مەنىڭشە, الەمدەگى الەۋمەتتىك ۋتوپيالاردىڭ ءبىرى – گەندەرلىك ساياسات. دەگەنمەن, ادام اتانىڭ قيسىق قابىرعاسىنان جارالعان ايەلدەر قاۋىمى, ەرلەرمەن تەڭەسىپ بۇگىنگى قوعامدا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن مويىنداۋ كەرەك. ال وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي نازىك جاندى جاراتىلىس يەلەرى ساياساتپەن اينالىسىپ, ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسا باستادى.
ايەلدەردىڭ مەديتسينا, ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى باسىمدىعى ەشكىمدى تاڭ قالدىرماس. بۇگىندە الەمدەگى 143 ەل كونستيتۋتسياسىندا ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ديسكريميناتسياسىن جويىپ, بارشا ازاماتتاردىڭ تەڭ قۇقىعىن بەكىتىپ قويدى. الايدا 52 مەملەكەت ايەلدەردىڭ پايداسىنا قاراي ءالى وڭ قادام جاساعان جوق. ەگەر وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن عانا (1911 ج.) بار بولعانى ەكى ەلدىڭ ايەلدەرىندە سايلاۋ قۇقىعى بولسا, بۇگىندە الەمنىڭ الپىسقا تارتا پارلامەنتتەرىندە ارنايى كوميتەتتەر گەندەرلىك تەڭدىكتى قاداعالاپ وتىر.
حح عاسىردىڭ اياعىندا ايەلدەردى ساياسي جانە سايلاۋ پروتسەسىنە بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋ تاجىريبەسىن ەنگىزدى. ءبارى بىردەن باستالعان جوق, الدىمەن سايلاۋ كەزىندە پارتيانىڭ باسقارۋ ورگاندارىندا دا, پارتيالىق تىزىمدەردە دە ايەلدەردىڭ وكىلدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن پارتيالىق دەڭگەيدە بەلگىلى ءبىر اكىمشىلىك شەشىمدەر قابىلداندى, شاعىن قىزمەت بەرىلدى. ارتىنشا بۇل ۇدەرىس شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ, ايەلدەر قاۋىمى جاپپاي اتقا قونىپ, ءتىپتى جەكەلەگەن مەملەكەتتەر تاريحى بەلگىلى ءبىر ايەل-ساياساتكەرلەردىڭ ەسىمىمەن قاتار ەستە قالاتىنداي دارەجەگە جەتتى. مادلەن ولبرايت, مارگارەت تەتچەر, ينديرا گاندي, گولدا مەير, بەنازير بحۋتتو, انگەلا مەركەل…
بۇل, ارينە, كەڭ كولەمدە العاندا دىم دا ەمەس. دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ 22-سىندە عانا ايەل مەملەكەت باسشىسى بولىپ تابىلادى. وسى ەلدەردەگى مينيسترلەردىڭ تەك 21 پايىزىندا ايەلدەر جەتەكشىلىك ەتسە, پارلامەنتشىلەردىڭ 25 پايىزىن ايەلدەر قاۋىمى قۇرايدى. «ءبىز شىندىقتى وزگەرتە المايمىز: ايەلدەردىڭ ساياسي ومىردەگى تەڭ وكىلدىگى وتە باياۋ دامىپ كەلەدى» دەپ ونى بۇۇ-نىڭ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارى ميشەل باچەلەت تە مويىنداعان ەدى. سول جيىننىڭ بىرىندە ميشەل باچەلەت بۇل قارقىنمەن ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگاندارداعى گەندەرلىك تەپە-تەڭدىككە 2063 جىلعا دەيىن قول جەتپەيتىنىن ايتتى. ال ۇكىمەتتى باسقاراتىن ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ سانى 2150 جىلعا دەيىن تەڭ بولمايدى دەپ بولجام جاسادى.
