Astana qalasynda taiauda ötkızılgen «0-0-24» dep atalatyn aksiia köptegen tūrǧyndardyŋ köŋılın qaldyryp kettı. Jasyratyny joq, tūrmystyq tehnika men jihazdardyŋ baǧasy aspandap tūrǧanda tauar qūnyn osylai ekı jylǧa bölıp töleu arqyly jan baǧyp jürgen keibır tūtynuşylar sandaryn soǧyp qaldy. Nege deseŋız, osy jeŋıldıktı nesienı bankter endı kez kelgen adamǧa bere bermeitın bolyp şyqty.
Äleumettık nesienıŋ jai-küiı
Qala tūrǧyny Jaras Şäkırov mūndai tūtynuşylyq kredittı būǧan deiın bırneşe ret alyp kelgenın aitady. Endı kelıp oǧan jäne özı siiaqty bırneşe adamnyŋ bölıp töleuge bergen ötınışterın bankı maqūldamaǧan. Aitatyn uäjderı «keiıngı kezde osyndai bölıp töleuge alynǧan tauarlardyŋ 70-80 paiyzy aqşasyn merzımınde tölemegen» eken.
Būl salada qazır alaŋdatarlyq jaǧdai qalyptasyp otyrǧanyn būǧan deiın bırneşe ret sarapşylar da aitqan bolatyn. Degenmen, özıne milliardtap tabys äkelıp tūrǧan mümkındıkten aiyrylyp qaluǧa ekınşı deŋgeilı bankter onşa müddelı emes sekıldı.
Rasy kerek, oǧan tauarlarynyŋ barlyq üsteme paiyzdary jasyrylǧan, özderıne köbırek tūtynuşy tartuǧa septıgı ūşan-teŋız ärı saudalary toqtamai jürıp jatqan ırı supermarketter men jihaz, elektronika dükenderı de «ket ärı» bolǧan joq. Al nätijesınde elımızde tūtynuşylyq nesie beru būryn-soŋdy bolyp körmegen deŋgeige köterıldı. Saraptama jürgızgen «Moody`s» reitingılık agenttıgınıŋ mälımetınşe, kreditke berılgen tauar kölemı qazır tört trln teŋgege jaqyndaǧan.
«Moody`s» reitingılık agenttıgı de «Qazaqstandaǧy bölıp töleu nesiesınıŋ kölemı el tūrǧyndarynyŋ jinaqtalǧan nominaldyq tabysynan 2,2 ese joǧary» dep dabyl qaǧyp otyr. Būl degenıŋız – är azamat tapqan tabysynan ekı ese köp kredit tölep otyr
degen söz
– Būdan qoryqpauǧa bolar edı, – deidı otandyq qarjyger Qanat Eltaev. – Ötken 2021 jyly qaryzyn ötemei, merzımın ötkızuşıler 7,4 paiyz bolsa, biylǧy jyldyŋ segız aiynda ol 5,9 paiyzǧa deiın tömendegen. Bıraq, şyndyǧynda Ūlttyq banktıŋ dabyl qaǧuy öte dūrys. Öitkenı mūnyŋ astarynda «jaimen jarylatyn jarylǧyş zat siiaqty» bır qūpiia jatyr. Eldıŋ qarjy sektoryna, tūtastai alǧanda, ekonomikasyna onyŋ tübı ziiany tierı sözsız. Ekınşı deŋgeilı bankter tek bügıngı kündı oilap, bolaşaqta bolatyn naqty jaǧdaidy bajailai almasa, erteŋ opyq jep qalulary äbden mümkın.
Sondai-aq «Moody`s» reitingılık agenttıgı de «Qazaqstandaǧy bölıp töleu nesiesınıŋ kölemı el tūrǧyndarynyŋ jinaqtalǧan nominaldyq tabysynan 2,2 ese joǧary» dep dabyl qaǧyp otyr. Būl degenıŋız – är azamat tapqan tabysynan ekı ese köp kredit tölep otyr degen söz. Mūndai boluy mümkın be?
– Mümkın, – deidı qarjyger Ädıl Särsenov. – Agenttık öz esebınde el azamattarynyŋ ortaşa tabysyn alyp otyr. Oilap qaraŋyz, jiyrma tört aiǧa bölgende 800 myŋ teŋge tūratyn tauardyŋ özı aiyna 28-30 myŋ teŋgeden şyǧady. Köbı būl qaryzdyq jüktemenı ai saiyn eş qinalmai töleimız dep oilaidy.
Al şyndyǧynda ömır bır orynda tūrmaidy ǧoi. Adamdardyŋ tabysy azaiuy nemese jūmysy auysuy mümkın. Onyŋ üstıne künnen-künge qymbatşylyq qysyp barady. Mıne, osyndai jaǧdailardyŋ barlyǧy jinalyp, köptegen tūtynuşyny nesie qūrsauynda qaldyryp otyr. Sondyqtan ekınşı deŋgeilı bankter qazır tūtynuşylyq nesie berude būrynǧydai emes, oilana bastady.
Jyljymaityn mülık qymbattai bere me?
