بۇل دۇنيە شىركىن جالعان, بىردە ماسايراتىپ ارقادان قاقسا, بىردە اھ ۇرعىزىپ جاعادان الادى. بەتىنە جان قاراتپاعان ايبىندى عۇنداردان, كەمەڭگەر ءاز تاۋكەدەن سوڭ كۇماندى كۇندەر تۋادى دەسە, كىم سەنگەن. «قازاقتىڭ باسىن قوسا الماي, كارىلىك دەرتتەن اسا الماي» وتكەن قانجىعالى قارت بوگەنبايدان سوڭ جىلميعان جىلىمشى جىلدار جىلجىپ جەتەدى دەسە, كىم يلانعان.
سول سولعىن زاماننىڭ سارىنى 1830 جىلى قاراوتكەل بويىن سالقىن كەزىپ كەتتى. وسى جىلى پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق دالاسىنداعى ىقپالىن ءبىرجولا كۇشەيتۋ ماقساتىمەن ارنايى اسكەري ەكسپەديتسيا ازىرلەنىپ, پودپولكوۆنيك فەدور ءشۋبيننىڭ باسشىلىعىمەن اقمولاعا اتتاندىرىلادى.
اقمولالىق جۋرناليست
ا.دۋبيتسكي «گورود نا يشيمە» اتتى كىتاپشاسىندا بۇعان التاي-قارپىق جانە قۋاندىق بولىستارىنىڭ الدىلەرى باتىس-ءسىبىر گۋبەرناتورى ۆەليامينوۆقا جازعان ءوتىنىش حات سەبەپ بولدى دەگەن دايەك كەلتىرەدى. ولار قوقان جاقتان قاراقشىلىق شابۋىلدىڭ جيىلەپ كەتكەنىن, سودان قورعانۋ ءۇشىن وسى وڭىردە وكرۋگ قۇرۋدىڭ قاجەتتىگىن دالەلدەسە كەرەك. (مۇنداي دەرەك 1979 جىلى جارىق كورگەن «قازاق سسر تاريحىندا» دا بار).
گۋبەرناتور بۇل تىلەكتى قابىل الادى, اتالعان ايماقتا اقمولا دەپ اتالاتىن ءتورتىنشى وكرۋگ قۇرۋ جونىندە پاتشا كەلىسىمىنە قول جەتكىزەدى. وسى ساياسي ماڭىزى زور شارۋانىڭ مۇقتاجىنا 31 مىڭ رۋبل ءبولىنىپ, «ىسكە ءسات» دەپ الاقاندارىنا تۇكىرەدى.
سول وكرۋگتىڭ ورتالىعىنا ورىن شۋبيننەن بۇرىن بەلگىلەنگەن دەگەن اقپار بار. ول تۇس تايتوبەنىڭ ەتەگىنەن كوسىلەتىن ۇلان جازىق بولاتىن. قىر ارقاسىندا عۇن يمپەرياسى قامال سالعان تايتوبە بەلى, سول قاپتالىن وراي اعىپ نۇرا سارقىراپ جاتىر, ال قارسى ماڭدايدا ەسىل ەن كوسىلگەن. اسكەري بەكىنىس پەن دالا شاھارىنا بۇدان ارتىق قانداي قولايلى ورىن بولا قويسىن. وسى جەرگە قاقىراتىپ قازىق قاعىلادى. تاڭدالعان مەكەننىڭ سىزباسى باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورى ۆەليامينوۆقا جەتكىزىلىپ, ول ماقۇلدايدى. وسى شارۋانى تىندىرۋشىلار كەتكەن سوڭ ەل اقساقالدارى جينالىپ كەڭەس قۇرادى.
قوقاننىڭ قاراقشىلىعىنان اراشا سۇراپ جۇرگەندە, مىناداي كۇيگە دۋشار بولامىز دەپ ويلاپ پا ەدىك. ارعىسى سارىسۋ, بەرگىسى قاراوتكەل, قورعالجىن ەلى التى اي جاز ارقا-جارقا قاتار قوناتىن ەن جايلاۋدان ءبىرجولا ايىرىلعانىمىز وسى شىعار. تۇبىندە سولاي بولماسىن دەسەك, ءبىر امالىن تابايىق دەسەدى.
