اقمولا اتاۋىنىڭ حيكاياسى

بۇل اتاۋدىڭ شىعۋ تاريحىنا «مولا», «ءسۇت», «قورعان», «قامال», «باتىس» ۇعىمدارىنىڭ ەش قاتىسى جوق. بۇل – ەسىم …

ەل جادىندا:
قارابالۋان, جانىبەك,
قازداۋىستى قازىبەك,
ءولى دە بولساڭ ءتىرىسىڭ,
ءوز اتامنىڭ ءبىرىسىڭ,
سىيىناتىن ءپىرىمسىڭ, – دەگەن ءسوز بار.
احاڭ, احمەت بايتۇرسىنۇلى دا ءبىر ورايدا:
قارابالۋان, جانىبەك,
قازداۋىستى قازىبەك,
تۇلعا بولىپ ارتىنا
جەتىم قالعان حالقىنا –
ءبىر تياناق قازىق ەد, – دەگەنى بار.

قازداۋىستى قازىبەك – ءيسى قازاققا اتى ءمالىم ۇلى بي. جانىبەك – شاقشاق قوشقارۇلى جانىبەك تارحان. ەكەۋى دە – كوپكە بەلگىلى تاريحي تۇلعا. ال, ەرەكشە قاسيەتتەرىمەن دارالانعان وسى ەكى تۇلعا قاتارىندا اتالعانداي قارابالۋان كىم؟

قارابالۋان – لاقاپ ەسىم. شىن اتى – جانۇزاق. مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا قارابالۋان الديارۇلى بولىپ دەرەكتەلەدى. مىسالعا, 1738 جىلعى رەسەي بوداندىعىنا انت بەرگەندەر تىزىمىندە ارعىن قارابالۋان الديار ۇلى دەلىنگەن. الديار جاستاي قايتىس بولىپ, قارابالۋاندى اكەسىنىڭ اعاسى ماديار تاربيەلەپ وسىرەدى. ماديار بي – مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ارعى با¬باسى, ياعني رۋ اتاسى. ماديار ۇرپاعى كىشى ارعىنداعى بەلگىلى ماديار رۋىن قۇرايدى. مىرجاقىپتىڭ ادەبي بۇركەنشىك اتىنىڭ ءبىرى – ماديار ەكەنىن بىلەمىز. بۇل رۋدى ماجارلار (ۆەنگرياداعى ماديارلار) ءوز تەگىنە سانايدى.

ەرتەدە كىشى جۇزدە ءبىر اس بولىپ, ورىستەس كىشى ارعىندار دا شاقىرىلادى.
ماديار باستاپ بارعان ەل جاقسىلارى قاتارىندا اتاسىنا ەرگەن جانۇزاق تا بولادى. استا بولعان ءداستۇرلى بالۋاندار كۇرەسىندە اس بەرۋشى جاقتىڭ تۇيە بالۋانىنا شىعاتىن كىسى بولماي, جۇرت داعدارىسىپ قالادى. وسى ساتتە جانۇزاق مادياردىڭ الدىنا كەلىپ:
اتا, باتاڭدى بەر, مەن شىعايىن, – دەيدى.

اڭىرىپ قالعان ماديار:
سەنىڭ تۇيە بالۋانمەن كۇرەسەتىندەي نە ونەرىڭ بار؟ – دەيدى.

سوندا جانۇزاق:
ءۇش-ءتورت جىلدىق قۋ توبىلعىنى بۇراعاندا مايىن شىعارامىن, – دەيدى.
ءا, ولاي بولسا, ارۋاق – قۇداي جار بولسىن, تاۋەكەل, – دەپ بالا دا بولسا, سوقتاۋىلداي جىگىت تۇلعالى جانۇزاقتى كۇرەسكە شىعارادى. قايراتىن بۇرىن دا ءار ىڭعايدا بايقاپ جۇرگەندىكتەن, سەنىممەن ريزالىق بەرەدى. ءۇمىت اقتالىپ, جانۇزاق بارعان بەتتە ۇستاسا كەتكەن تۇيە بالۋاندى كوتەرىپ الىپ, باسىنان اسىرا ءۇيىرىپ الىپ سوعادى. قوشەمەتشىلەر «قارابالۋان, قارابالۋان!» – دەسىپ, شەك¬پەن جاۋىپ كوتەرىپ اكەتەدى. قارا تولكە اتانعان شەشەسىنە تارتقان جانۇزاقتىڭ ءتۇرى بوياۋى قانىق قارا بولسا كەرەك.سو¬دان بىلاي ول قارابالۋان اتانىپ كەتەدى.

