تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنىنە وراي نۇرسۇلتان نازارباەۆ قورى جانە الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتى بىرلەسە وتىرىپ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك جانە جاھاندىق يادرولىق ديالوگتى قايتا باستاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا حالىقارالىق ونلاين كونفەرەنتسيا وتكىزدى. بۇل جيىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2019 جىلعى قاراشادا استانا كلۋبىنىڭ 5-ءشى وتىرىسى بارىسىندا جاريا ەتكەن يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى قولدايتىن جانە يادرولىق قارۋدان ازات الەمنىڭ جاھاندىق كوشباسشىلار اليانسىن (جكا) قۇرۋ يدەياسىن ىلگەرىلەتۋدى ماقسات ەتتى.
كونفەرەنتسيادا استانا كلۋبىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەسىنىڭ جەتەكشى مۇشەلەرى, سونداي-اق سىرتقى ساياسات جانە يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى سالاسىنداعى بىرقاتار كورنەكتى الەم ساياساتكەرلەرى مەن ساراپشىلارى ءسوز سويلەدى. ولاردىڭ ىشىندە: ماگاتە-ءنىڭ بۇرىنعى باس ديرەكتورى (1997-2009), 2005 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى موحاممەد ەل-بارادەي, فينليانديانىڭ ەكس -پرەزيدەنتى (2000-2012) تاريا حالونەن, مادريد كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى, بۇرىنعى سلوۆەنيا پرەزيدەنتى (2007-2012) دانيلو تيۋرك, اۋعانستان يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكس-پرەزيدەنتى (2004-2014) حاميد كارزاي, «يادرولىق قارۋدى جويۋ جونىندەگى حالىقارالىق ناۋقاننىڭ» اتقارۋشى ديرەكتورى (ICAN), 2017 جىلعى بەيبىتشىلىك سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بەاتريس فين, حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى كەڭەستىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى (CFR) دجەيمس ليندسي, رەسەيدىڭ حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كەڭەسىنىڭ (رحىك) باس ديرەكتورى اندرەي كورتۋنوۆ, حالىقارالىق بەيبىتشىلىك ينستيتۋتىنىڭ (IIP) ۆيتسە-پرەزيدەنتى, بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ەكس-ورىنباسارى انگەلا كەين, نورۆەگيالىق نوبەل كوميتەتىنىڭ مۇشەسى اسلە تويە جانە باسقا دا بەدەلدى ساراپشىلار بار.
تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ونلاين-باسقوسۋعا قاتىسۋشىلارعا بەينەجولداۋىن جىبەرىپ, كونفەرەنتسيانىڭ نەگىزگى سپيكەرى بولدى. ەلباسى ءوز سوزىندە ەل پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقارعان كەزىندە سانالى تۇردە سىرتقى ساياسي قىزمەتىنىڭ ەداۋىر بولىگىن يادرولىق قارۋدان ازات الەمگە قول جەتكىزۋ يدەياسىنا ارناعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. سونداي-اق نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستاننىڭ وسى باعىتتاعى ۇلەسىنە, اتاپ ايتقاندا, «تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزە وتىرىپ, قازاقستان عالامشارداعى قۋاتى بويىنشا ءتورتىنشى يادرولىق قارۋ ارسەنالىنان ءوز ەركىمەن باس تارتقانىنا» توقتالدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت «تاريح بۇل قادامنىڭ دۇرىستىعىن راستادى – ءبىز ءوزىمىزدىڭ باتىل ۇلگىمىزبەن پروگرەسس پەن وركەندەۋ جولىندا بەيبىت جولمەن جۇرۋگە بولاتىندىعىن كورسەتتىك» دەپ اتاپ ءوتتى. سوڭىنان كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلارعا ارناعان سوزىندە: «سىزدەر مەن سياقتى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋسىز الەمگە ۇمتىلۋ يدەياسىن ءسوزسىز قولدايتىن تانىمال ساياساتكەرلەر مەن بەدەلدى ساراپشىلارسىز. ارينە, بۇل جول وڭاي بولمايدى جانە مۇندا ايتارلىقتاي كەدەرگىلەر بار. بىراق تەودور رۋزۆەلت ايتقانداي: «ءسىز قولىڭىزدان كەلەتىنىنە سەنسەڭىز, ماقساتقا جەتەلەگەن جولدىڭ جارتىسىنا جەتتىڭىز». وسىعان وراي, يادرولىق قاۋىپسىزدىك پەن يادرولىق قارۋدان ازات الەم ءۇشىن جاھاندىق كوشباسشىلار اليانسىن قۇرۋ تۋرالى مەنىڭ باستامامدى قولداعاندارىڭىز ءۇشىن سىزدەرگە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. بۇگىن ءبىز قابىلداعان اشىق ۇندەۋ – بۇل باعىتتاعى العاشقى پراكتيكالىق قادام بولىپ تابىلادى» دەدى.
