aitpaǧannyŋ özınde, Almaty men Astananyŋ ırgesındegı aumaqtar, tıptı megapolistıŋ ışınde internet dūrys ūstamaidy.

Älemnıŋ ozyq elderınıŋ täjıribesınen sifrlyq sala damudyŋ negızgı qainar közı ekenın bılıp otyrmyz. Qazır Qytai, Koreia jäne Europa elderı 5G-dı qoldanysqa engızıp, 6G-dı synaudyŋ türlı ädıs-täsılderın qarastyruda. Mūnyŋ bärı qyzmet körsetu salasynyŋ sapasyn arttyryp, adamdardyŋ sapaly ömır saltyn qalyptastyrady.

2022 jyly ırı qalalarǧa 5G keledı degen esep küiınde qaldy. Eger sifrlyq jüie jolǧa qoiylsa, jemqorlyq faktılerı azaiar edı. Biznestı damytu bolsyn, baspanaǧa kezekke tūrsyn, bılım aluǧa, emdeluge bolsyn, sifrlandyru maŋyzdy rölge ie.