شاقشاق جانىبەكپەن اتالاس, بىرگە وسكەن ول جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى وتان سوعىسىندا تالاي ەرلىكتەرىمەن تانىلادى, جاساق باسقارادى. ورداباسى جيىنىنا, بۇلاندى, اڭىراقاي شايقاستارىنا قاتىسىپ, بۇقار جىراۋ جىرىندا باتىرلار ساناتىندا اتالادى. قارابالۋان – جانۇزاق الديار ۇلى 1688 جىلى قاراتاۋدا تۋىپ, 1749 جىلى ارقادا قايتىس بولادى. حالىقتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا, شاقشاق جانىبەك تارحان تۇركىستانعا اپارتىپ جەرلەيدى. قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندەگى تىزىمدە ەسىمى جازۋلى.

قارابالۋان-جانۇزاقتان اقمالاي, جۇماعۇل, مەڭىس, باراق اتتى ءتورت ۇل تۋعان. بۇلاردىڭ ءبارى دە ورتا ءجۇز حاندىعىندا بەلگىلى ادامدار بولعان. باراق ابىلاي حاننىڭ جاساق باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ, ەرلىگىمەن اتى شىققان. قارابالۋاننان تاراعان ۇرپاقتاردان جازى, بەگەن, ءىلياس وما¬روۆ, ءسالىمجان عاليەۆ, مالىك فازىلوۆ, بەكەت وتەتىلەۋوۆ, جايساڭبەك مولداعاليەۆ سىندى بەلگىلى تۇلعالار شىققان.

قارابالۋاننىڭ اقمالاي اتانعان ۇلىنىڭ شىن اتى اقموللا ەكەن. اناسى – تولە ءبيدىڭ جيەنى جاسقانا. كەيىن كەلىندەرى ات تەرگەپ, جاقسىانا اتاندىرعان. اقموللا دۇنيەگە كەلگەن كۇنى قارابالۋاننىڭ ۇيىنە تاتاردىڭ اقموللا اتتى بەلگىلى ءبىر كىسىسى كەلىپ قونادى. بالاعا ات قويۋ جولى قۇتتى ءھام قۇرمەتتى قوناققا ءتيىپ, ول بۋ مالايعا (تاتارشا بالا دەگەن ءسوز) ءوز ەسىمىمدى بەرەيىن, وسكەندە بەك وقىمىستى مول¬لا بولسىن دەپ ازان شاقىرىپ, ەسىمىن اقموللا قويادى. اناسى ۇلكەن كىسىنىڭ اتىن اتاۋعا يمەنىپ, ءارى ءتىل-كوز تيمەسىن دەپ تاتاردىڭ بالانى مالاي دەيتىنى قۇلاعىندا قالىپ, ەركەلەتە اقمالاي دەپ اتايدى. سودان, ءۇي-ءىشى, اۋلەت بولىپ سولاي اتاعاندىقتان, كوپكە اقمالاي بولىپ تانىلادى. اقمالاي وسە كەلە ورىسشا, تاتارشا, ارابشا جازىپ, سويلەي بىلگەن ساۋاتتى كىسى بولادى. ءوز ۋاقىتىنىڭ بيلىك ىسىنە ارالاسقان, بەلگىلى بي بولادى. ابىلاي حاننىڭ جەرلەۋ راسىمىنە ارنايى شاقىرىلعاندار قاتارىندا بولعان. ءۋالي حاننىڭ كەڭەسشىسى بولىپ ءجۇرىپ ساركولدەگى (قازىرگى قوستاناي وڭىرىندە) ەلىنە كەلە جاتىپ, جولاي تۇتقيىل دەرت¬تەن قايتىس بولادى. ول زاماندا ءجولۇستى قايتىس بولعان ادامدى كيگىزگە وراپ, تۇيەگە تەڭدەپ بوس قويا بەرەدى ەكەن دە, قاي جەرگە بارىپ شوكسە, سول جەرگە الگى كىسىنى جەرلەيتىن بولعان. اقمالايدى دا سولاي جەرلەگەن. تۇيەنىڭ بارىپ شوككەن سول جەرى – ەسىلدىڭ قاراوتكەل تۇسى ەكەن.