كەڭەسە كەلە «نارتاۋەكەل» دەپ قازىقتى سۋىرىپ الىپ, ەسىلدىڭ ارعى بەتىنە, قالانىڭ قازىرگى ورنى تۇرعان سۋى اششى, توپىراعى سور جەرگە اكەلىپ قاعادى. تايتوبە ماڭى تۋرالى, «وتە قولايسىز قويناۋ, قىستا قار قالىڭ تۇسەدى, كوكتەمدە ەكى وزەن جارىسا تاسىعاندا سۋ جايىلىپ, تاسقىننىڭ استىندا قالادى» دەگەن لاقاپ تاراتادى. بۇعان گۋبەرناتوردىڭ اينالاسىنداعىلاردى ابدەن سەندىرەدى.
وسىلاي كەسىپ ايتۋىمىزعا
ا.دۋبيتسكيدىڭ جوعارىدا اتالعان كىتاپشاسىندا مەملەكەتتىك ارحيۆكە سۇيەنە وتىرىپ كەلتىرىلگەن ناقتى دايەك بار.
«سۋديا پو ۆسەمۋ, گۋبەرناتور ۆەليامينوۆ مىسليل سترويت پريكاز ۆ گلۋبينە ۋروچيششا اكمولا نا نۋرە, پريمەرنو ۆ دۆادتساتي ۆەرستاح وت كارا-ۋتكۋليا, نو ۆپوسلەدستۆي مەستو سوچلي نەۋداچنىم, ستويانكا بىلا پەرەنەسەنا ۆ درۋگوي, بولەە سەۆەرنىي پۋنكت, و چەم 7 سەنتيابريا 1830 گودا چيريكوۆ سووبششيل ۆ كانتسەلياريۋ سيبيرسكوگو كازاچەگو ۆويسكا: «پوستوياننوە پرەبىۆانيە وتريادا, سوستوياششەگو پود كوماندويۋ… پولكوۆنيكا شۋبينا, پري-يسكانو پري ۋروچيششە كارا-ۋتكۋل, گدە ي ۋسترايۆاەتسيا نىنە پومەششەنيە ليۋدەي ي لوششادەي».
ەسىل وڭىرىمەن تانىس ەمەس ەل ءۇشىن ايتا كەتەيىك, اقمولا تايتوبە ماڭىنىڭ, نۇرا مەن ەسىل ارالىعىنىڭ اتاۋى, ال قازىرگى استانا تۇرعان جەر ەجەلدەن قاراوتكەل دەلىنگەن.
سونىمەن جەر ءبىرجولا تاڭدالىپ, دەنى ءسىبىر كازاكتارىنان تۇراتىن مۇزداي قارۋلانعان توپ ارنايى جىبەرىلگەن مامانداردىڭ باسشىلىعىمەن اسكەري بەكىنىس پەن قالانى سالۋعا بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتەدى. قۇرىلىس جۇمىسى ەكى جىلعا سوزىلادى دا 1832 جىلعى 22 تامىزدا اياقتالادى. سول كۇنى اقمولا وكرۋگى دە رەسمي جاريالانىپ, وسى ەكى وقيعاعا ارنالعان ازان-قازان توي وتكىزىلەدى. كازاكتار جۇزدەگەن مىلتىقتان وق اتىپ, زەڭبىرەكتەر وتىز ءبىر رەت جەر-كوكتى سولقىلداتادى. وسى جىلى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين وكرۋگتىڭ اعا سۇلتانى بولىپ سايلانادى.