ەگەر ساياساتتى بۇل بيلىككە قاتىستى قارىم-قاتىناس, ال بيلىك – رەسۋرستارعا قول جەتكىزۋ, ولاردى باقىلاۋ جانە ولارعا بيلىك ەتۋ دەپ قاراساق, ادامزاتتىڭ جارتىسى ساياساتقا ارالاسپاستان, بيلىككە قول جەتكىزبەستەن ءوز ىقپالىنىڭ ۇلەسىن سەزىنبەي, ءادىل ۇلەسىنەن ايىرىلىپ وتىرعانى انىق. ال جاڭا زاماننىڭ ايەلدەر قاۋىمى بۇعان كونەر مە ەكەن؟! ايەلدەر ءۇشىن ءبارىنىڭ بىردەي بيلىككە قول جەتكىزۋى ماقسات ەمەس شىعار. ءايتسە دە, قازاق جەرىندە دە بولعان بۇۇ بۇرىنعى باس حاتشىسى پان گي مۋن الەمدەگى ىلگەرىلەۋدىڭ ءبىر كىلتى ايەلدەردىڭ قولىندا ەكەنىن كورسەتىپ, «ءبىز ايەلدەردىڭ الەۋەتىن اشقان كەزدە عانا بارشا ادامزاتتىڭ جارقىن بولاشاعىن قامتاماسىز ەتە الامىز» دەدى. قۇلاققا مايداي جاعاتىن بۇل ءسوز نەنى مەڭزەيدى؟! ادامزاتتىڭ ىلگەرىلەۋى مەن ورنىقتى دامۋىنىڭ نەگىزگى العىشارتتارى – گەندەرلىك تەڭدىك پەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە قول جەتكىزۋ دەگەن عالىمداردىڭ سوزىنە دەن قويۋعا بولادى.
ايتقانداي, ادەمى ايتىلعان سوزدەردى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرماق بولعان ەلدەردىڭ ءبىرى ارگەنتينادا 1991 جىلى ەل پارلامەنتىندە ايەلدەرگە گەندەرلىك كۆوتالار ەنگىزىلدى. ياعني سايلاۋدا كانديداتتاردىڭ كەم دەگەندە 30 پايىزى (جانە ءار پارتيانىڭ تىزىمىندەگى العاشقى ءۇش ورىن ءۇشىن كەم دەگەندە بىرەۋى) ايەل بولۋى كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى. مۇنداي شارا ايەلدەردىڭ پارلامەنتتەگى وكىلدىگىن ۇلعايتۋعا, سونداي-اق ايەلدەر ءۇشىن جانە ەلدى جالپى دەموكراتيالاندىرۋ ءۇشىن ماڭىزدى پروبلەمالاردى وزەكتىلەندىرۋگە كومەكتەسەدى دەپ بولجاندى. الايدا ناتيجەسى كوپتىڭ ويىنان شىقپادى. جاڭا زاڭعا سايكەس پارتيالار شىنىمەن دە بيۋللەتەنگە ايەل كانديداتتاردى ەنگىزدى, بىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى ەر دەپۋتاتتاردىڭ كوڭىلدەسى نەمەسە جاقىن-جۋىعى بولىپ شىقتى. ارينە, ولاردىڭ ەل قامىن ويلايدى دەۋ بەكەرشىلىك بولار.
دەسە دە, جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن دەگەن ءسوز بار. وسىدان بەس جىل بۇرىن ءوز ەلىمىزدە ايەلدەردىڭ زەينەت جاسى تۋرالى زاڭ قابىلداعان كەزدە, دەپۋتاتتار ءبىرىنشى وقىلىمنان كەيىن, قازاق ايەلدەرىنىڭ جاعدايىن بارلاماي, ەشقانداي وزگەرىس ەنگىزىپ تالداماستان ءبىر اۋىزدان قابىلداپ جىبەردى. ماجىلىستە وتىرعان دەپۋتات قىز-كەلىنشەكتەر جىلى ورنىندا ۇزاق وتىرعانىن قالادى ما, الدە بۇرىمدىنىڭ نامىسى ءبىر دەگەن ءسوز ەستەرىنەن شىقتى ما بىلمەيمىز, ايتەۋىر كوپكە قولايسىز زاڭعا قارسى تۇرمادى. ونىڭ ارتى قوعامدا داۋ تۋعىزعانى بەلگىلى. الەمدىك تاجىريبە ايەلدەردىڭ ەرلەرمەن تەڭ دارەجەدە قوعامدىق جانە ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسۋىنا, زاڭداردى دايارلاۋعا ىقپالى بولماعاندا, ساياسي ينستيتۋتتار جۇمىسى تۇرالاپ, قاۋىپتى ىقپالدى كۇشتەردىڭ مۇددەلەرىنە باعىتتالاتىنىن دالەلدەيدى.
تەك ەر ادامدار ازىرلەگەن جانە قابىلداعان زاڭدىلىقتار مەن ساياسي شەشىمدەر ادامزات تاجىريبەسى مەن الەۋەتىنىڭ ءبىر بولىگىن عانا كورسەتەدى, ولار بەلگىلى ءبىر ماعىنادا ءبىر جاقتى, ءتيىمسىز بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءىس جۇزىندە مۇنداي ساياسات پەن مۇنداي شەشىمدەر ايەلدەردىڭ ومىرىنە اسەر ەتەتىن گەندەرلىك سالدارى مەن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك فاكتورلاردى ەسكەرۋگە بەيىم ەمەس. ناتيجەسىندە مۇنداي ساياسات الەۋمەتتىك تۇرعىدا جەتكىلىكسىز بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولار.