اقمالايدان جاڭ, جاڭنان – جازى. جازى بي اتانعان. اعا سۇلتان شىڭعىس پەن كەنەسارى حان تارتىسىندا جازى شىڭعىس جاعىندا بولعان. الايدا, جا¬زىنى كەنەسارى دا سىيلاعان. ەكى جاقتى ءبىتىستىرۋ نيەتىندە بولعان جازى كەنە¬سارىنى تالاي قىسىلشاڭدا پاتشانىڭ جازالاۋشى اسكەرىنە تاپ بولۋدان ساقتاپ قالىپ وتىرعان.
جازى ءتىل بىلگەندىكتەن, 18 جاسىندا ومبىعا بارعان قازاق وكىلدەرىنىڭ قۇرامىندا بولادى. گەنەرال-گۋبەر-ناتور م.سپەرانسكيدىڭ ءىلتيپاتىنا بولەنىپ, ەكى جىل سوندا قۇپيا كەڭەسشىسى بولادى. ەكى جىلدىق تاتار ءدىني مەكتەبىنە تۇسىرەدى. سپەران¬سكيدەن كەيىنگى گۋبەرناتورلار دا قازاققا قاتىستى ماسەلەلەردە جا¬زىنى شاقىرىپ وتىرعان. جازى ءتىل بىلۋىمەن قاتار, قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ, سالت-سانا, جول-جوراسى مەن شەجىرە, رۋارالىق قارىم-قاتىناس ءھام جەر جاعدايىن جەتىك بىلگەن. بۇل سول تۇستاعى ورىس شەنەۋنىكتەرىنە قازاق جۇرتىن باسقارۋعا اسا قاجەتتى دە ماڭىزدى ماعلۇمات بولاتىن.

جازىنىڭ تاريحي دا,تاريحتا قالعان ءبىر ءىسى – شەگارا كوميسسياسىنىڭ باستىعى بولعانداعىسى. ول ءسىبىر مەن قازاق جەرىنىڭ, ءسىبىر مەن ورىنبور گۋبەرناتورلىعىنىڭ جانە ورىنبور گۋبەرنياسى مەن قازاق جەرىنىڭ شەگارا¬سىن بەلگىلەگەن. بۇل ىستە ول اسا بىلگىرلىك تانىتىپ, تاريحي دەرەكتەردى, ەرتە زامانداعى قورعانداردىڭ ورنىن, ەسىم حان تۇسىنداعى شەگارالىق قورعاندار سورابىن پايدالانعان. ونىڭ بۇل ىسىنە ورىس شەنەۋنىكتەرى مەن عالىمدارى تاڭعالىسقان. 1 نيكولاي پاتشا قابىلداپ, «رەسەي يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرلىكتى قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن جانە «كازاك اسكەري ستارشينا» شەنىن بەرگەن.

كەيىندە جازى جۇرگىزگەن سول شە¬گارا بەلگىسى «جازىنىڭ قارا جولى» اتانىپ, ورىستار «پوچتوۆىي تراكت» دەگەن. بۇل تۋرالى جازىعا جيەن بەلگىلى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ ەستەلىگىندە ءسوز ەتەدى. ال, عابەڭنىڭ«ويانعان ولكەسىندەگى» يگىلىك باي جازىنىڭ نەمەرەسى ەكەن. حالىق اقىنى نۇرحان احمەتبەكوۆ «ماڭگىگە دەيىن جوعالماس, جازەكەم تارتقان وماقا» دەسە دەگەندەي-اق, ەسىلدىڭ باتىس جاعىن بوي¬لاي 15-20 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا قاراوتكەلدەن ومبىعا دەيىن كىسى بوي¬ىنداي ۇيىلگەن وماقالاردىڭ سورابى ءالى كۇنگە دەيىن تىزبەك تارتىپ جاتىر.

جازى جاڭۇلى رەسەي پاتشاسى جارلىعىمەن قۇرىلعان قاراوتكەلدە اسكەري بەكىنىس سالۋ جونىندەگى فەدور شۋبين باسقارعان ەكسپەديتسيا قۇرامىندا بولا¬دى. ەكسپەديتسيا جازىنىڭ ايتۋى بوي¬ىنشا, قازىرگى استانا قالاسىنىڭ نەگىزى بولىپ تۇرعان جەردەن اسكەري بەكىنىس سالۋعا بەلگى قويادى. ال, بۇل بەكىنىستى قالاي اتاۋ جونىندە ءسوز بولعاندا «بۇل جەردىڭ نەندەي ەرەكشەلىك دەرەگى بار؟»– دەگەن شۋبينگە جازى اقموللا حيكا¬ياسىن ايتىپ بەرەدى. شۋبين باستاعان ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى بەكىنىس اتى «اك¬موللينسك» بولسىن دەپ ۇيعارىسادى. كەيىن ورىستار اكمولينسك, ال قازاقتار اقمولا اتاپ كەتكەن. ياعني, ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىمەن موللا ءسوزى مولا تۇلعاسىنا ءتۇسىپ, مۇلدە باسقا ماعىنا, اقمولا, ياعني اق بەيىت مانىنە اۋىسىپ كەتكەن. (مۇنداعى بىرقاتار دەرەكتەر اكىمبەك قاجى قابدەنۇلىنىڭ «ارعىن, تاز (الديار) رۋىنىڭ شەجىرەسى» كىتابىنان زەردەلەندى. قوستاناي-2008).

