Бүгінде елімізде жасөспірімдердің қатысуымен құқықтық қатынастарды реттеп отыратын ювеналды юстиция, яғни, құқықтық тәрбие жүйесі қалыптасып, кәмелеттік жасқа толмағандар мен жастардың құқығын қорғау, балаларға қатысты қатаң шаралар қолдануды қысқарту мақсатында ювеналды әділетке медиация жүйесі енгізілді. Кәмелеттік жасқа толмағандардың ісін құқықтық қатынастарда бейтарап реттеуде медиациялық жүйенінің орны ерекше.
Алдымен ювиналды юстицияға тоқтала кететін болсақ, ювеналды юстиция – кәмелеттік жасқа толмағандар үшін ерекше заңдылық жүйесі. Ювеналды әділеттің міндеті – жасөспірімдердің құқық – бұзушылығы туралы істерді жай ғана қарау емес, нақты балалар құқығын қорғау. Ювеналды әділет кәмелетке толмағандар құқықтарын қорғау кепілі болып, ел заңнамаларында, халықаралық шарттарда бала құқықтарының заңды мүдделерінің қорғалуын, сақталуын қадағалау көзделген. Бала құқығын қамтамасыз ету қазіргі заманның ауқымды проблемасы, оның шешіміне барлық дүниежүзілік қауымдастық мүдделі. Бала құқығының сақталуын қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасының Конституциясында, халықаралық шарттарда және өзге де нормативтік құқықтық актілерде бекітілген әлеуметтік-экономикалық, саяси, жеке құқықтары мен бостандықтарын толығымен тану мемлекеттік әлеуметтік саясаттың басты бағыттарының бірі болып табылады және олардың құқықтарын қорғаумен тікелей байланысты.
Ювеналды әділеттің орталық буыны ювенальдық соттың рөлі мен мәні және мақсаты құқық бұзушы жас жеткіншекті қоғамға қайтару болып табылады. Құқықтық қорғау кәмелетке толмағандардың тыныс-тiршiлiгiнiң барлық саласын қамтиды. Заңды бұзған немесе мемлекеттің қамқоры мен қолдауына мұқтаж кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар үйлесімді жұмыс жасауы қажет. Ювеналды әділет жүйесін құру қоғамның тұрақтылығын нығайтуға, қоғамға жастар арасында болып жатқан процестерге белсенді әсер етуге мүмкіндік береді. Ювеналды әдiлет жүйесін іске асыру мақсатында Астана және Алматы қалаларындағы кәмелетке толмағандарға қатысты мамандандырылған соттар өз жұмысының арқасында оңтайлы нәтижесін көрсете келе, еліміздің барлық облыстарында осындай мамандандырылған соттар құрылып, өз қызметін бастап кетті.
Қазіргі уақытта ювеналды юстицияда кең етек жайып келе жатқан медиацияның орны, оның қызметі артып келеді. Бүгінгі таңда медиация жүйесі қоғамда белсенді дамып, өркениетті мемлекеттердегідей құқықтық инфрақұрылымның дамуына ықпал етіп келеді. Медиатор кәмелеттік жасқа толмағандарды сотты болудан сақтап, тараптар мәселелерінің дұрыс шешілуіне жағдай жасайды. Әсіресе, медиатор жанжалдасудың шегіне жеткен дауласушы тараптармен жақынырақ танысып, мәмілеге келу процесін жеңілдетудің тиімді жолдарын қарастырады. Екі жақтың ұстанымы мен мүдделерін түсінуге тырысып, олардың басқа ниеттерден арылып, күрделі мәселе түйінінің шешілу жолын реттейді. Әлемдік практикада медиация ғасырлардан бері бейбітшілікті орнатуда қызмет атқарып, елдің бітім-бірлікте өмір сүруінің үлгісі ретінде танылып келеді.