ءححى عاسىردا گەندەرلىك تەڭدىك – ادام قۇقىعى مەن الەۋمەتتىك ادىلدىك اتتى شەڭبەرىنەن شىعىپ, ونىڭ ەكونوميكالىق ساناتى مەن سيپاتىنا ءمان بەرىلە باستاپتى. ەندى ايەل مەن ەركەكتىڭ تەڭ قۇقىعى باستى ماسەلە ەمەس, ونى ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنداعى كەدەرگى رەتىندە قاراپ, جاڭا رەڭك بەرىلدى. قوعامنىڭ ونى ىشىندەگى جاساپ جاتقان جەكەلەگەن ادامداردىڭ دامۋىنداعى ۇدەرىستى تەجەيتىن نارسە – ادامزاتتىڭ جارتىسىن قۇرايتىن ايەلدەردىڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ شەكتەۋلى, قولدارى بايلاۋلى بولىپ وتىرعانىن مويىندادى. ولاردىڭ ادامي الەۋەتىن ىسكە قوسۋداعى نەگىزگى كەدەرگى گەندەرلىك تەڭسىزدىك ەكەنىن جانە وسىنىڭ سالدارى ەكونوميكادا كورىنىس تاپقانىن تۇسىندىرۋدە.
ايەلدەر قاي ەلدە بولماسىن ەر-ازاماتتاردىڭ وزىنە لايىقتاپ پىشكەن قوعامىندا جاساپ جاتقانىن جوققا شىعارمايمىز. ول قوعامدا ايەلدىڭ ورنىن كورسەتەتىن ىقىلىم زاماننان قالىپتاسىپ قالعان ورنى بار. دەگەنمەن, دۇنيە وزگەرىپ بارا جاتىر. سوعان قاراي ادامداردىڭ بولمىسى دا اۋىسىپ, ايەل-ەركەك دەپ قارايتىن قالىپ كەيبىرەۋلەرىمىزگە تارلىق ەتۋى – زاڭدى نارسە. بىراق, ونىڭ دا جولى جەڭىل ەمەس. قالىپتاسىپ قالعان كوزقاراستى بۇزۋدىڭ ءوزىن بىلاي قويعاندا, وتباسى مەن قىزمەت جولىن تاڭداۋ دا – انالار ءۇشىن اۋىر شەشىم. ەر-ازاماتتار قوعامىندا ءوزىن قالاي ۇستاۋ, ءسوزدى قالاي ساپتاپ, ءىستى قالاي جۇرگىزۋدىڭ ءجونىن كوبى بىلە بەرمەيدى. جالپى جاراتىلىستىڭ پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەرى دە ايەلدەردى ەتەگىنەن تارتىپ, دىتتەگەن ماقساتىنا جەتكىزە قويمايدى.
ارينە, مىناۋ شەكاراسىز اقپاراتتانعان الەمدەگى وزگەرىستەر جاڭا كوزقاراستار قازاق ايەلىنە دە اسەر ەتپەي قويمايدى. بۇل, اسىرەسە, قازاق قىزىنىڭ تاربيەسىندە كورىنىس تاۋىپ وتىر. قىزدارىن بولاشاق جار, انا رەتىندە ەمەس, ءبىلىمدى, مانساپتى, لاۋازىمدى تۇلعا رەتىندە كورۋدى ارماندايتىنداردىڭ ءۋاجى «بارعان جەرىندە جىلاماسىن» دەگەننەن شىعادى. ەر مىنەزدى ەتىپ تاربيەلەپ, «بارا جاتقاننىڭ بالتاسىن, كەلە جاتقاننىڭ كەتپەنىن» الىپ قالاتىنداي ەركىندىككە باۋليدى. ول مىنەز وسە كەلە شايپاۋلىققا جەتكىزەدى. دەسە دە تاربيەسى مەن مادەنيەتى جەڭىپ, قايسارلىققا اينالعاندا دا قاتارىنان ىرىلەۋ كورىنەدى. قايسارلىق, ەر مىنەزدى بولىپ, ازاماتتارمەن تەڭەسۋ جاستاردىڭ تاعدىرىنا اسەرى وراسان. ەلىمىزدە وتاۋ تىككەن جاستاردىڭ ۇشتەن ءبىرى اجىراسىپ جاتقانى دا كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك. بالكىم, ءالى دە بولسا قازاقى تاربيەمىز ەرلەردىڭ جولىن كەسىپ وتۋگە جەتكىزە قويماعان شىعار. ال ودان اتتاپ كەتكەندەر قىزمەت مانساپتىڭ جولىنا تۇبەگەيلى ءتۇسىپ, ۇرپاقسىز, تۇل ءومىردى قالاپ وتىرعانداي. زەرتتەۋلەرگە سايكەس گەرمانياداعى ايەلدەردىڭ 20 پايىزى سانالى تۇردە