قاراوتكەلدە اسكەري بەكىنىستىڭ سالىنۋى, ونىڭ الدىندا قابىلدانعان «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ ۋستاۆى» بويىنشا حاندىقتىڭ
جويىلۋى, ەلدىڭ ءىشىن بولىس جانە سۇلتان سايلاۋلارىنىڭ جىككە ءبولىپ, قىرىق پىشاق ەتۋى حالىقتىڭ نارازىلىعىن كۇشەيتىپ جىبەردى. مۇنىڭ ۇستىنە رەسەيدەن تاقىر كەدەيلەر اقمولانىڭ قۇنارلى جەرىنە اعىلىپ, بايىرعى تۇرعىندار اتاقونىسىنان ىسىرىلا باستادى. ۇلان دالادا بەكىنىستەر مەن اسكەري ديستانتسيالار قاپتاپ, قارۋلى كازاكتاردىڭ زورلىق-زومبىلىعى كوبەيدى. 1831 جىلى عانا قازاقستاننىڭ باتىسىندا – 8, ورتا ايماقتا – 20, شىعىستا 28 ديستانتسيا ۇيىمداستىرىلدى. بەيساۋات جۇرگەن ادام, شىعىپ كەتكەن مالدىڭ ساۋ قايتۋى ازايدى. اشىنعان, قورلانعان ەلدىڭ نامىستىلارى مەن ارلىلارى كوكشەدەگى كەنەسارىنى توڭىرەكتەدى. جەرىن تالاتىپ تاق, ەلىن توناتىپ باق تاپقان
تالاي ەزدىڭ تەكسىزدىگى كەنەنىڭ كوكىرەگىن قاق ايىردى. جۇرەگى سىزداعان حان تۇقىمى:
سەنگەنىمىز – جانسىز,
كوسەمىمىز – قانسىز,
شەشەنىمىز – ءمانسىز,
ساتقىنىمىز – سانسىز,
ۇرپاعىمىز – تۇلدىر,
بولاشاعىمىز – بۇلدىر,
زامانىمىز – سۇم,
جىگەرىمىز قۇم بولدى-اۋ, – دەپ كۇيزەلەدى.
تاقسىرەتى تالايعا كەتكەن, تالايلاردىڭ تۇبىنە جەتكەن, حان تاعىنان تايعان, شاراسىز ەل كورىنگەن كوك اتتىعا الاقان جايعان كەزەڭ كەنەسارىنى اقىرى اتقا قوندىردى. قاراوتكەل قايداسىڭ دەپ تەبىرەندى. 1838 جىلدىڭ 25 مامىرىندا اقمولاداعى اسكەري بەكىنىستى تىكەلەي شابۋىلمەن تاس-تالقان ەتتى. بەكىنىستەن قوڭىرقۇلجا مەن وسىنداعى كازاك اسكەرىنىڭ باسشىسى كاربىشەۆ, ءبىردى-ەكىلى سولدات قانا ءتۇن جامىلىپ قاشىپ شىقتى.
كوكجال تۋعان حان كەنەنىڭ وسىناۋ ەرەن ەرلىگى, ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ العاشقى جەڭىسى قازاق دالاسىنىڭ تالاي ساڭلاق باتىرلارىن اتقا قوندىرعانى بەلگىلى. سول قارۋلى قوزعالىستىڭ دىتتەگەن جەرىنە جەتپەگەنى دە ءمالىم. اقمولادان كەيىن جەزقازعاننىڭ جالپاق دالاسىنداعى اقتاۋ بەكىنىسىن جەرمەن-جەكسەن ەتكەن, التى الاشقا بوستاندىقتان جول سالسام دەپ كوكسەگەن, ەلى ءۇشىن ارىستانشا الىسقان ەسىل ەر ءومىرىنىڭ سوڭىندا:
قوش امان بول, سارىارقا –
وسكەن جەرىم,
قايتقان قازداي قالىڭ
ەل كوشكەن جەرىم.
تىزە قوسىپ بار قازاق ەل بولا
الماي,
يت پەن قۇسقا جەم بولىپ وشكەن جەرىم, – دەپ كۇڭىرەنىپ ءوتىپتى.