اقمولا اتاۋى قىپشاق نياز ءبيدىڭ وباسىنا بايلانىستى قويىلعان دەگەن ءسوز – جانساق اڭگىمە. وبانى قازاق مولا دەمەيدى, وبا: توپىراق تۇسىنە قاراي قاراوبا, قىزىلوبا, اقوبا دەيدى, تاسوبا دا بار. سوسىن, ورىنباسار تۇراشۇلىنىڭ «بايتەرەك بۇتاقتارى» (قوستاناي-2005) دەگەن شەجىرە كىتابىنداعى اقمولا بەكىنىستەن بۇرىن دۋان اتى بولعان دەگەن ءسوز دە ۇشقارى (108 ب.). اۋەلى بەكىنىس سالىنعان, سودان كەيىن بارىپ ول دۋانعا اينالعان. 1831 جىلدىڭ اياعىنا قاراي اقمولا وكرۋگى قۇرىلىپ, «1832 جىلدىڭ 9 قاڭتارىندا رەسەي يمپەراتورى ءى نيكولاي جاڭا اقمولا سىرتقى وكرۋگىنىڭ رەسمي اشىلۋ¬ىنا ءوز رۇقساتىن بەردى. اقمولا سىرتقى وكرۋگىنىڭ رەسمي اشىلۋى 1832 ج. 22 تا¬مىزدا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ قاتىسۋىمەن سالتاناتتى جاعدايدا ءوتتى», – دەيدى دەرەك (استانا ەنتسيكلوپەدياسى. «اتامۇرا»-2008. 37 ب.). بۇل مەكەننىڭ پاتشالىق رەسەي زامانىنداعى باستاۋى – وسى.

قىپشاق نياز ءبيدى حان بولدى دەگەن ەشبىر دەرەكتى قۇجات تا, ونىڭ حان بو¬لاتىنداي ورايى دا جوق. تۇركىستاندا ۋاقىتشا حان بولعان ارعىن-قۋاندىق نياز باتىر. ول سامەكە حاننىڭ تۇسىندا داڭققا بولەنىپ, ۇلكەن بەدەل يەسى بولعان. سامەكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا بيلىك جۇرگىزگەن. كەيىن ابىلمامبەتتتى تاققا وتىرعىزىپ, ءوزى ونىڭ ءبىرىنشى ءۋازىرى بولعان. 1740 جىلى ابىلمامبەت حان, ابىلاي سۇلتان, نياز باتىر باستاعان ورتا ءجۇزدىڭ ەل اعالارى ورىنبورعا رەسەيگە بوداندىققا انت بەرۋگە بارادى. ابىلاي سۇلتان جوڭعارلارعا تۇتقىنعا تۇسكەندە 1742 جىلى ابىلمامبەتتىڭ ۇلى ابىلپەيىز بەن ءوزىنىڭ ءبىر ۇلىن «اق ءۇيلى اماناتقا» الىپ, ابىلايدى تۇتقىننان باساتۋ ءۇشىن جوڭعارياعا ەلشىلىككە بارادى. كەيىن ابىلاي نياز باتىرعا تاشكەنت قالاسى توڭىرەگىندەگى يەلىكتى بيلەۋگە بەرەدى. جاسى ۇلعايعان شاعىندا سارىارقاعا – ورتاۋ, اقتاۋ وڭىرىنە كوشىپ كەلەدى. نۇرا بويىن, قورعالجىندى جايلايدى. قايتقان سوڭ تۇركىستانعا قوجا اح¬مەت ياسساۋي كەسەنەسىنە جەرلەنەدى. بۇل نيازدىڭ دا اقمولا اتاۋىنا قاتىسى جوق. (بۇل دەرەكتەر پروفەسسور زارقىن تايشىباەۆ قۇراستىرعان «قازاقتىڭ حانى ابىلاي» اتتى ەكى تومدىق قۇجاتتامادان ەكشەلدى. الماتى-2011).