Mamandardyŋ pıkırınşe, memlekettık jeŋıldetılgen baǧdarlamalar tūrǧyn üi naryǧyndaǧy kommersiialyq ipotekany tolyq yǧystyryp şyǧardy. Oǧan qosa tūrǧyn üi jaǧdaiyn jaqsartu üşın zeinetaqy qorynan jetkılıktı şekten asqan aqşany alu da päter baǧasynyŋ kürt ösıp ketuıne sebepşı bolǧan körınedı.
Qazır elde ipoteka däuırlep tūr. Irı qalalardan päter alatyn on adamnyŋ toǧyzy jeŋıldetılgen mölşerleme boiynşa ipoteka alǧandar bolyp otyr. Biylǧy jarty jyldyqta qazaqstandyqtarǧa 900 mlrd teŋge ipoteka qaryzy berılıptı. Būl ötken jyldyŋ osy kezeŋımen salystyrǧanda 19,5%-ke nemese 147 mlrd köp. Tūrǧyn üi kreditın berude «Otbasy» bankı köş bastap keledı.
Ükımet «Otbasy» bankke qosymşa jeŋıldetılgen baǧdarlamalar şyǧaryp edı, ipotekalyq naryq tolyǧymen memlekettık qarjylandyruǧa müddelı bola bastady. Endı būdan ärı memlekettık ipotekasyz jaŋa salynǧan üilerdı satyp alu mümkın bolmai qaluy äbden mümkın. «7-20-25» jeŋıldetılgen baǧdarlamasy tūralaǧaly tūrǧyn üi naryǧyna degen sūranys ta kemi bastaǧan. Tek 2022 jyldyŋ özınde osy negızde 500 mlrd teŋgege deiın sūranys tömendep otyr. Al esesıne kelesı jyly «Otbasy» bank salymşylaryna berıletın syiaqy mölşerı 100 milliard teŋgege deiın ösuı yqtimal. Al būl ösu qarqyny otandyq ekonomikaǧa qalai äser etedı? Qarapaiym adamdardyŋ tūrǧyn üige qol jetkızuı qalai bolady? Mıne, osy sūraqtar töŋıregınde älı mäsele köp.
Ekonomist-sarapşy Daniiar Ermentaevtyŋ aituynşa, ükımet kommersiialyq ipotekany bırtındep qaitarmai, nemese naryqtaǧy tūrǧyn üi baǧasyna naqty baqylau ornatpai päter alu köp adamnyŋ armany bolyp qala beruı de mümkın. Rasy kerek, keiıngı kezde bankter eşqandai tiımdı ūsynys aityp otyrǧan joq. Naryqtyq tūrǧyn üi zaimynyŋ ortaşa mölşerlemesı – 17% pen 27% aralyǧynda. Būǧan ekınşı deŋgeilı bank talap etetın tūtas bır aqyly qūjattar tızbegın taǧy qosyŋyz. Sonda ekı bölmelı üiıŋız elu-alpys million teŋge töŋıregınde şyǧa keledı. Al oǧan bızdıŋ eldegı jalaqymen kez kelgen adamnyŋ qoly jetpeidı.
İpoteka közden būl-būl ūşatyn siiaqty
Memlekettık te, kommersiialyq ta ipoteka qazır elımızde qol jetpeitın armanǧa ainalyp bara jatyr. Kedergıler köp, şekteulerdıŋ de şegı joq. Päter alǧysy kelıp tılek bıldırgen adamnyŋ yǧyryn şyǧarady. Esesıne üi saluşylar men rieltorlardyŋ qūdaiy berıp tūr. Kömekeilerı tıpten keŋeiıp barady.
«Qūrylys materialdaryna baǧa şamadan tys ösıp kettı. Būl geosaiasi jaǧdaiǧa, oǧan qosa Ukrainadaǧy soǧysqa bailanysty salynyp jatqan sanksiialarǧa qatysty delıngenımen, halyq älı de baspana aluda ükımetten jeŋıldıktı mümkındıkter kütıp ümıttenedı. Qazaqstanda «7-20-25» ipotekasy orta tapqa arnalmaǧan. Qazır osy baǧdarlamaǧa tek äskeriler men tabysy az azamattar ǧana qatysa alady.
Aimaqtarda jaǧdai tıpten auyr. Būrynnan bar ipotekalyq baǧdarlamalardyŋ özı qarjylandyrylmai otyr. Qazır tek qūrylys Astana, Almaty jäne Şymkent qalalarynda ǧana tamtūmdap jürıp jatyr» deidı ekonomist-sarapşy Viktor Mikriukov.
Sonymen, toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını – el ükımetı nesiemen kün körıp kelgen halyqty endı nesiesız ömır süruge üiretuge bel buǧan tärızdı.
Qazır Ūlttyq bank: «tūrmystyq nesie alǧandar aiyna bes, on, jiyrma myŋ teŋge tük emes, tölep tastaimyz» dep oilaidy. Keiın türlı jaǧdailarǧa bailanysty tölei almai, äp-sätte jinalyp qalady. Sondyqtan tūrmystyq nesienı toqtatyp, halyqtyŋ naqty qarjysyn dūrys jūmsap, tiımdı paidalanuǧa ügıtteu kerek» degen bailamǧa kelıp otyr. Al mūnyŋ dūrys-būrysyn aldaǧy uaqyt körsetedı.