بوسانعىسى كەلمەيدى. باتىس جانە سولتۇستىك ەلدەردە ەۋروپادا بالاسىزدىقتى قۇپتاۋشىلار دەڭگەيى 90 پايىزعا جەتەدى. يسپانيادا جاسوسپىرىمدەردىڭ 20-25 پايىزىندا گوموسەكسۋالدىق باعىت بار. مۇنىڭ ءبارى جاساندى تۇردە گەندەرلىك تەڭدىكتىڭ سىلتاۋىمەن جاسالىپ وتىر. قازىر كوپ ەلگە كورسەتكىش بولاتىن گوللانديا, بەلگيا, سكانديناۆيا ەلدەرىندە كلاسسيكالىق تۇردەگى, ياعني ءبىزدىڭ ۇعىمداعى وتباسى ينستيتۋتىن قۇتقارۋ تۋرالى ماسەلە تۋىندامايدى. ءداستۇرلى وتباسى گەندەرلىك ساياساتتىڭ سالقىنىمەن جويىلىپ بارا جاتىر. دەسە دە ادامزاتتىڭ تاڭداۋى اداستىرماي, و باستاعى كوزدەگەن اسىل مۇراتتارىنا شىعىنسىز جەتەدى دەگەن ۇمىتتەمىز.
دەگەنمەن, كۇدىك باسىم. ارىدەن الماي, سوڭعى وتىز جىلدا وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالقىنىڭ سانى 20,6 ملن-نان 35,4 ملن-عا ءوسىپتى. وسى جىلدارى قازاقتاردىڭ ءوسىمى ءۇش ملن عانا, ياعني 16 ملن-نان 19 ملن-نان ءسال اسقاندا بوركىمىزدى كوككە لاقتىرىپ, ءبىر قۋاندىق. بالا تۋ جاسىنداعى ايەلدەردىڭ جايباسارلىعى ما, الدە گەندەرلىك ساياساتتىڭ سالقىنى ما؟! بۇل ەكپىنمەن ەندىگى وتىز جىلدا قازاقتىڭ دالاسىندا كىمنىڭ بالاسى سايران سالماق؟!
گەندەرلىك تەڭدىك ستراتەگياسى مەملەكەتىمىزدىڭ باسىمشىلىق بەرىپ وتىرعان باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرىلادى. 1998 جىلى قازاقستان ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىق نىساندارىن جويۋ تۋرالى كونۆەنتسيا (CEDAW) راتيفيكاتسيالادى جانە حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرگە سايكەس ەل ۇكىمەتى CEDAW كوميتەتىنە قول جەتكىزىلگەن ناتيجەلەر تۋرالى تۇراقتى تۇردە ەسەپ بەرەدى. قازاقستاندا ساياسي جانە قۇقىقتىق شەڭبەرلەر – قۇقىقتار كەپىلدىكتەرى, زاڭ نورمالارى, ۇلتتىق ستراتەگيالار, ۇلتتىق ماقسات رەتىندە گەندەرلىك تەڭدىكتى ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالعان ءىس-قيمىل جوسپارلارى مەن باعدارلامالارى ازىرلەندى. گەندەرلىك تەڭدىك ەل كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىلگەن. 2030 جىلعا دەيىنگى وتباسىلىق جانە گەندەرلىك ساياسات تۇجىرىمداماسى قابىلداندى. ەلىمىزدە قولدانىلىپ جۇرگەن قۇقىقتىق جانە ساياسي شەڭبەرلەر ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن ودان ءارى كەڭەيتۋ جانە گەندەرلىك تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاسايدى.
ودان بولەك, ەلىمىزدە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدا جانە «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭدا قاراستىرىلعان ەرەجەلەر بويىنشا پارلامەنتتىك تاجىريبەمىزدە العاش رەت پارتيالىق تىزىمگە ايەلدەر مەن جاستار ءۇشىن 30 پايىزدىق كۆوتا ەنگىزىلدى. بىراق مۇنىڭ اقىرى قازاق قوعامىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلە مە, جوق پا, ونى ۋاقىت كورسەتەدى.