كونفەرەنتسيانى اشىپ, ءسوز سويلەگەن جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى دجوناتان گرانوفف ەلباسىنىڭ جاھاندىق يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋداعى رولىنە توقتالىپ, بىلاي دەدى: «ءوز باسىم مۇنداي اۋقىمداعى شاراعا شاقىرتۋ الۋ مەن قاتىسۋدى زور مارتەبە دەپ سانايمىن, نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇل ماسەلەدەگى ەڭ ماڭىزدى ارتىقشىلىعى – ءىس-ارەكەتكە نەگىزدەلگەن مورالدىق بەدەلى». سوڭىندا دج. گرانوفف جاھاندىق كوشباسشىلار اليانسىن قۇرۋ باستاماسى ءۇشىن ەلباسىنا العىس ءبىلدىردى. ول: «ءبىز ادامزاتتى سوعىس قاۋپىنەن ءبىرجولا ارىلتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋىمىز كەرەك. بۇدان ماڭىزدى ماقسات جوق» دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى.
ماگاتە-ءنىڭ بۇرىنعى باس ديرەكتورى, الەمدىك نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى موحاممەد ەل-بارادەي ەلباسى باستاماسىنىڭ تابىستى جۇزەگە اساتىنىنا سەنىم بىلدىرە وتىرىپ: «پرەزيدەنت نازارباەۆ ايتقانداي: «سەنە ءبىلۋ – بۇل جارتى جولدان ءوتۋ», ءبىزدىڭ بارلىعىمىز وسىعان سەنەمىز دەپ ويلايمىن» دەدى. بەدەلدى ساياساتكەر تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ يادرولىق سالاداعى بارلىق بۇرىنعى جوبالارى مەن باستامالارىنىڭ قاجەتتىلىگىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا, «قازاقستاننىڭ 2019 جىلى جۇمىس ىستەي باستاعان ماگاتە-ءنىڭ تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن ءوز جەرىندە ورنالاستىرۋ ۇسىنىسى بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىق ءۇشىن ماڭىزى زور وقيعا بولدى».
نوبەل سىيلىعىنىڭ تاعى ءبىر لاۋرەاتى, «يادرولىق قارۋدى جويۋ جونىندەگى حالىقارالىق ناۋقاننىڭ» (ICAN) اتقارۋشى ديرەكتورى بەاتريس فين قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋعا جان-جاقتى تىيىم سالۋ تۋرالى شارتتى ىلگەرىلەتۋدەگى ەرەكشە ءرولىن ايقىندادى. وسى تۇرعىدا ول: «وسى شارتتى كۇشىنە ەنگىزۋ پروتسەسىنە قاتىساتىن جەتەكشى ەلدەردىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ, قازاقستاننىڭ وسى شارت بويىنشا جاساعان اۋقىمدى جۇمىسىن تاعى دا ءبىر رەت اتاپ وتكىم كەلەدى» دەپ مالىمدەدى.
جيىندا ءسوز كەزەگىن العان نورۆەگيالىق نوبەل كوميتەتىنىڭ مۇشەسى اسلە تويە قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ىسىندەگى دەلدالدىق ءرولىنىڭ نەگىزگى ماڭىزدىلىعىن ەسكە سالدى.
«مەنىڭ ويىمشا, قازاقستان ۇسىنعان ماسەلەلەردىڭ ماڭىزى زور. بۇل ەلدىڭ مۇسىلمان الەمى مەن باتىس, رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى بايلانىستىرۋشى بۋىن رەتىندە ارەكەت ەتۋگە دايىندىعى كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتادى. قازاقستان بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعان كەزدە ءبىز بۇعان كوز جەتكىزدىك» دەدى اسلە تويە.