شەرلى ءسوز شەرمەندە جۇرەكتەن ورىلەدى. كوسەم ءسوز كوشەلى كوكىرەكتەن تالپىنادى. ۇران بولار ۇلاعاتقا تۇمار بولار قۇرمەت جاراسادى. استانا حان كەنەنى قۇرمەتتەۋدەن كەندە ەمەس. ەسىلدىڭ جاعاسىندا اسقاقتاپ ەسكەرتكىشى تۇر. قالانى قاق جارىپ كەنەسارى داڭعىلى وتەدى. تەك وسى قاھارمانمەن بىرگە اقمولا بەكىنىسىن تالقانداعان ارۋاقتى باتىرلار ۇمىتىلماسا دەيمىز. پاتشا بەكىنىسى بولعان جەرگە سالىنعان ورتالىق ستاديونعا سول جاۋجۇرەك ەرلەردىڭ ەسىمدەرى جازىلعان ەسكەرتكىش
تاقتا قويىلسا. ازاتتىق دەپ جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن باھادۇرلەر مىنالار: شۇبىرتپالى اعىباي, سۇيىندىك جانايدار, قىپشاقتان شىققان يمان, باسىعارا, ارعىن جەكە باتىر, تابىن جولامان, دۋلات جاۋكە, سۇرانشى, بايسەيىت, بۇعىباي, اتىعاي اڭعال.
كەنەسارىنىڭ داۋىلىنان سوڭ قازاق دالاسى ىشتەن تىندى. ەسىل مەن نۇرا وڭىرىندە اراسالماق كۇرت وزگەردى. 1850 جىلدارى سول كەزدە قازاقستانعا اعىلعان
رەسەي مەن ۋكراينا شارۋالارىنىڭ 56 پايىزىنان استامى اقمولا وبلىسىنا كەلىپتى. ال قالا بىرتە-بىرتە اۋقىمىن كەڭەيتكەن. 1862 جىلعى 23 قازاندا وعان قالا دارەجەسى بەرىلدى. سول تۇستا شاھاردا 4777 دۆوريان, ءۇي-جانىمەن 1320 سولدات, 1487 قارۋلى كازاك, 130 تاتار, 1319 ورتاازيالىق, 11 ءدىن يەلەرى, 300-گە جۋىق قازاق بولىپتى. 1880 جىلى العاشقى ءوندىرىس وشاقتارى قارا تانىتادى. ەكى ماي بالقىتاتىن, ءبىر سابىن قورىتاتىن, تەرى يلەيتىن زاۋىت جۇمىس ىستەگەن. ءبىر كلاستى ءۇش ۋچيليششە, مەشىتتىڭ جانىنان تاتار مەكتەبى اشىلعان.
قالانىڭ نەگىزگى كاسىبى ۇزاق ۋاقىت ساۋدا بولدى. 1865 جىلى ساۋدا اينالىمى ءبىر جارىم ميلليون سومعا جەتەدى. تاشكەنت ساۋداگەرلەرى 1864 جىلى عانا وسىندا مال ايداپ كەلەتىن قازاق بايلارىنان 30 مىڭ قوي ساتىپ العان. وسىنداي الىس-بەرىس اقمولا 1868 جىلى ۋەزد ورتالىعى بولعان كەزدە ءتىپتى جاندانا ءتۇستى. كونستانتين جانە دميتريەۆ جارمەڭكەلەرى اشىلدى. العاشقىسى 21 مامىر-10 ماۋسىم, ەكىنشىسى 22 قازان-22 قاراشا ارالىعىندا وتكىزىلگەن. سارىارقانىڭ مالدىلارى مەن قالتالىلارى تۇگەلگە جۋىق جينالىپ, اتاقتى بالۋان, ءانشى-كۇيشى دۋمانىن اسىراتىن سول جارمەڭكەلەر ءۇشىن قازىرگى شۇبار شاعىن اۋدانىنىڭ جەرى تاڭدالىپتى.
وسىدان ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە, 1961 جىلعى 20 ناۋرىزدا اقمولا تسەلينوگراد قالاسى بولىپ وزگەرتىلدى. بەس وبلىس قۇرامىنا ەنگەن تىڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. قالانىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى ەلگە بەلگىلى.
الدان سمايىل,
جازۋشى, مەملەكەتتىك
سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