ءبىر كەزدە اقمولا ءسوزى – اق مول, ياعني ءسۇت كوپ دەگەن ماندە دەگەن دە پىكىر بولدى. اقمولا ءسوزىن «عىلىميلاندىرىپ», ودان ءارى «تاريحيلاندىرا» ءتۇسۋ ماقساتىندا «جاڭالىق» اشىپ جۇرگەندەر دە بار. قايرات عابيتحانۇلىنىڭ جالعان ءسوز تەكتەۋىنە سۇيەنگەن الدان سمايىل: «اقمولا – عۇنداردان قالعان اتاۋ. ونىڭ ءمانى – «باتىستاعى قامال, باتىستاعى قورعان», – دەپ وي تۇيەدى. (الدان سماي¬ىل, «استانا: عاسىرلار دەرەكتەرى» «التىن تامىر» جورنالى №1-2010).

مولانى قورعان دەپ ساناۋ – وسى كەزگە دەيىن وبانى قورعان (ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كۋرگان دەگەنىنەن) دەپ ساناپ جۇرگەندەگىدەي جاڭىلىس تانىم. قاي كەزدە, كىم ايتسا ول ايتسىن, بۇل – جاڭساق تۇسىنىك. قورعان دەگەن كەز كەلگەن توبەنى قازساڭ, استىنان كىسى جەرلەنگەن قابىر شىعادى. كوشپەلىلەر ۇعىمىندا جەكە مولا تۇرماق, قورىمنىڭ ءوزى قورعان سانالماعان. قورعان –قورعان, قورعانىس شەبى. ول – قالالى مەكەندەر¬دە عانا سالىنعان بەكىنىس. قازاقتىڭ جەر اتاۋلارىندا اقمولا عانا ەمەس, قارامولا, قىزىلمولا, جارمولا, تاسمولا, قىشمولا, ارالمولا, باقسى مولاسى, حان مولاسى, اۋليە مولاسى, قىزدىڭ مولاسى دەگەندەي سان ءتۇرلى اتا-ۋلار بار. مۇنىڭ ەشقايسىسى دا تۇستىكتى كورسەتپەيدى, توپىراق ءتۇسى مەن ناقتى كىم جەرلەنگەنىن مالىمدەيدى. ءارى ەشقايسىسى دا قورعان ەمەس, تەك كىسى جەرلەنگەن ورىن. بەلگىلى ادامداردىڭ بەيىتتەرىنىڭ ۇستىنە سۇپى, تام, وبا, ءدىڭ, ءۇي, كۇمبەز, كەسەنە دەپ اتالاتىن شاعىن قۇرىلىستار سالىنعان. الايدا, بۇلار دا قورعان ەمەس. مىسالعا, جوشى حان, الاشا حان, دومباۋىل, ارى¬ستانباب كەسەنەلەرىن قالاي قورعان دەرسىز. ءتىپتى, ەڭ ۇلكەن كەشەندى قۇرىلىس قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ ءوزى دە – قورعان ەمەس, عيبادات ورنى.

مولا – ادام ءمايىتى جەرلەنگەن ورىن. «مولا بولعىر» دەگەن قارعىس ءسوز – اجال كەلسىن دەگەن ءسوز. «مولاداي بولىپ» دەگەن ءسوز – قابىر ۇستىنە ۇيىلگەن بيىك توپىراقتى مەڭزەپ, تەنتەكتىك جاساعان ءجاسوسپىرىمدى جەكىگەن ءسوز. «مولاداي قىلىپ» – ءبىر نارسەنى تىم ورىنسىز ءۇيىپ قويعاندى ايتادى. «مولاسىن¬داي باقسىنىڭ» دەگەندە اباي ناقتى كىسى جەرلەنگەن ورىندى بەينەلەگەن. اقموللادان – اكموللينسك, اكمولينسك, اقمولا, ودان تسەلينوگراد, ودان قايتا اقمولا دەپ جانساق اتالىپ كەلگەن قالا اتاۋىنىڭ استانا اتانىپ قازاق تاريحىنىڭ جاڭا پاراعىن اشۋى ورىندى بولدى. ەندى اقمولا وبلىسى مەن اقمولا اۋدانىنىڭ اتاۋلارى دا ۋاقىتقا ساي وزگەرتىلگەنى, ياعني دۇرىس اتاۋ بەرىلگەنى ءجون بولماق. دالانىڭ ارعى تاريحى ءبىر باسقا دا, قالا اتاۋىنىڭ بەلگىلى كەزەڭدەگى تاريحى ءبىر باسقا. ال, ءسوز تەكتەۋدە بوپسا مەن بولجام ەمەس, ناقتىلىق, سولاي بولسا ەكەن دەگەندىك ەمەس, سولاي بولعانى كەرەك.

سابىرجان شۇكىرۇلى,
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى, جازۋشى