Медиацияның, яғни, екі тараптың татуласу сипаты кәмелетке толмағандарға қатысты мамандандырылған соттардың тәжірибесінде көп қолданылуда. Нақтырақ айтқанда, кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық істер бойынша Қылмыстық кодекстің 67,82-баптары көп қолданылады. Сот тәжірибесінде ауыр емес және алғаш рет қылмыс жасаған кәмелетке толмаған сотталушының оңалуына мүмкіндік туғызып, оны қылмыстық жауапкершілікке тартпай, кодекстің 82-бабына сәйкес, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану кеңейді. Қылмыстық кодекстің 82-бабына сай, сот кәмелетке толмағандарға тәрбиелiк әсерi бар мынадай мәжбүрлеу шараларын тағайындайды: ескерту, ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың не мамандандырылған мемлекеттiк органның қадағалауына беру; келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетiн орындату; бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүрiс-тұрысына ерекше талаптар белгiлеу; ерекше режімде ұстайтын бiлiм беру ұйымына орналастыру және жәбiрленушiден кешiрiм сұрау мiндеттемесiн жүктеу. Сондай-ақ, кәмелетке толмаған адамға бiр мезгiлде тәрбиелiк әсерi бар бiрнеше тәрбиелеу шаралары тағайындалуы да мүмкiн. Мұндай шара қолданылған жағдайда кәмелетке толмаған сотталушыға ескертіліп, сотпен түсіндірілгендігі жөнінде одан қолхат алынады. Жоғарыда айтқандай, кодекстің 67-бабы жиі қолданылып, тараптардың татуласуына байланысты қылмыстық іс қысқартылып келеді.
Қылмыстық кодекстің осы 67-бабына өзгертулер енгізіліп, 3-бөлікпен толықтырылғандығы бәрімізге мәлім. Онда: «Адамның қайтыс болуымен немесе денсаулығына ауыр зиян келтiрумен байланысты емес ауыр қылмысты бiрiншi рет жасаған кәмелетке толмаған бала, егер ол жәбiрленушiмен татуласса және келтiрiлген зиянның есесiн толтырса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкiн. Бұл ретте оған осы кодекстiң 82-бабында көзделген тәрбиелiк ықпалы бар мәжбүрлеу шаралары қолданылады», – делінген. Яғни, кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыстар жасаған жастар жәбірленушіден кешірім сұрап, татуласып, келтірілген зиянның есесін толтырып берген жағдайда қылмыстық жауапкершіліктен босатылуы мүмкін. Сот мәжілісінде іске қатысушы тараптардың бір-бірімен татуласуына мүмкіндік беріледі. Жас жеткіншек өзінің заңға қайшы әрекет жасағандығын түсініп, екі тарап сот мәжілісінде бітімге келсе, онда сот оларға толығымен татуласуына уақыт беріп, сот мәжілісін кейінге қалдыра алады. Татуласу нәтижесі бойынша сот құжаттары толығымен дайын болған уақытта сот тараптарды қайта шақырып, істі қысқарту мәселесін қарастырады.
Сонымен қатар, кәмелетке толмаған балаларға қатысты олардың тұрғылықты жерін анықтау, кездесу уақытын анықтау, ата-ана құқығынан айыру туралы мәселелер көбінесе даулы болып келеді. Ата-аналар бір-бірін түсінбей, ортақ балаларын бөлісе алмай дауды шешу үшін сотқа жүгініп жатады. Азаматтық істер бойынша істі дайындау уақытында тараптармен сұқбаттасу барысында сотпен кәмелетке толмаған балаларға қатысты даулы мәселелер бойынша арнайы медиатордың көмегіне жүгінуге ұсыныс жасалынады. Егер, тараптар келіскен жағдайда, олар медиатормен кездесіп, даулы мәселенің екі жаққа да оңтайлы шешілуіне әрекеттер жасайды. Тараптар белгілі бір мәмілеге келсе, онда олардың арасында жазбаша түрде келісім жасалынып, сотта медиация тәртібінде дауды реттеу бойынша келісімді бекіту туралы ұйғарымымен бекітіледі. Бұл, сотта істі қарау уақытын үнемдеп, істің тез шешілуіне ықпалын тигізеді.
Нақты мысалдармен толықтыратын болсақ, мәселен, биыл жартыжылдықта азаматтық істер бойынша сот өндірісіне 190 арыз түсті, соның 12-і медиациялық жүйеде, оның 1-і арнайы медиаторлардың көмегімен шешілді. Ал, қылмыстық істер бойынша кәмелеттік жасқа толмағанға қатысты 30 іс тіркелді. Соның 9 қылмыстық іс 67-баптың шеңберінде қысқартылды. Статистикалық көрсеткішке жүгінетін болсақ, ювеналды әділетте медиацияның үлес салмағы артып келеді. Екі тараптың татуласуы арқылы бітімге келіп, істердің қысқартылу жағдайлары жиілегені байқалады. Қорыта айтқанда, кәмелетке толмаған жасөспірімді қорғап, өмірінің баянды болуына атсалысу баршаға сауап іс болса керек.
Айнур Жуманова,
Астана қаласының кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық
сотының бас маманы.