حالىقارالىق بەيبىتشىلىك ينستيتۋتىنىڭ (IIP) ۆيتسە-پرەزيدەنتى, بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ەكس-ورىنباسارى انگەلا كەين قازاقستان بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە توراعالىق ەتۋ كەزىندە اسا ماڭىزدى ءرول اتقارعانىنا نازار اۋداردى. ساراپشى قازاقستان باسشىلىعى بۇل ماسەلەنى قولداماسا, نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مىقتى ساياسي جانە مورالدىق بەدەلى بولماسا, جاھاندىق دەڭگەيدەگى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋى مۇمكىن بولمايتىنىن ايتتى.
كونفەرەنتسياعا قاتىسقان ساراپشىلاردىڭ سوزدەرىن قورىتىندىلاعان مادريد كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى جانە سلوۆەنيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى دانيلو تيۋرك: «قازاقستان – سالىستىرمالى تۇردە شاعىن ەل بولا تۇرا باسىنان باستاپ باتىل ديپلوماتيالىق باستاماسىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن مەملەكەتتىڭ تاماشا ۇلگىسى, وسىنى باعالاعان ءجون» دەپ اتاپ ءوتتى.
كونفەرەنتسيادا ۇلىبريتانياداعى تانىمال «FIRST» باسپاسى شىعارعان بريتان-
قازاقستان قوعامىنىڭ توراعاسى رۋپەرت گۋدماننىڭ «ۇلت اتاسى: الەم ادامى. كوشباسشىلىق تاريحى» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى جاسالدى. اۆتور ءوز ەڭبەگىنىڭ تۇساۋكەسەرىندە: «مەن تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بىردەن قازاقستانعا العاش رەت كەلىپ, تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ باسشىلىعىمەن ەل باسىنان وتكەرگەن شىن مانىندەگى ەرەكشە وزگەرىستەرگە كۋا بولدىم» دە مالىمدەدى. ول نۇرسۇلتان نازارباەۆ «يادرولىق قارۋسىز الەمنىڭ ناعىز قورعاۋشىسى» بولىپ تابىلاتىنىن جەتكىزدى. «وسى كىتاپتى جازا وتىرىپ, مەن بۇل شىن مانىندە يادرولىق سىناقتارعا بايلانىستى ءوز حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن قورقىنىشتى تاجىريبەسى بۇكىل ادامزات ءۇشىن ەسكەرتۋ سيگنالى بولۋى كەرەك دەپ سەنەتىن ادامنىڭ شىنايى ميسسياسى ەكەنىن ءتۇسىندىم. بۇل حابارلاما, مەنىڭ ويىمشا, قازىر وتكەن كونفەرەنتسيانىڭ بارىسىندا تاعى ءبىر رەت انىق جانە ايقىن ايتىلدى» دەپ قورىتىندىلادى ءسوزىن رۋپەرت گۋدمان.
استانا كلۋبىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ جاھاندىق كوشباسشىلار اليانسى جۇمىسىن ءارى قاراي قولداۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى الەمدىك كوشباسشىلارعا ارنالعان اشىق ۇندەۋىن (Open Call) قابىلداۋى كونفەرەنتسيانىڭ باستى قورىتىندىسى بولدى. وسىلايشا, قاتىسۋشىلار قۇرامىنىڭ دەڭگەيى مەن پىكىرتالاس ساپاسى بويىنشا وتكەن كونفەرەنتسيا 2020 جىلى انتيادرولىق سالاداعى ەڭ ەلەۋلى الەمدىك ءىس-شارالاردىڭ بىرىنە اينالدى.
بۇل كونفەرەنتسيا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وراسان زور حالىقارالىق بەدەلىن, ونىڭ باستامالارى الەمدە كەڭىنەن قولداۋعا يە بولعانىن تاعى دا ءبىر رەت راستاپ, يادرولىق قارۋدان ازات الەم قۇرۋ ماسەلەسىن جاھاندىق دەڭگەيدە ىلگەرىلەتۋگە ىقپال ەتۋگە سەبەپكەر بولدى.
